Kóshpendilerdiń mádenıeti men dástúrin jáne otyryqshy jer sharýashylyǵyn óńboıyna sińirgen qalamyzdyń myńjyldyq tarıhy elsheýsiz tereńde jatyr. Qala aýmaǵy, tabıǵı klımattyq jaǵdaıynyń asa qolaılyǵyna baılanysty bul aımaq eshqashan bos jatpaǵan. Myńdaǵan jyldar buryn bul aımaqta kóshpeli halyqtardyń rýhanı jáne mádenı ortalyqtary qalyptasqandyǵyn arheolog ǵalymdar dáleldep otyr. Arheologıalyq qazba jumystarynyń nátıjesinde alǵashqy tarıhı-mádenı eskertkishterdi anyqtady. Ókinishke oraı, olardyń kópshiligi ýaqyt synynan ótpedi. Biraq keıbir eskertkishter bizge deıin saqtalǵan. Olardyń ishinde kóshpeli elıtanyń eń úlken qoryǵy – Boraldaı.
Boraldaı saq qorǵandary arheologıalyq kesheni elimizdegi mańyzdy tarıhı eskertkishter qataryna jatady. Ashyq aspan astyndaǵy bul keshen jaıly derekter uzaq jyldar boıy beımálim bolyp keldi. Biregeı eskertkish 2006 jyly 3D kartany modeldeý úshin aerotúsirilim kezinde anyqtalǵan. Myńdaǵan jyldyq tarıhtan syr shertetin arheologıalyq keshen 2018 jyly Qazaqstannyń jalpyulttyq qasıetti nysandarynyń tizimine endi.
Boraldaı saq qorǵandary Almaty qalasynyń soltústik batys aımaǵynda, Úlken Almaty ózeniniń sol jaq jaǵalaýynda ornalasqan. Soltústiginde qalalyq tıpti Boraldaı aýylymen, ońtústiginde Úlken Almaty kanalymen shektesip, Boraldaı ústirtiniń bir bóligin alyp jatyr. Bul qorymnyń uzyndyǵy 3 shaqyrym bolsa, al, eni 800 metrge deıin aýmaqty alyp jatqan tarıhı-mádenı aýmaq bolyp tabylady. Osy 430 ga aýmaqty alyp jatqan «Boraldaı saq qorǵandary» - arheologıalyq parkiniń aımaǵynda erte temir dáýiri kezeńiniń 47 úlken saq jáne 200-den astam úısin qorǵandary ornalasqan. Asa úlken qorǵandardyń bıiktigi 10-14 m. deıin jetedi. Al, dıametri 80-150 m. alyp jatyr. Saq obalary Jetisýdiń, ásirese, taý bókteri aımaqtary bederiniń erekshe belgileri bolyp tabylady
Keshennen tabylǵan kóne jádigerlermen áli kúnge deıin qazba jumystary júrgizilmeı saqtalǵan birneshe bıik qorymdarǵa qarap, ǵalymdar Boraldaı keshenin b.z.d. Vİİİ-İİİ ǵǵ. Jetisý jerin mekendegen saq taıpalary, b.z.b. İİİ ǵ. – b.z. İİİ ǵ. úısin taıpalary meken etken degen boljam jasaǵan.
Bul qorymda saq jáne úısin taıpalarynyń bıleýshi áýletteriniń ókilderi, laýazymdy tulǵalary jerlengen degen ǵylymı tujyrym jasaldy. Mamandar bul qorymdar budan da birneshe ese bıik bolyp salynýy múmkin ekenin aıtady. Ýaqyt óte, jer qabattarynyń kóterilýine baılanysty bizdiń zamanymyzǵa osy kólemi ǵana saqtalyp jetken. Bıik qorymdardy turǵyzý úshin topyraq alynǵan jerler keshen aýmaǵynda áli kúnge deıin saqtaýly. Ǵalymdardyń aıtýynsha, keshen saqtardyń jerleý oryndary bolǵan. Osy derekke súıenip, saqtardyń osy Alataý bókterinde ómir súrdi dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Buǵan arheologıalyq jádigerler dálel. Shamamen b.z.d. H ǵasyrdan bastap munda iri taıpalar qonystandy. Áýeli saqtar mekendedi. Keıinnen olardy úısinder almastyrǵan. Mundaı bıik qorymdar myńdaǵan adamdy jumyldyrý arqyly salynǵan bolýy múmkin. Árıne, qurylys tek kún jylynǵan ýaqytta júrip, qysqa qaraı toqtap otyrǵan syńaıly. Kóktemde jumysqa qaıta kelgen adamdar bir-birimen saǵynysa kórisken bolsa, ol qazirgi Naýryz merekesiniń ýaqytymen saı keledi. Bul jıyn qazirgi Asarlatý salty men Kórisý jáne Naýryz merekeleriniń bastaýy bolý da múmkin.
