Ejelden tatý kórshi ári máńgilik strategıalyq seriktes Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy yntymaqtastyq pen baılanys jyl saıyn artyp keledi. Osy oraıda Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany Qazaqstan men Qytaıdyń yntymaqtastyǵynda mańyzdy óńirlerdiń biri ekenin aıta ketý kerek. Kúzde atalǵan óńirdiń qurylǵanyna 70 jyl tolmaq. Osy aralyqta Qytaıdyń soltústik-batys aımaǵy ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵynan ózindik damýymen erekshelendi.
Shekaralas eldiń tynys-tirshiligimen tanysý úshin Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Almatydaǵy Bas konsýldyǵy qazaqstandyq jýrnalıser úshin pres-týr uıymdastyrdy.
Sapar aıasynda Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany, Boro-Tala-Mońǵol avtonomıalyq okrýgi jáne Chanszı-Hýeı avtonomıalyq okrýgi sıaqty óńirlerdiń damý barysymen tanysýǵa múmkindik jasaldy.
Sýret: Aqorda
Sońǵy jyldary Qazaqstan-Qytaı qarym-qatynasy jańa deńgeıge shyǵyp, saýda, ekonomıka jáne mádenıet syndy salalardaǵy baılanystar aıtarlyqtaı jandandy. Máselen, osy qyrkúıek aıynyń basynda QHR-dyń astanasy Beıjiń qalasynda ótken qazaq-qytaı iskerlik keńesiniń segizinshi otyrysynda Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn aıryqsha atap ótken bolatyn.
Memleket basshysy óz sózinde «Bizdiń elderimizdiń arasynda árdaıym tereń senim bar, qarym-qatynasymyz qarqyndy jáne tıimdi túrde damýda. Baılanystarymyzjyldan jylǵa nyǵaıyp keledi. Sonyń arqasyndaelderimiz berik ári serpindi iskerlik qatynastardyńirgetasyn qalady. Qytaı – jahandyq kóshbasshymemleket, Qazaqstannyń túrli baǵyttaǵy, sonyńishinde saýda salasyndaǵy basty seriktesi. Bul – Tóraǵa Sı Szınpınniń arqasy.
Byltyr bizdiń elderimiz arasyndaǵy saýda aınalymy 44 mıllıard dollarǵa jetti. Bul – eki el tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan eń joǵary kórsetkish. Biraq bizmunymen toqtap qalmaýymyz kerek. Sondyqtan qytaılyq dostarymyzben osy qarqyndy odan ári arttyryp, aldaǵy bes jylda ózara saýda kólemin edáýir ulǵaıtýdy josparlap otyrmyz. Buǵan áleýetimiz jetedi. Memleket basshylary deńgeıinde ózara saıası erik-jiger men ortaq umtylys bar», – degen bolatyn.
Qazaqstanmen shekaralas jatqan Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany ejelden «Jibek joly» boıynda mańyzdy ról atqaryp keldi. Qazir «Bir beldeý, bir jol» bastamasynyń negizgi bóligine aınaldy. Qurlyq porttary men zamanaýı kólik ınfraqurylymy arqyly bul óńir Qytaıdan Qazaqstan arqyly da Eýropaǵa júk tasymalyn aıtarlyqtaı jeńildetip, Azıa men Eýropany jalǵaıtyn mańyzdy dálizge aınaldy. Sondyqtan Shyńjań arqyly ótetin tranzıttik júk kólemi de jyl saıyn artyp keledi. Qazaqstanmen shektesetin bul aımaq halyqaralyq saýda men logıstıkanyń ozyq úlgisin kórsetýde. BAQ ókilderi aldymen saparyn ejelgi mádenıetter oshaǵy bolǵan Úrimshiqalasynan bastady. Mundaǵy 134,6 sharshy shaqyrymdy alyp jatqan erkin saýda aımaǵy osy úrdiske qosymsha serpin berip otyr.
