Búgin – Saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq qurbandaryn eske alatyn azaly kún. Halyqqa qarsy jasalǵan genosıd qurbandaryn eske alý kúni kúntizbege basylyp, resmı túrde atalyp kele jatqanyna bıyl 27 jyl.
HH ǵasyr náýbet-zulmattaryn saralap, qýǵyn-súrgin qurbandaryn ǵylymı-zertteý jumystarymen turaqty aınalysyp, Alash arystary men olardyń eńbekteri týraly jazyp júrgen alashtanýshy, jazýshy Eldos TOQTARBAIMEN suhbattasýdyń sáti tústi.
Qazaq qalaı qyryla bastady?
–Saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq náýbeti týraly aıtar bolsaq, bul taqyryp bir suhbatqa syımaıdy. Zertteý jumystaryńyzdyń nátıjesin áleýmettik jelidegi paraqshańyzda, BAQ-ta maqala etip jaryqqa shyǵaryp júrsiz. Keıingi kezdegi ǵylymı zertteý eńbekterdiń ereksheligi nede? Suhbatymyzdy sodan bastasaq...
–Qazirgi ýaqytta ne jazyp júrsiz dep otyrsyz ǵoı, sol joǵalǵan, órtelgen murany izdeý, túgendeý jumysy jalǵasyp keledi. «Ótkelde at aýystyrmaıdy» demekshi, taqyryp aýystyryp, birese anaǵan, birese mynaǵan qyzyǵar jastan óttik qoı. Alashty taný, zertteý degen jolǵa túskeli túrme, emıgrasıa taqyrybyn zerttep kelemin. Bul taqyryp aıasynda aıtarym da, jazarym da óte kóp. Buǵan ǵumyr jete me, jetpeı me, bilmeımin, sebebi aýqymy óte úlken, kúrdeli ári syry da, jumbaǵy da mol qıyn taqyryp. «Túrme» epopeıasyn jazýyma túrtki bolar. Bolashaqta osy taqyrypty keńeıtip, qazaq ádebıetindegi túrme ádebıetin túrki halyqtary ádebıeti negizinde salystyra baılanystyryp, zertteı alsaq, onyń kólemdi antologıalyq jınaǵyn daıyndap, sózdigin shyǵarsaq, úlken jumys bolar edi.
–Alash arystaryn «jasyryn uıym qurdy», «sheteldiń tynshysy» t.s.s. basqa da jalamen qýǵyn-súrginge ushyratý qaı kezde bastaldy? Qýǵynǵa ushyraǵan alǵashqy Alash arysy kim?
–Sovet úkimeti ornaǵan kúnnen bastap el múddesin ustaǵan azamattardyń sońyna sham ustap tústi. Sondyqtan saıası qýǵyn-súrginniń hronologıasyn tolyq jasaýymyz kerek. Sonda ǵana qazaq qalaı qyryla bastady degen úlken suraqtyń naqty jaýabyn bere alamyz. Al bul ońaı sharýa emes. Bu rette atqarylar sharýa shash etekten. Bul jumysqa tek tarıhshy, ádebıetshilerden quralǵan alashtanýshylar ǵana emes, arheolog, antropolog, zańger, psıholog, genetık t.s.s. ǵalymdardyń pánaralyq baılanys negizinde jumys istep, ortaq qorytyndy shyǵarǵanǵany abzalyraq. Al bul sharýaǵa Úkimet memlekettik búdjetpen arnaıy ǵylymı joba daıarlap oryndatýy tıis.
Alǵash bolyp qýǵyn-súrginge ushyrap ketken Alash arysy – Júsipbek Aımaýytuly. Ol – Alash qaıratkerleriniń ishinde eń bilimdi, shet eldik ıntellıgensıamen qarym-qatynasta bolyp, hat almasqan zıaly edi. Polıglot, áleýetti edi. Sondyqtan alǵashqylardyń biri bolyp atyldy. Odan keıin shetelde bilim alǵan, Almanıany kórgen, sol ýaqytta qazaqtyń úlken azamattary retinde tanylǵan Ǵazymbek Birimjan bastaǵan zıalylar tuzaqqa tústi. Máskeýdegi Vaganka qorymynda áıgili aýdarmashy, Alash qaıratkeri Ahmetsafa Júsipuly, Dámolla Bıtileýuly, Halel Ǵabbasuly, Júsipbek Aımaýytuly, Dinmuhamed Ádiluly, Haıreddın Bolǵanbaı, Ábdirahman Muǵaıtpasuly syndy myqty jigitter jerlengen.
