«Dástúr» degen jeleýdiń arty nege apardy?
Qyz alyp qashý — keıbir aımaqtarda áli kúnge deıin «qazaqtyń eski salty» degen jeleýmen áli qalmaı kele jatqan qubylys. Alaıda, búgingi qoǵamda bul áreket óz erkinen tys nekege májbúrleý, zorlyq, tipti adam urlaý retinde qarastyrylyp otyr. Eń qaýiptisi – bul árekettiń salt retinde áli de aqtalyp kele jatqandyǵy. Salt – qoǵamnyń tarıhı jady bolǵamen, ol adam quqyǵyn taptaýǵa sebep bolmaýy tıis.
sýret: kollaj
Qyz alyp qashý: ótkeni men búgini
Tarıhta qyz alyp qashý túrli formada bolǵan: keı jaǵdaıda eki jastyń kelisimimen, ata-anasy ruqsat etpegen jaǵdaıda otbasy qurýdyń amaly retinde qoldanylǵan. Biraq búgingi tańda alyp qashýdyń basym bóligi qyzdyń erkinsiz, májbúrli túrde iske asady. Bul — endi salt emes, qylmys.
Qalyńdyqty alyp qashýdyń «paıdasy» keıbir er-azamattar úshin — qalyń mal tólemeýde desedi. Alaıda mundaı «paıda» áıel taǵdyrynyń esebinen keletinin esten shyǵarýǵa bolmaıdy.
Qazaqstan: Zań kúsheıdi, biraq sana ózgerdi me?
2025 jyldyń 16 qyrkúıeginen bastap, Qazaqstanda qyz alyp qashýǵa zańmen tyıym salyndy. Nekege májbúrleýge qatań jaza qarastyryldy. Buryn bireýdi urlap áketip, artynsha óz erkimen jibergen adamǵa eshqandaı jaýapkershilik bolmaǵan. Endi bul olqylyq túzetildi.
Zań ne deıdi?
Qyzdy alyp qashyp, nekege májbúrleý — 2 000 AEK (shamamen 7,8 mln teńge) aıyppul nemese 2 jylǵa deıin bas bostandyǵyn shekteý/aıyrý.
Eger áreket:
- kúsh qoldaný arqyly;
- kámeletke tolmaǵanǵa qatysty;
- toppen;
- qyzmet babyn asyra paıdalaný arqyly jasalsa — 3–7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady
Eger májbúrleý aýyr zardaptarǵa ákelse — 5 jyldan 10 jylǵa deıin jaza kózdeledi.
İİM: «Burynǵy olqylyq joıyldy»
İİshki ister mınıstrligi Aqshamnews.kz redaksıasy joldaǵan resmı saýalǵa bergen jaýabynda bylaı deıdi:
«Qylmystyq kodekstiń 125-babyndaǵy eskertý alynyp tastaldy. Buǵan deıin urlanǵan adamdy erikti túrde bosatqan jaǵdaıda qylmystyq jaýapkershilikten bosatý múmkin bolǵan. Endi bul múmkindik joıyldy: jábirlenýshini bosatqan kúnniń ózinde de kináli adam zań aldynda jaýap beredi», – dep habarlady İİM baspasóz qyzmeti.
Sondaı-aq:
«125-1-bap boıynsha jazalar — aıyppuldan bastap qoǵamdyq jumys, túzeý jumystary, bas bostandyǵyn shekteý nemese aıyrýǵa deıin qoldanylady. Eger áreket aýyr zardaptarǵa ákelse nemese zorlyq-zombylyqpen jasalsa — 5 jyldan 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý kózdeledi», – delingen vedomstvo jaýabynda.
Nege ister toqtap qalady?
Qyz alyp qashýǵa qatysty qylmystyq isterdiń 90 paıyzy «eki jaqtyń kelisimimen» jabylyp qalady eken.
Deıturǵanmen, keıingi jyldary Qazaqstan qoǵamynyń qalyńdyqty urlaý arqyly nekege májbúrleý dástúrine kózqarasy osy kúni teris sıpatqa ıe bola bastady. Qazaqstan qoǵamdyq damý ınstıtýty ótken jyly zertteý júrgizgen. Uıymnyń júrgizgen saýalnamasyna qatysqan respondentterdiń 71,1%-y er adamdar tarapynan bolatyn mundaı áreketti qoldamaıtyndaryn bildirgen. Alaıda respondentterdiń 26,2%-y osyndaı jolmen otbasy qurǵandar nemese buǵan oń kózqaras tanytatyndardyń qatarynan bolyp shyqty.
Qyz kelispese ne bolady?
"Alyp qashý" qurbany bolǵan qalyńdyqtardyń kóbi taǵdyrdyń jazǵany dep bir kórgen, tipti, múlde tanymaıtyn ortaǵa baryp, basyna taǵylǵan oramalǵa kóndigip, "jat jurttyq" atanǵannan buryn jaý qolynda qalǵandaı bolady. Sebebi kóp jaǵdaıda qyz:
- Psıhologıalyq qysym kóredi;
- Ata-anasyn masqaralamaý, "jurt ne deıdi" sıaqty uǵymdarmen tunshyqtyrylady;
- «Bosaǵa attadyń» degen túsinikpen tańdaý quqyǵynan aıyrylady.
Májbúrleý arqyly bosaǵa attaǵan qyzdaryn óziniń áke-sheshesi de qabyldaı qoımaıdy. Qyzynyń taǵdyrynan buryn ata-anasy eldiń sózi men synynan aldymen óz bastaryn arashalaýdy birinshi orynǵa qoıady. Osylaısha, qyz óz bolashaǵyn emes, uıat pen el sózinen qorqyp, eriksiz turmysqa shyǵady.