Ol iri saýda haby jáne jergilikti óndiris pen logıstıkany arttyrýǵa arnalǵan óndiristik-qurylys kesheni bar bekitilgen aımaqtan turady. Munda qazir bıomedısına, jeńil ónerkásip, IT, ozyq materıaldar óndirisi, qyzmet kórsetý salasy qarqyndy damyp keledi. Bul aımaq kóptegen eldermen, sonyń ishinde Qazaqstanmen saýda-ekonomıkalyq qatynastardy damytýdyń tıimdi katalızatoryna aınaldy.
2018 jyly Ortalyq Azıa jáne basqa eldermen ekonomıkalyq almasý men yntymaqtastyqtyń negizgi alańy retinde ashylǵan kedendik aımaq qazirdiń ózinde jemisin berýde. Bul jerden ataqty óndirýshilerdiń spırti men alkogólsiz sýsyndar, táttiler, shaılar, kofe, kosmetıka, kádesyılar, kıim-keshek, ydys-aıaq, turmystyq tehnıka jáne basqa da taýarlardy satyp alýǵa bolady. Jergilikti turǵyndar munda saýda jasaýǵa jıi keledi, biraq saýdanyń kóp bóligi onlaın satylady.
Úrimji búginde sıfrlyq serpiliske mán berip, aqyldy qalaǵa aınalýǵa den qoıǵan. 4 mıllıon halyq turatyn qalany basqarý ortalyǵynyń negizgi maqsaty da sol eken. 300-den astam júıe biriktirilgen, shahardyń jumysyn úılestiretin atalǵan ortalyq 150 000-nan astam baqylaý kamerasyna arqa súıeıdi. Olar arqyly jınalǵan aqparattar legi naqty ýaqytta saraptalyp, bilim berý, densaýlyq saqtaý, gaz jáne sý júıeleri men kólik, komýnaldyq, tótenshe jaǵdaılar qyzmetterimen baılanystyrylady. Qala turǵyndary mobıldi qosymsha arqyly bir mınýt ishinde ótinishterin qaldyra alady. Bul megapolıs turǵyndarynyń qaýipsizdigi men jaılylyǵy úshin jasalǵan mańyzdy qadam.
GAC Motor kompanıasynyń Úrimjidegi bólimshesiniń jumysy da jandanǵan. 2016 jyly ashylǵan avtoqurastyrý zaýyty óndirisi tolyqtaı derlik avtomattandyrylǵan. Robottar men jasandy ıntellekt sapany qalt etpeı joǵary deńgeıdebaqylap otyrady. GAC Motor 2023 jyly 2,53 mıllıon kólik satqan. Avtoónerkásip 2030 jylǵa qaraı bul kórsetkishti jylyna 4,75 mıllıonǵa deıin arttyrýdy josparlap otyr.
Shyńjańdaǵy fılıal bıyldyń ózinde 25 myń kólik qurastyryp, 2,9 mıllıard ıýán tabys taýypty. Kompanıa shetelde de zaýyttar ashyp, halyqaralyq naryqtaǵy qatysýyn keńeıtýdi kózdep otyr eken.
Úrimjidegi aýyl sharýashylyǵyn joǵary tehnologıamen kiriktirip, jemis-jıdek klasteri men eksporttyq áleýetti damytýdy kózdep otyrǵan kásiporyn sharýshylyǵy da jýrnalıserdi qyzyqtyrdy.
Amina brendimen sýsyndar óndiretin joǵary tehnologıalyq kompanıanyń qarajıdek, anar, qaýyn, alma jáne júzimnen jasalatyn shyryndar tek Qytaı naryǵynda ǵana emes, Ózbekstanǵa da eksporttala bastaǵan. Kompanıa aldaǵy ýaqytty ónimderin Qazaqstan men Ortalyq Azıa elderine de eksporttaý jolyn qarastyrýda eken.
BAQ ókilderi úshin tarıhı tereń Úrimji halyqaralyq úlken bazaryn aralap kórý de úlken qyzyǵýshlyqqa ıe boldy. Ejelgi Jibek jolynyń saýda mádenıetin qazirgi zamanmen ushtastyrǵan kórnekti orynda ıne shanshar jer joq, yǵy-jyǵy halyq.