«Shetel tynshysy» degen aıyppen sottaý isi 1937-1938 jyldarda ǵana emes, tipti 1951-1953 jyldarǵa deıin jalǵasqan-tyn.
Zulmatty asharshylyqtyń portreti
–Bizdegi taǵy bir mańyzdy másele – asharshylyq. Áli kúnge deıin jabyq taqyryp bolyp tur. 1932-1933 jyldardaǵy qazaqtyń basyna túsken ulttyq apattyń shyndyǵy nege áli ashylmaı keledi?
–Asharshylyqtan qaıtys bolǵan adamdardyń sanyn naqty kórsetý múmkin emes. Óıtkeni, ol ýaqytta qaıtys bolǵandardy tizimge alyp, resmı jerlep jatpady. Bul – shynymen, ulttyq apat, ulttyq tragedıa. Máselen, HH ǵasyrdyń basynda qazaq ulty 8 mıllıon shamasynda bolsa, repressıa, saıası qýǵyn men asharshylyq saldarynan keıingi sanaqta (1949 jylǵy sanaq, buǵan İİ Jıhan soǵysyna qatysqan qazaqty jáne bas saýǵalap shet el asyp ketken aǵaıyndy qosyńyz) qazaqtyń sany 1 mıllıonǵa jetpeı qalýynyń ózi úlken shyǵyn ekenin kórsetedi. Jalpy, naqty san aıtylýy úshin óte aýqymdy ári keshendi zertteý júrgizilýi qajet.
Birinshiden, asharshylyq tek qana 1932-1933 jyldardy ǵana qamtymaıdy. Jalpy asharshylyqtyń birneshe kezeńi bar. Kóp zertteýshiler sol kezeńderdiń ishinde tek qana otyzynshy jyldardaǵy náýbetti ǵana aıtady. Jalpy, XX ǵasyrdaǵy asharshylyq zaýaly 1919-1922 jyldar aralyǵyn qamtıdy. Osy jyldary ashtyq kezinde 1,5 mln jýyq adam shyǵyny boldy. Ol kóbinese eldiń ońtústik aımaqtaryn qamtydy, naq osy jáne basqa da deńgeıde Qazaqstannyń barlyq turǵyny zardap shekti.
Asharshylyqtyń kelesi kezeńi – otyzynshy jyldardaǵy ashtyq, ıaǵnı F. Goloshekınniń «Kishi qazan» saıasaty. Ártúrli málimetter boıynsha, 1930 jyldarda 1,5 mln-nan – 2,5 mln. adamǵa deıin asharshylyqqa urynǵan. Siz aıtyp otyrǵan náýbet – osy. Odan keıinde soǵystan keıingi asharshylyq kóp aıtylmaı, zerttelmeı júr. Jalpy, aınaldyrǵan 10-15 jyldyń ishinde 5 mıllıonǵa jýyq adam asharshylyqqa ushyrap, aman qalǵandary bosyp ketti. Tarıhshy ǵalym Talas Omarbekulynyń zertteýinshe: «1930 jyly aýyldaǵy qazaqtar sany 5 mln 873 myń dep kórsetilse, qalada 732 myń qazaq turatyny anyqtalǵan. 1932 jyly aýyl halqynyń sany 2 mln 493 myńǵa deıin kemip ketken. Iaǵnı, shamamen 3 mln 379 myń adam qyrylǵan bolyp shyǵady. Al endi «joq, sonsha qyrylýy múmkin emes, kóbi qalaǵa kóshti» degen kúmán týmas úshin sol tustaǵy qala halqyn sanasaq, ol 1 mln 218 myńdy quraǵan. Qaperde ustaıtyn bir jaıt, aýyldan qalaǵa aǵylǵan, ne jumysy, ne baspanasy joq bosqyn qazaqtardy eshkim esh jerge tirkemegen» degen derek bildiredi. Sondyqtan da bul kezeńdi búgingi býyn desovetızasıalanǵan kózqaraspen qarap, tarıhshy, demograf ǵalymdar muraǵat qujattary negizinde ádil baǵasyn berýi qajet.
–Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly zerttelip júr. Ashtyq qurbandaryna qatysty naqty aqparat joq. Qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardyń tipti, deportasıaǵa ushyraǵan adamdardyń tizimi bar. Al asharshylyqqa ushyraǵan adamdardyń sanyn ǵana bilemiz...
–Oıyńyzdy túsindim.
Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń «Táni saýdyń – jany saý» atty maqalasynda jaǵa ustatarlyq oqıǵany baıandaıdy: «...Ótken qysta ashtyq boldy. Ashyqqan adam biriniń etin biri jedi. Óliktiń etin jegeni bylaı tursyn, ólmegen tiri adamdardy malsha urlap, malsha soıyp jedi. Qalalarda tún bolsa, kóshede júrýge bolmady. Mezgilsiz ýaqytta kóshede júrgen adamdardy jylqy sıaqtandyryp buǵalyq salyp, býyndyryp ustap, soıyp jeıtin boldy. Anasy balasynyń etin jeýge jetti... Ashtyqtan adamnyń táni azyp edi, jany da azyp, es ketip, adamgershilik joǵalyp, adam haıýannan da jaman bolyp ketti...» dep jazady. Mine, zulmatty asharshylyqtyń portreti. Ahańnan asyp bul náýbetti baıandaı almaspyz. Desek te, asharshylyqtyń qalaı bastaldy? Qansha adam apat boldy? Qanshasy bosyp ketti? Osy suraqtarǵa muraǵat qujattary negizinde jaýap berý asa mańyzdy áreket bolyp tur.
–Kúntizbege qarasaq, bıyl birtýar arystardyń mereıtoıy. Solardyń biri – İlıas Jansúgirov. Ol týraly 2011-2012 jyldan beri turaqty jazyp, ilıastaný ǵylymymen aınalysyp júrsiz. Aqynnyń 130 jyldyǵyna oraı qandaı jumystar atqarý josparda bar?
–Iá, İlıas Jansúgiruly janyma jaqyn qazaq aqyndarynyń biri. Abaıdan keıin qazaq ádebıetine ózgeris ákelgen, qazaq poezıasyn túr jaǵynan, janr men stıl jaǵynan baıytqan modernıs aqyn. İlıas Jansúgirulynyń 130 jyldyq mereıtoıy aıasynda aqynnyń qurmetine oraı «İlıas Jansúgiruly. Buryn jarıalanbaǵan shyǵarmalary» kitabyn daıyndadyq. Sonymen qatar, «İlıas» degen ǵumyrbaıandyq hıkaıat jazdym. Munyń bári İlıas Jansúgirulynyń mereıtoıyna tartýym bolady. Jalpy ilıastaný máselesine jańasha kózqaraspen qaradym dep oılaımyn. Oqyrman, ádebı qaýym, ǵylymı jurtshylyq qolyna kitabymyz kúzde túsýi tıis, oqyp, baǵasyn bere jatar.
Arhıvtegi shyndyq
–15 jylǵa jýyq arhıv isimen aınalysyp júrsiz. Osy aralyqta Reseı, Belarýs, Ózbekstan, Qyrǵyzstan sıaqty birneshe memlekettiń arhıv, kitaphana qorymen tyǵyz baılanystasyz. Arhıvtegi derekterdiń bárin tarıhı shyndyqqa jatqyza alamyz ba? Zertteý kezinde Alash arystarynyń ómirine qatysty bir-birine qarama-qaıshy keletin derekter kezdesti me?
