Berik Asylov: Quqyqtyq jaýapkershilik – ádilettiliktiń tiregi

– Berik Noǵaıuly, «Zań men tártip» uǵymy shyn máninde halyqtyń senimin arttyrýdyń jańa júıesi dep oılaısyz ba? Prokýratýranyń tek quqyq­tyq emes, áleýmettik ádilettilikti qamtamasyz etýdegi róli qandaı?

– «Zań men tártip» – Ádiletti Qazaqstan­nyń ıdeologıalyq tuǵyrna­masy. Bul – Ata Zańymyzdyń mánin ashatyn tujyrym. Konstıtýsıamyzda eń joǵarǵy qundylyq retinde adam, onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary tanylǵan. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Quqyq – izgilik pen ádilettilik óneri» degen sózdiń tereń maǵynasyna mán berip, «Zań azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý, qoǵamda tártipti qamtamasyz etý úshin qajet ekenin» erekshe atap ótti. Menińshe, bul ıdeologıalyq tujyrym – qoǵamdyq asyl murattardy, ásirese mádenı, adamgershilik, otbasylyq, rýhanı jáne dinı qundylyqtardy, sondaı-aq eńbek etý, densaýlyq saqtaý, bilim alý, menshik pen kásipkerlik bostandyǵy sıaqty konstıtýsıalyq kepildikterdi saqtaý qajettiligin bildiredi. Sonymen qatar tabıǵatqa jáne qorshaǵan ortaǵa degen qamqorlyq ta osy qatarda turýǵa tıis. Sondyqtan «Zań men tártip» – jaı ǵana quqyqtyq uǵymdar emes, qoǵam turaqtylyǵy men qaýipsizdigine, eldiń gúldenýine bastaıtyn ómirlik baǵdarlar.

Atalǵan qaǵıdalardy ilgeriletý maqsatynda Úkimet osy jyly aldaǵy 5 jylǵa arnalǵan arnaıy tujy­rymdamany bekitti. Onyń basty maqsaty – azamattardyń quqyqtyq sanasyn arttyrý, olardyń quqyqtyq tártipti saqtaýǵa belsendi qatysýy, zań buzýshylyqtarǵa qarsy qoǵamdyq ımýnıtet qalyptastyrý. Prokýratýra – osy jumystyń negizgi qatysýshysy jáne úılestirýshisi. Biz zańdylyq pen tártip qaǵıdalaryn keshendi túrde júzege asyryp kelemiz. Bul baǵytta múddeli organdar men uıymdarmen birlesip Prezıdent Ákimshiliginiń úılestirýimen naqty sharalar qabyldanyp jatyr. Barlyq atqarylǵan is-sharalar zań ústemdigin nyǵaıtýǵa, memleket tarapynan áleýmettik jaýapkershilikti júzege asyrýǵa baǵyttalǵan. Eń bastysy – azamattardyń konstıtýsıalyq quqyqtaryn, adal kásipkerlik pen memlekettiń múddelerin qorǵaý.

Azamattardyń, ásirese balalardyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirý­diń jaqsy mysaldary bar. Bıyldyń ózinde bizdiń aktilerimizben 28 myń balanyń paıdasyna tek alıment boıynsha 22 mlrd teńge óteldi. Balalar úıiniń 366 túlegi men áleýmettik osal sanattaǵy 108 adam turǵyn úımen qamtamasyz etildi. 2,3 myń qyzmetkerge 2,2 mlrd teńge jalaqy bereshegi óndirildi.

Buǵan qosa 1 300-den asa sheteldik ınvestorǵa kómek kórsetildi. Olardyń el ekonomıkasyna qosqan úlesi – 17 trln teńge. Qazirgi tańda prokýrorlardyń baqylaýynda myńnan asa ınvestısıalyq joba bar. Bul oraıda basymdyq – otandyq kásipkerlerge qoldaý kórsetý. Kásipkerlerge der kezinde kómektesý jańa óndiristerdi qosyp, 14 myń jańa jumys ornyn ashý jáne 4,5 myń jumys ornyn saqtaý múmkindigi týdy.