Uıǵyr arhıtektýrasy, shyǵys áýenderi, túrli elderdiń taýarlary men ulttyq taǵamdar týrıserdi baýrap alady. Bul tek saýda orny emes, ejelgi mádenıettiń jalǵasy deýge bolady.
Sondaı-aq BAQ ókilderi Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany murajaıyna baryp, jergilikti aımaqtyń baı tarıhymen, Jibek jolyna qatysty da mol derekter men tarıhı jádigerlermen tanysyp, kórdi.
Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany– Qytaıdaǵy maqta óndirisiniń negizgi aımaqtarynyń biri deýge bolady. Jýrnalıser Laolýnhe aýdanyndaǵy maqta óńdeý kesheninde bolyp, robottandyrylǵan egin jınaý jáne joǵary tehnologıalyq suryptaý júıesimen de tanysty.
Sonymen qatar, jergilikti maqtadan halyqaralyq standarttarǵa saı jip pen mata óndiretin Sınszán Szınsınú toqyma kompanıasynyń jumysymen tanysty. Bul kásiporyn Shyńjań ekonomıkasynyń ártaraptanýyna jáne jańa jumys oryndarynyń paıda bolýyna yqpal etýde.
Boro-Tala mońǵol avtonomıalyq okrýgine barǵan jýrnalıser Bole ekonomıkalyq damý men transshekaralyq ınvestısıalyq ortalyǵynyń jumysyn kórdi. Mundaǵy «Bole Park» ınvestısıalyq ortalyǵy logıstıka, aýyl sharýashylyǵy, óńdeý jáne týrızm salalarynda sheteldik jáne ishki ınvestorlarǵa keń múmkindikter usynýda. Qazaqstannan da qyzyqtap baryp, yntymaqtastyq ornatýǵa múddeliler bar kórinedi.
Boledegi on myń gektar aýmaqta alyp jatqan alma baqty ekologıalyq saıabaǵy — tabıǵatty qalpyna keltirý, týrızm men aýyl sharýashylyǵyn biriktiretin erekshe joba. Saıabaq shóleıttenýge qarsy kúresip, aýmaqtyń mıkroklımatyn jaqsartýda.
Sapar barysynda jýrnalıser sondaı-aq, Janbulaq (Szánbulaq) tabıǵı aımaǵy, Saıram kóline baryp, erekshe áser aldy. Atalǵan kórikti mekender búginde eń kóp týrıser baratyn kórikti mekenge aınalǵan.
Ondaǵy taýly aımaqtar men shıpaly bulaqtar – týrızmniń qarqyndy damyp kele jatqan baǵyttaryna aınalyp otyr. Byltyrǵy jyly óńirge 300 mıllıonǵa jýyq týrıs kelse, bul kórsetkish bıyl 320 mıllıonǵa jetedi dep kútilýde.
Sonymen qatar, BAQ ókilderi kún kózinen energıa alyp, ony paıdalanýdyń joldaryn kórdi. Jasandy ıntellekt arqyly tabıǵı ekologıalyq taza energıanyń bolashaǵy qarqyndaı bereri anyq.
Jalpy Shyńjań-Uıǵyr avtonomıalyq aýdanynyń tynys-tyrshiligmen tanysý barysynda óńirdiń búginde ekonomıkalyq órleý men áleýmettikdamýdyń jolynda ekenin kórýge bolady. Infraqurylymdyq damý, halyqaralyq saýda, zamanaýı tehnologıalardy engizý men ekotýrızmdi damytý arqyly bul aımaq Qytaıdyń eń serpindi óńirleriniń birine aınalýǵa bet burǵan. Qazaqstanmen shekaralas ornalasýy aldaǵy jyldary ekijaqty qarym-qatynasty tereńdetýge jol ashyp, saýda, ınvestısıa jáne mádenı baılanystardy nyǵaıtýǵa múmkindik bereri sózsiz.