–HH ǵasyr basyndaǵy qujattardy zertteý úshin, sol kezeńdegi saıası-áleýmettik, qoǵamdyq, ekonomıkalyq jaǵdaılarmen tyǵyz baılanysty ekenin túsiný kerek. Árıne, arhıvtegi derekterdiń bárin tarıhı shyndyqqa jatqyza alamyz. Biraq olardy taný kezinde jáne olarǵa laıyqty baǵa berý kezinde biz túrli eńbektermen tanysýymyz tıis. Arhıvke 15 jylǵa ómirimdi arnap, jumys istep kele jatyrmyn. Biraq tolyq bitirdim, shegine jettim dep aıta almaımyn. Óıtkeni, bir qujattyń kelesi bir nusqasy bolýy múmkin. Arhıvtegi bir qujatqa bola, sheshim shyǵaryp, aıtý úlken táýekeldi qajet etedi. Ony obektıvti túrde jan-jaqty zerttep, salystyrý kerek. Sol ýaqytta jazylǵan estelikter nemese qoljazbalar negizinde salystyryp, baǵalaý qajet dep oılaımyn. Bir sózben aıtqanda, ózimniń biraz jyldan beri jınaǵan qujattarymnyń negizinde arhıvtik materıaldar jınaǵyn daıarlap, ǵylymı túsinigi men sıpattamasyn, hronologıalyq sholýyn jazyp, baspaǵa usynǵaly jatyrmyn. Sol eńbekte osy atalǵan máselege keńinen toqtaldym.
12 myńnan asa azamattyń esim-soıy belgisiz
–Bir suhbatyńyzda «25 myńǵa jýyq zıaly qaýym ókilderi jazyqsyz atylyp ketti» dep naqty sanyn atap kórsetipsiz. Zertteı kele, bul sannyń áli de ósýi múmkin be?
–Iá, biz 1951 jylǵa deıin jazylǵan derekter negizinde qarap otyrmyz. Osy taqyryptyń ózin anyqtaı alsaq, osynyń ishindegi tulǵalar kim akademıalyq baǵytta, kim qaıratker boldy, t.b. jeke-jeke saralaıtyn bolsaq, tizim de naqtylana túsetin edi. Óıtkeni, Alash qozǵalysynyń bastaýynda turǵan 1905 jyly 22 maýsymda ótken «Qarqaraly» quzyrhatynyń ózine 12 747 adam qol qoıǵan. Al bul 12 747 adam kóldeneń kók attylar emes, oqyǵan, toqyǵan el azamattary edi. Búgingi kúnge deıin quzyrhatqa kimderdiń naqty qol qoıǵany, 12 myńnan asa azamattardyń esim-soıy belgisiz. Bul – bir ǵana mysal.
Ekinshiden, táýelsizdik alǵannan beri ashyla qoımaǵan keıbir «qupıa» ister endi ǵana ashylyp jatyr. Memlekettik komısıa qurylyp, atylǵan, sottalǵan, qýdalanǵan qaıratkerlerdi aqtap, esimderin anyqtap jatyr. Demek, bul kórsetkish artpasa, kemimeıtini anyq... Bizdiń maqsat ta osy. Esimi kópshilikke beımálim tulǵalardy tanytý, zertteý. Bul búgingi táýelsizdigimiz úshin jazyqsyzdan-jazyqsyz atylǵan tulǵalarǵa degen azamattyq paryzymyz dep sanaımyn.
Eń ókinishtisi, 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni degen ataýly kúnniń eshqandaı ıdeologıalyq salmaǵy bolmaı tur. Jalpyulttyq Aza tutý kúni deńgeıine kótere almadyq. Qýǵyn-súrgin urpaǵy retinde hám ultshyl azamat, alashtanýshy esebinde soǵan nalımyn.
–Byltyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komısıa jumysyn qorytyndylady. Repressıaǵa ushyraǵan Qazaqstan zıalylarynyń murasyn zertteýde bul komısıanyń kómegi boldy ma?
–Komısıanyń jumysy óte paıdaly boldy. Biz sonyń nátıjesinde kóptegen zertteýge jańa materıaldar men derektermen tanysýǵa qol jetkizdik. Dese de, bul komısıa jumysyn ári qaraı jalǵastyrýy kerek edi. Biz tek 1950 jylǵa deıin qýǵyn kórgen nemese deportasıalanǵan, zorlyqpen qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy zerttedik. Odan keıin de sovettik bıliktiń qýǵyn-súrgini jalǵasty emes pe?! Bul taqyrypqa biz túbi qaıta oralatyn bolamyz. Sondyqtan komısıanyń jumysy jalǵasýy tıis degen oıdamyn.