Tarıhı keshen aýmaǵynda kelýshilerge ejelgi saqtardyń qalaı jerlengeni týraly derek usynatyn birneshe maket bar. Arheologıalyq qazba jumystary kesheninde anyqtalǵan derekter negizinde jasalǵan maketterden saqtarda qaıtys bolǵan kisini ydys-aıaqtarymen birge kómgenin kórýge bolady.
Bul babalarymyzda sol kezdiń ózinde ólimnen keıingi ómir bar degen túsinik bolǵanyn kórsetedi. Tipti, keıbir qorymdardan minis attarymen birge jerlengenderi de kezdesedi. Sondaı ıesimen birge jerlengen jylqylardyń ishinde keıbiriniń quıryq-jaldary altyn jiptermen órilgenderi de bar.
Keshenniń ishinde ejelgi saqtardyń qorymdarynan bólek turǵyn úıleriniń biriniń qaıta jańartylǵan nusqasy ornalasqan. B.z.d. IV ǵasyrǵa tıesili úı lashyq ispettes bolǵanymen, ishki jaǵy men shańyraǵy kıiz úıdiń formasyna uqsaıdy. Bul lashyqtyń túpnusqasy ótken ǵasyrdyń 1970 jyldary Medeý muz aıdynynyń qurylysy júrgizilip jatqan kezde taýdaǵy tastardyń arasynan shyqqan. Bul jádiger qazir áıgili sport kesheni turǵan jerden 300 metr qashyqtyqtan tabylǵan.
Mádenı muralarymyzdy jandandyrý halyqtyń óziniń rýhanı bolmysymen tyǵyz baılanysyn arttyryp, onyń ómirlik mańyzy men máni bar jańa kyrlaryn ashýǵa járdemdesýde. Bul baǵdarlama halyqtyń ortaǵasyrlyq sáýlet eskertkishterine, tarıhı jáne arheologıalyq nysandarǵa, olardyń tarıhyna, qundylyǵyna degen kózqarasyna da úlken ózgeris ákeldi. Qazaqstan halqy, ásirese, jastar materıaldyq baılyqtan basqa da rýhanı, jan-dúnıelik qundylyqtardyń da asa mańyzy bar ekendigine kóz jetkizýde. Atalǵan memlekettik baǵdarlama aıasynda, mádenı murany keńinen dáriptep taratý maqsatynda «Boraldaı saq qorǵandary» arheologıalyq parkin qurý máselesi júzege asty. Boraldaı saq qorǵandaryn mýzeıfıkasıalaý, «Mádenı mura» aımaqtyq baǵdarlamalary arasyndaǵy eń iri nysany. Kóp jyldar boıy Boraldaı korǵandaryna eskertkish statýsyn berip, onyń negizinde ashyq aspan astynda ornalasqan murajaı ashý máselesi Almaty qalasy tarıhynyń mýzeıiniń ótinishimen jıi qarastyrylyp otyrǵan. Sonyń negizinde 2006 jyly qala ákiminiń qaýlysymen turǵyn úı qorynan 436 ga jer aımaǵy mýzeı qurylysyna zańdy túrde «Almaty qalasy tarıhynyń mýzeıi» qaramaǵyna turaqty jer paıdalaný quqyǵy berilgen bolatyn.
Álemdik mádenıette arheologıalyq qazba jumystarynyń ornynda ashyq aspan astyndaǵy murajaılyq-memorıaldy keshen qurýda úlken tájirıbe bar. Syrtqy sıpaty jáne tujyrymdyq maǵynasy jaǵynan Boraldaı saq qorǵandaryna uqsas ashyq aspan astyndaǵy arheologıalyq qoryq mýzeıler Vengr Respýblıkasynyń Býdapesht túbinde jáne Koreı Respýblıkasynyń Kenjý qalasynda «Tımýllı parki» ornalasqan.
Jetisý óńiriniń tabıǵat jaǵdaıynyń baılyǵy men kórkemdiligi týrıserdiń nazarynan tys qalmaǵan. Boraldaı qoryǵy qazirgi tańdaǵy týrızmdi damytýdaǵy birden-bir perspektıvti joba bolyp tabylady. Sondaı-aq, «Arheologıalyq park» qurý tabıǵı jáne tarıhı mádenı murany saqtap qalýdyń tıimdi joly.
Arheologıalyq parktyń damý konsepsıasy úsh aımaqty uıymdastyrýǵa baılanysty.
Birinshi aımaqta qorǵandarǵa tolyqtaı arheologıalyq qazba jumystary júrgiziledi, sodań soń mýzeıfıkasıalanyp, onda qorǵandardyń syrtqy beınesi men mádenı landshaftysy jerleý kesheniniń ishki qurylymy tolyq qaıta qalpyna keltiriledi.
Ekinshi aımaqta ártúrli dáýirdiń arheologıalyq nysandarynyń óziniń taza qalpyndaǵy maketi jasalyp, qazaqtyń dástúrli kóshpeli mádenıeti boıynsha ekspozısıalardy ornalastyrý qarastyrylyp otyr.