Prokýratýra memleketke qaıtarǵan zańsyz aktıvter esebinen 333 nysan, onyń ishinde mektepter, aýrýhanalar, sport keshenderi salynyp jatyr. Bul – qarajattyń qoǵam ıgiligine qalaı jumys isteıtininiń naqty dáleli.

Sonymen qatar biz masyldyq kózqarasty ashyq aıyptaımyz. Iaǵnı keı azamattardyń sanaly túrde eńbek etýden bas tartyp, áleýmettik kómekke negizsiz úmit artýy – ádilettilikke jat qubylys. Zań múmkindikter beredi, biraq ol sonymen qatar mindetterdi oryndaýdy, onyń ishinde zań men tártipti saqtaýdy jáne basqa adamdar múddelerin qurmetteýdi talap etedi. Memleket azamattarǵa ózin-ózi damytýǵa, kásipkerlikpen aınalysý­ǵa, bilim alýǵa, kásibı ósýge jaǵdaı jasaıdy. Al masyldyq, áleýmettik ádilettilikti buzyp, jalǵan ómirlik baǵdar qalyptastyrady jáne shynaıy muqtaj azamattardyń múmkindigin shekteıdi.

Jaýapkershilik – tek talap qoıý emes, sonymen qatar ortaq iske úles qosýǵa daıyn bolý. Ár azamat óziniń damýyna, otbasyna, eńbegine, zańdy saqtaýǵa jeke jaýapty ekenin sezingende ǵana turaqty jáne ádiletti bolashaqqa jol ashylady. Jalpy, biz zańdy qorqynysh nemese qysym quraly emes, ádilettiń sımvoly retinde qalyptastyrýǵa tyrysamyz. Eger adam zańdy óziniń qorǵany, óz bolmysynyń bir bóligi retinde qabyldasa, ol eshqashan zańdy buzbaıdy.

– Azamattyq qoǵamdy quqyqtyq mádenıeti qalyptasqan deńgeıde qurý júıeli sharalar men ıdeologıalyq jumysty talap etetini anyq. Bul baǵyttaǵy jumystarǵa prokýratýra qandaı úles qosyp otyr?

– «Taqyr jerge shóp óspeıdi» degen sóz bar. Bul támsil quqyqtyq sana salasyna da tikeleı qatysty. Eger qoǵamda ne durys, ne burys ekeni týraly túsinik bolmasa, onda adamdar aq pen qarany ajyrata almaıdy. Sondyqtan zańǵa degen qurmetti qalyptastyrý – memleket saıasaty men jalpyulttyq ıdeıanyń ajyramas bir bóligi. Kez kelgen tabysty memleket belgili bir qundylyq­tar júıesine súıenedi, ol júıe tárbıe men minez-qulyq erejelerin aıqyndaı­dy. Ideologıa qoǵamda ádilet, tártip pen damý týraly birtutas kózqaras qalyptastyrýǵa kómektesedi. Zańǵa qurmet sezimi qalyptasyp, memleket pen qoǵamnyń ózara jaýapkershiligi, azamattardyń ıdeologıalyq birligi nyǵaıady.