Tarıhty tanytýdyń zamanaýı úlgisi
–Qazir qazaq kınematografıasy zıalylar týraly fılmdermen tolyǵýda. «Mirjaqyp. Oıan, qazaq!», jaqynda Ahmet Baıtursynuly týraly «Sońǵy úkim» fılmi kórermenge jol tartty. Qandaı baǵa beresiz?
– Iá, durys aıtasyz. Keıingi onjyldyqqa deıin alashty taný tek qana ǵylymı monografıalar men tulǵalardyń ómiri men shyǵarmashylyǵynan qurastyrylǵan eńbekterden, konferensıalar men eske alý jıyndarynan ári aspaı, alash tulǵalaryna arnalǵan birdi-ekili fılm, serıaldar ǵana jaryq kórgeni barshamyzǵa málim. Al desovetızasıalanǵan órkenıetti elder bul kezeńnen ótip, jas urpaqqa tarıhty tanytýdyń zamanaýı úlgilerin kórsetip jatyr. Árıne, aýyzdy qurǵaq shóppen súrtýge bolmas. Óıtkeni, qalaı desek te bul salanyń jańa tynysy endi ǵana ashylyp keledi. Jas urpaq alash qaıratkerleriniń beınesin, esim-soıyn, ómirin endi ǵana tanyp keledi. Muny bylaı qoıǵanda tarıhı-tanymdyq derekterge toly derekti fılmder men ózińiz aıtyp ótken kınematografıa salasynda týyndylar endi ǵana lek-legimen túsirilip jatyr. Sondyqtan da búgingi kózqaras, búgingi aryn, búgingi jańa tynyspen keleshekte alash tarıhy keńinen nasıhattala túsedi dep oılaımyn. Bul – bir.
Ekinshiden, siz ataǵan fılmder jaryqqa shyqqanda men áleýmettik jelide óz pikirimdi sol kezde-aq bildirgenmin. Jáne sol pikirimde qalamyn. Máselen, «Mirjaqyp. Oıan, qazaq» alǵash serıal bolyp túsirildi. Serıalǵa ǵylymı redaktorlyq etken Ushqyn Sáıdirahmanuly ómirin alashty taný, zertteý salasyna arnap kele jatqan alashtanýshy-ǵalym, eski qoljazbalar men kitap, merzimdi baspasóz tarıhyn jiti zertteýshi tekstolog. Ol ulttyq bulqynys jyldarynyń hronologıasyn, qyr-syryn, qupıasyn óte jaqsy biletin maman. Bul serıalǵa alashtanýshy dosym Ushqyn Sáıdirahmanuly ǵylymı redaktory, senarıst bolsa, jurtshylyqqa aqyn, jazýshy retinde tanylǵan kınodramatýrg Ularbek Nurǵalymnyń (QR eńbek Eri, jazýshy, kınodramatýrg Ákim Tarazıdyń synybyn bitirgen) tili – naǵyz qazaqy til ekenin burynnan bilemiz. Al kınonyń rejıseri bilikti maman Murat Esjan. Endi ózińiz baǵamdańyzshy, dál osyndaı alashshyl azamattardan sapasyz kıno túsirilýi múmkin be?! Joq, árıne. Múmkin emes. Sóz joq, «Mirjaqyp. Oıan, Qazaq!» kópserıaly kórkem fılmi – qazaq kıno óneriniń zor tabysy. Sózimniń basyn birden osylaı bastaǵan sebebim – fılm óte sátti shyqqan. Kınotanýshy qaýym jerimizge tústi demesin, tek alashtaný turǵysynan óz oıymdy ortaǵa salaıyn.
Kez kelgen fılm úshin taqyryp mazmunyn asha alý mańyzdy desek, bul fılmniń bas qaharmany – Mirjaqyp Dýlatulymen onyń ult-azattyq jolyndaǵy qarýlas-maıdandas serikteriniń «tar jol, taıǵaq keshýli» taǵdyry, qıan-keski ómir joly, asqaq ta rýhty obrazdary óte sátti ashylǵan.