Úshinshi aımaqta týrısik qyzmet kórsetýdegi negizgi obektileri ornalasqan saıabaq aımaqtaryn salý, murajaılyq-týrıstik ınfrastrýktýrany uıymdastyrý kózdelip otyr.
Búgingi tańda arheologıalyq parkte tómendegideı jumystar atqaryldy:
- Jer telimderin turaqty paıdalaný úshin qujattardy rásimdeý jumystary jasalyndy.
- Ákimshilik ǵımaratynyń qurylysy men nysandardy qorshaý jumystary aıaqtaldy;
- «Boraldaı saq qorǵandary» parkiniń ǵylymı konsepsıasy jasalyndy.
- Eskertkishti keshendi arheologıalyq zertteý:
a) geodezıalyq sýretter túsirý;
b) keshendi geologo-geofızıkalyq zertteý;
v) saıabaqtyń shekarasyn dál anyqtaý;
g) mýzeıfıkasıaǵa nysandardy zertteý jáne taldaý jumystary júrgizildi.
- «Qazaqtyń dástúrli turmys-jaılarynyń genezısi» – atty etnoaımaq nysandarynyń konsepsıasy jasalyp otyr. - Keshendi arheologıalyq zertteý, mýzeıfıkasıany josparlaýǵa arnalǵan arheologıalyq nysandardy konservasıalaý jáne qalpyna keltirý jumystary aldaǵy ýaqytta josparlanýda.
Jergilikti mańyzy bar tarıhı-mádenı eskertkishter tizimine Almaty qalasy boıynsha 118 nysan kirdi. Onyń 16 arheologıalyq, 66 sáýlettik, al, 36 monýmenttik eskertkishter bolyp tabylady.
Joǵaryda keltirilgen jergilikti mańyzy bar tarıhı-mádenı eskertkishter tiziminde Boraldaı qorymy kósh bastap tur. Osynyń ózi onyń tarıhı qundylyǵyn – ólketaný isin jurtshylyq kádesine asyra otyryp, jastardy otandyq tarıhtyń qyrlarymen tanystyrýda onan saıyn tereńdete túsetini anyq.
Memlekettiń órkenıettilik óresi, eń aldymen, onyń mádenı qundylyqtarǵa degen kózqarasymen tanylady. Tóltýma mádenı murany saqtaý jáne ózge mádenıetterdiń qundy jaqtaryn únemi boıǵa sińirip otyrý – jalpy adamzat tarıhyndaǵy órkendi jol.
2023 jyly 18-sáýirde Halyqaralyq eskertkishterdi qorǵaý kúnine oraı «Boraldaı saq mádenıetiniń kýágeri» atty is-shara ótkizildi. 2023 jyldyń 2-3 qyrkúıek kúnderi Almaty qalasy ákimdiginiń qoldaýymen Boraldaı saq qorǵandarynda «Uly dala kóshpendiler álemi» halyqaralyq etno-mádenıet festıvali ótkizildi. Qala kúnine oraı oılastyrylǵan festıvál Almaty-SHanhaı yntymaqtastyq uıymynyń mádenı jáne týrısik astanasy jobasy aıasynda ótti. Baǵdarlamada 10-nan astam kóshpeli halyqtardyń salt-dástúrleri, ádet-ǵuryptary, ulttyq oıyndary uıymdastyryldy.
Almaty qalasynyń mańynda mundaı eskertkishterdiń bar ekendigin kóshpilik jurt bile bermeıdi. Sondyqtan qazirgi tańda, «Boraldaı saq qorǵandary» arheologıalyq parkiniń ǵylymı qyzmetkerleri qorǵan tóńeregindegi mekteptermen, kolejdermen ózara mádenı is-sharalardy jas urpaqtyń otan (ólke, qala) tarıhy týraly bilimderin jetildirý maqsatynda birlese jumys atqaryp keledi. Almaty qalasy Alataý aýdany jalpy bilim beretin mektepteri men «Almaty qalasy mýzeıler birlestigi» arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq týraly memorandým jasaldy.
Oqýshylardyń Boraldaı saq qorǵandaryna jıi kelýi óz ata-babalarynyń tarıhı muralaryna degen qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, dúnıetanymynyń keńeıýine áser etedi. Olardyń boıyna patrıottyq sezimdi qalyptastyrady. Sońǵy jyldary mektep oqýshylary men «Boraldaı saq qorǵandary» týraly ǵylymı jobalar qorǵalyp, qalalyq, respýblıkalyq baıqaýlarda júldeli oryndarǵa ıe boldy.
Bolashaqta munda kelgen týrıser ata-babalarymyzdyń turmysymen, salt-dástúrimen, jalpy tarıhymen tereń tanysatyn bolady. Keleshekte osy «Boraldaı saq qorǵandary» – arheologıalyq parki ońtústik astanamyz Almaty qalasynyń áleýmettik, mádenı-ekonomıkalyq kórkeıýine zor úles qosyp, onyń halyqaralyq týrızm júıesine kirýine óz septigin tıgizetini anyq.