Búginde elimizde sanaly, jaýapty, adal, bilikti azamat beınesin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan moraldyq-adamgershilik negiz jasalyp jatyr. Bul – «Adal azamat» tujyrymdamasynyń basty muraty. Mundaı negizdiń sonaý balalyq shaqta irgetasy qalanyp, otbasynda, mektepte qalyptasyp, adamnyń búkil sanaly ǵumyrynda tamyr jaıa túsetinin bárimiz bilemiz. Eń bastysy zań men tártipti ustanatyn jastardyń jańa tulǵasyn erte bastan qalyptastyrýdyń negizin qalaǵan durys. Osyny eskerip, prokýratýra oqýshylar men stýdentterdiń quqyqtyq sanasyn arttyrýǵa erekshe nazar aýdaryp otyr. Mysaly, «Tártipti ózińnen basta!» aksıasy aıasynda óskeleń urpaq arasynda quqyqtyq mádenıetti tárbıeleý jáne zańǵa baǵynatyn minez-qulyqty qalyptastyrý maqsatynda barlyq óńirde júzdegen is-shara ótkizdik. Memleket basshysy otstavkadaǵy sýdıalar men quqyq qorǵaý organdary zeınetkerleriniń qatysýymen mektepterde «quqyqtyq saǵat» ótkizý týraly bastamamyzdy qoldady. Máselen, Talǵar aýdanynda úsh kolej jáne 20 mektepte 7-10 synyptarda jalpyǵa birdeı quqyqtyq oqytý jobasy iske qosyldy. Bul tájirıbeni el aýmaǵynda keńinen taratý josparda bar. Balalar úlgili minez-qulyqtyń artyqshylyqtaryn túsiný úshin ártúrli ádister qoldanýdamyz: taqyryptyq dárister, úıirmeler, teatrlandyrylǵan qoıylymdar uıymdastyrylady. Máselen, Astanada 100 mektep oqýshysy arasynda «Zań jáne balalar: qatesiz bolashaq» atty qoıylymdar baıqaýy ótkizildi. Olarda balalar quqyq, jaýapkershilik, tańdaý sekildi mańyzdy uǵymdardy sahnada jetkizdi. Almaty oblysynyń 170 mektebinde «Prokýrordyń jas kómekshisi» klýbtary ashyldy.

Sonymen qatar bizdiń bastamamen Almatyda Tele2/Altel kompanıasy balany zańsyz kontentten, onyń ishinde sýısıdti, esirtkini, qorlaýdy nasıhattaýdan qorǵaıtyn alǵashqy «SIM-Kids» balalar kartasyn shyǵardy. Ol ata-analarǵa balanyń ornalasqan jerin anyqtaýǵa, aınalasynda ne bolyp jatqanyn tyńdaýǵa, messendjerlerdegi hat-habarlardy kórýge, ýaqytyn qaı qosymshada ótkizetinin baqylaý men qurylǵyda dybyssyz rejim qosylǵanda habarlasý múmkindigin beredi. Taıaýda SIM karta jalpyǵa qoljetimdi bolady.

Jas azamattar da zańǵa baǵynatyn minez-qulyqty qalyptastyrýǵa belsendi atsalysyp otyrǵanyn aıta ketkim keledi. Mysaly, Abaı oblysynda stýdentter, bolashaq zańgerler, 5-10-synyp oqýshylarymen kezdesýler ótkizip, býllıng, nashaqorlyq jáne aqsha bopsalaý taqyryptarynda profılaktıkalyq áńgime júrgizdi. Kezdesýge arnalǵan materıaldardy prokýratýra óz tekseristeri negizinde usyndy. Qazirgi tańda biz eldegi 40 joǵary oqý ornymen memorandým jasadyq. Shymkentte «Tańda! Ózger! Jasampaz bol!» atty respýblıkalyq forým ótti. Onda mektep oqýshylaryna bolashaq mamandyqty durys tańdaýdyń mańyzy túsindirilip, quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý, qaýipsiz ári paıdaly jazǵy demalysty uıymdastyrý máseleleri kóterildi. Mundaı ár qadam, ıdeıa qoǵamdyq sanaǵa «Zań men tártip» ıdeologıasyn, ásirese, jas urpaq arasynda tereń sińirýge yqpal etetinine senemin.

– Qylmyspen kúres – prokýratýra úılestiretin quqyq qorǵaý salasynyń búkil júıesine qatysty mindet. Osy saladaǵy jetistikterge toqtalsańyz.