Sýret: JI
Jańa zań qalaı paıda boldy? Bastamashylar kimder boldy?
Qyz alyp qashý problemasyna qoǵam nazaryn aýdaryp, zańnamaǵa naqty ózgeris engizý qajettigin alǵash kótergenderdiń biri – zańger, advokat, qazirgi Májilis depýtaty Abzal Quspan boldy. Ol buǵan deıin de otbasylyq zorlyq-zombylyq pen áıel quqyǵy máselesin birneshe ret kóterip, qyz alyp qashý oqıǵalaryna quqyqtyq baǵa berý tetikteriniń álsizdigin synǵa alǵan edi.
2025 jylǵy 28 mamyrda Májilistegi jalpy otyrys kezinde bul másele Májilis Tóraǵasy Erlan Qoshanovtyń tikeleı qatysýymen talqylan edi. Sol kezde Májilis spıkeri E.Qoshanov resmı derekterge súıene otyryp:
«Sońǵy 5 jylda elimizde 256 qyz alyp qashý faktisi tirkelgen. Biraq sonyń tek beseýi ǵana sotqa jetken. Bul – zańnamanyń kemshiligi men quqyq qorǵaý júıesindegi salǵyrttyqtyń saldary», – dep atap ótti.
Májilis tóraǵasy bul derekterdi jaı ǵana statısıka retinde emes, eldegi quqyqtyq mádenıettiń dabyly retinde qaraý kerek ekenin eskertti. Ol sondaı-aq:
- Qazaqstanda bul áreketke naqty jaza taǵaıyndaý ýaqyt talaby ekenin,
- Al kórshiles Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstan sekildi elderde qyz alyp qashý qylmys retinde qarastyrylatynyn,
- Qazaqstannyń da osy elderdiń qataryna qosylyp, zańnamany naqtylaýy tıis ekenin basa aıtty.
Basqa elder bul baǵytta ne istep jatyr?
Qyrǵyzstan
- Adam urlaý (172-bap) – 5–7 jyl, al bala urlasa – 7–10 jyl.
- Májbúrleý jáne neke kedergileri úshin – 3–5 jyl túrme nemese aıyppul.
Ózbekstan
- Qyzdy májbúrli túrde nekege turǵyzý – 3 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý nemese 25 AEK-ke deıin aıyppul.
Túrikmenstan
- Áıeldi alyp qashý – 2 jylǵa deıin túrme nemese 30–70 AEK aıyppul.
Reseı (Soltústik Kavkazda qoldanylady)
- Adam urlaý – maksımým 2 jyl temir torǵa toǵytylady.
Ońtústik Afrıka
- Qyzdy alyp qashý – 5 jyldan bastap ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrý.
Efıopıa
- Qalyńdyq urlaǵan adam – 5–15 jylǵa deıin túrmege qamalady.
Afrıka elderiniń ózi bul máselede qatańdaý. Qazaqstannyń zańnamasy endi kúsheıdi, zańnyń qalaı áreket etetinin ýaqyt kórsetedi.
«Salt pen zańdy shatastyrmaý kerek» – depýtat Abzal Quspan
Zańǵa engizilgen jańa túzetýlerge bastamashy bolǵan depýtat Abzal Quspan qyz alyp qashýǵa tolyqtaı tyıym salynbaıtynyn, biraq májbúrli túrde oryn alǵan jaǵdaıda ǵana qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylatynyn zań kúshine engenge deıin naqty aıtqan edi:
«Dástúrimizde bar, ózara tanys-bilis, ózara kelisimmen alyp qashýǵa bul zańnyń qatysy joq. Bul jerde qyzdyń óz erkinen tys, májbúrlep, tipti kúsh qoldanyp, alyp qashýǵa qatysty másele qozǵalyp otyr.
Osy oraıda, zańnyń maqsaty — dástúrli nekeni shekteý emes, áıelderdiń bostandyǵy men erkin tańdaý quqyǵyn qorǵaý ekenin umytpaǵan jón.
Qoǵam ne deıdi?
Keıbir qaýym ókilderi qyz alyp qashýdy áli de "qazaqy minez", "jigittiń batyldyǵy" dep qabyldaıdy. Biraq bul — qyz balanyń quqyǵyn aıaqqa taptaý, áıelge qarsy zorlyqtyń zańdastyrylǵan túri.
Kelin bop barǵan qyzdyń baǵy ashylyp, baqytty bolyp ketti degen mysaldar qazir sırek ushyrasady. Kóbine ondaı otbasylar zorlyq-zombylyqpen, qysymmen, mahabbatsyz ómir súredi. Onyń sońy ajyrasý, ózine qol jumsaý, tipti ólimge deıin aparatyny týraly málimetter az emes.
Zańnan buryn sana ózgerýi múmkin
Qyz alyp qashý – dástúr emes, adam quqyǵyn buzý. Saltty saqtaý degen — áıeldi erkinen aıyrý emes. Qyzdyń ómiri, densaýlyǵy, tańdaýy – ol memlekettiń, qoǵamnyń, ár adamnyń jaýapkershiligi.
Jańa zań – mańyzdy qadam. Biraq eger búkil aýyl, úlkender, tipti qyzdyń ata-anasy "uıat boladymen" jaba salsa, eshqandaı zań kómektespeıdi.