Fılmniń ekinshi bir keremeti – sol qazaq tiliniń baılyǵy men áýezin, áýenin áp-ádemi úılestirgen. Mirjaqyptyń aǵalarymen ıa bolmasa inilerimen sóılesken dıalogyn tyńdasańyz, jan-dúnıeń rahattanady. Qazaq tiliniń qandaı ádemi til ekenine eriksiz tańdanasyń. Mirjaqyptyń sáıgúligi Alagózimen sóılesken sońǵy dıalogy, keıýananyń Aǵybaı batyrdan qalǵan qylyshtan aıyrylǵan jáne qaıtadan tabysqan sáttegi sózder. Jaqańnyń perishte-sábıi – Abylaıdyń Alash týy qulaǵan shaqta shetineýi, sondaǵy degdar erdiń monologyndaǵy sóz qandaı!
Al jýyrda premerasy bolǵan alash arysy Ahmet Baıtursynulynyń ómirine negizdelgen «Sońǵy úkim» fılmi týraly pikirimiz alabóten. Nege? Óıtkeni bul fılm – tarıhyńdy tanytatyn týyndy.
Iá, fılminiń jabyq kórsetilimin kórgen soń, jaqyn dostarymmen taǵy da baryp kórýge týra keldi. Birden aıtaıyn – fılm ıntellektýaldyq deńgeıde túsirilgen. Tarıhı dáldikpen bir tulǵanyń ómiri arqyly HH ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq qoǵamyn, Reseı bodandyǵy astyndaǵy túrik qoǵamynyń taǵdyryn, rýhanı kúresin jan-jaqty ashýǵa tyrysqan. Bul fılm túsirilip jatqanda bas keıipker róline bekitilgen Azamat Satybaldy menimen áldeneshe ret kezdesip, Ahańnyń bolmys-minezi týrasynda keńes alyp, sóılesken. Sodan bolar, Azekeń ózine tapsyrylǵan róldi qalaı alyp shyqty eken degen kúdik aralas oıym bolǵanyn jasyryp qaıteıin. Joq, Azekem fılm á dep bastalǵannan kúdigimdi seıiltip, úmitimdi arttyrdy. Ult ustazynyń rólin asqan jaýapkershilikpen oınaǵanyn sezdim. Amanat júgin sezingeni túr-álpetinen anyq ta qanyq baıqalady. Ahańnyń minezin, kúrdeli taǵdyryn parasattylyqpen ashqanyn moıyndaýǵa týra keledi. Bárekeldi! Intellektýaldyq fılmde Alash arystaryn HH ǵasyr basyndaǵy eýropa zıalylarynan bir mysqal kem kórsetpegen. Kıgen kıimi, júris-turysy bári sendirip, ózine eliktiredi. Bul rette grım sheberi – Jazıra Ábilqaıyr hanymǵa aıryqsha alǵys aıtqym keledi. Qoly tıgen jerdi gúl qylady-aý, gúl qylady. Alla ol kisige razy bolsyn! Ózime erekshe áser etken epızod – qart Aqań Álıhan ǵumyrynyń qalaı qıylǵanyn estýi. Taǵdyr synaǵynan mújilmegen ER tergeýshiniń jaǵasynan alyp, bir-aq qulatady. «Er ekenińdi bileıin, qazir at», «Qaıran, Álekem!» deýi jan-dúnıeńdi opyryp túsedi. Álıhan rólindegi akter de óte sátti tańdalypty. Akter Álıhannyń mysyn, susyn, minezin jetkizýge baryn salǵanyn baıqadym. Men úshin jańa esim – Aıdar Naýryzbaı.
Sondyqtan da ult tarıhyn shynaıy taný – kembaǵal sanańdy oıatady, rýhyńdy asqaqtatady, ulttyq namysyńdy janıdy. Ahań syndy ǵumyryn ultyna baǵyshtaǵan tulǵa týraly kınony kórý – barsha qazaq balasyna paryz. Otbasyńmen kór, ulttyq apatty sezin, asqaq erlerdiń ómirin balańa úlgi-ónege qyl degim keledi. Mundaı fılmder úshin qýanýymyz kerek.
–Áńgimeńizge kóp rahmet!