– Úılestirý sharalary qylmystyń aldyn alýdy turaqtandyrý máselelerin keshendi sheshýge múmkindik beredi. Buryn da aıtqanymdaı, keıingi jyldary qylmys deńgeıiniń turaqty tómendeýi baıqalady. Ásirese zorlyq-zombylyq qylmystary aıtarlyqtaı qysqardy, ıaǵnı elimizde ómir súrý qaýipsizdigi artty. Bul – barlyq memlekettik organdardyń, azamattar men uıymdardyń júıeli ári keshendi eńbeginiń nátıjesi. Sheteldik sarapshylar da buǵan oń baǵa berip otyr. 2024 jylǵy Jahandyq beıbitshilik ındeksiniń málimetterine sáıkes, Qazaqstan Eýrazıa aımaǵyndaǵy eń beıbit el retinde tanyldy. Bul bizdiń baǵytymyzdyń durys ekenin bildiredi. Alaıda búgingi tańda búkil álem, onyń ishinde Qazaqstan kıberqylmystyń jahandyq ósýimen betpe-bet kelip otyr.

Biz qylmystyń jańa túrlerine qarsy kúres máselelerin úılestirý keńesterinde turaqty túrde talqylap, olarǵa qarsy tásilder men ádisterdi ázirlep, kúshtik qurylymdar ǵana emes, basqa múddeli organdar jáne sheteldik áriptestermen úılesimdi áreket etýdi qamtamasyz etemiz. Olardyń jaǵdaıdy ózgertýge áseri baıqalady. Máselen, qazirgi ýaqytta boljamdy-taldamalyq fýnksıasy bar İT-tehnologıalardy keńinen qoldanýǵa kóship, ozyq halyqaralyq tájirıbeni engize bastadyq. Esirtki bıznesine qarsy kúreste birqatar ınovasıalyq ádis synaqtan ótkizildi. Gaz hromatografynyń kómegimen aýa aǵyndary boıynsha, sondaı-aq káriz sýlary úlgilerin taldaý arqyly esirtki zerthanalaryn anyqtap jatyrmyz. Internettegi esirtki dúkenderi Telegramm arnalaryn, QR kodtar men onlaın aýdarymdardy paıdalanatyny qupıa emes. Sondyqtan eń aldymen olardyń qarjylyq aǵynyna kedergi jasaımyz. Bıyldyń ózinde 20 myńnan asa «dropperlik» shottar men 2,4 mlrd teńgege esirtki kirisi buǵattaldy.

Prekýrsorlarǵa baqylaýdy kúsheıtý maqsatynda sheteldik tájirıbeni zerttep jatyrmyz. Bıyldan bastap AQSH pen Lıtva tájirıbesine súıene otyryp, bizdiń Quqyqtyq statısıka jónindegi komıtetiniń bazasynda prekýrsorlardyń tasymaly men ishki aınalymy týraly aqparat jınaý jáne taldaý úshin pılottyq Targetıng-ortalyǵy jumys isteı bastady. Bul hımıalyq prekýrsorlardyń aınalymyn tolyq baqylaýǵa alýǵa múmkindik beredi, olardy kim jáne qalaı paıdalanyp jatqanyn kóre alamyz.

Kıberalaıaqtyqqa qarsy kúreste de jańa ádis-tásilder engizilip jatyr. Atap aıtqanda, shetelden anonımdi qońyraý shalýǵa múmkindik beretin SIP-telefonıamen kúresip, SIM-bokstardy joıyp jatyrmyz. Kıbertoptardy áshkereleý jáne alaıaqtarǵa bank kartalaryn beretin adamdardy – «dropptardy», sonymen qatar alaıaqtyq jasaýǵa septigin tıgizetin qarjy uıymdary, baılanys operatorlary men HQO qyzmetker­lerin anyqtap, qylmystyq jaýaptylyq­qa tartý ádistemesi jasaldy. Keıingi eki jylda prokýratýranyń úılestirýi­men azamattarymyzdy aldap júrgen 10 halyqaralyq baılanys ortalyǵynyń qyzmeti toqtatyldy.

Sonymen qatar memlekettik organdarmen birge zańnamalyq deńgeıde zardap shekkenderdi qorǵaýdy kúsheıtip, tergeý praktıkasyn qalyptastyryp jatyrmyz. Ótken jyly qabyldanǵan «Bankter jáne bank qyzmeti týraly» zańǵa engizilgen túzetýlerge sáıkes tergeý júrgizý kezinde 2,5 myńnan asa zardap shekken adamnyń 3,4 mlrd teńgeden asa qaryzdaryn óndirip alý toqtatyldy. Buǵan qosa qosymsha qorǵanys sharalary da engizilip jatyr. Mysaly, baılanys operatorlarynyń málimetteri Ulttyq banktiń Antıfrod-ortalyǵymen ıntegrasıalanyp, alaıaqtyq tranzaksıalardy jáne jalǵan qońyraýlardy buǵattaıdy.

Úılestirý keńesteriniń formaty turaqty emes, ol qoǵamnyń talaptary men azamattardyń quqyqtyq belsendiligine sáıkes ózgerip otyratynyn aıta ketý kerek. Biz azamattarymyzdyń osyndaı qoǵamǵa jat qubylystardyń aldyn alý máselelerine sanaly ári jaýapty qaraýyn qoldap, yntalandyramyz. Jaqynda barlyq óńirde Úılestirý keńesteri aıasynda jurtshylyqtyń, bıznes-qaýymdastyq pen jasóspirimderdiń qatysýymen «Zań men tártip» ıdeologıasyn nasıhattaý boıynsha forýmdar ótti. Osy sharalarda oqýshylar birqatar qyzyqty jobasyn tanystyrdy. Máselen, Shymkent oqýshylary estý jáne kórý qabileti tómen jandarǵa kómek kórsetetin júıeler jasap, qaýipsiz júrip-turýdy qamtamasyz etýdi usyndy. Al Batys Qazaqstan men Jambyl oblystarynyń oqýshylary mektepterdegi janjaldar men býllıngtiń aldyn alý jobalaryn kórsetti. Biz jastardyń mundaı bastamalaryn únemi qoldaýǵa múddelimiz jáne bul baǵyttaǵy jumysty jalǵastyra beremiz.

– Sózińizden qylmyspen kúreste zamanaýı tehnologıalardyń róli zor ekenin ańǵaryp otyrmyz. Zań men quqyq tártibin qamtamasyz etýde sıfrlyq tehnologıalar qalaı qoldanylady?

– Rasynda da, qazirgi syn-qaterlerdi eskere otyryp, qylmystyq quqyq buzýshylyqtardy, onyń ishinde jasyryn túrlerin anyqtaý jáne jolyn kesý, jańa qylmystyq qaýipterge jedel den qoıý úshin jańashyl sheshimder izdep jatyrmyz. Bizde biregeı aqparattyq-taldaý júıeleri bar. BQARK aqparattyq júıesi iske qosyldy. Bul izdestirýde júrgen adamdardy anyqtap, ustaýǵa kómektesedi. Júıe memlekettik organdar men beınebaqylaý kameralarynyń derekqorlary arqyly adamdardyń «sıfrlyq izderin» tabady. İzdestirýde júrgen adam kameraǵa túsken nemese memlekettik qyzmetke júgingen sátte ustalady. Jyl basynan beri izdeýde júrgenderdiń sany 2,5 myńǵa azaıdy.

Kóshelerdegi jáne ashyq jerlerdegi quqyq buzýshylyqtardy anyqtaý úshin BQARK júıesine qosylǵan drondardy qoldanamyz. Máselen, dronnyń kómegimen Abaı oblysynyń prokýratýrasy zańsyz jer qoınaýyn óndirý faktisin anyqtady. Buzýshylyqtar boıynsha kináliler jaýapqa tartyldy.

BQARK bazasynda qylmystyq-atqarý júıesinde jasandy ıntellekt elementteri qoldanylady. Probasıadaǵy adamdardy beınekameralar arqyly baqylaý tájirıbesi júrip jatyr. Eger baqylaýdaǵy adam júris-turysyna jáne qoǵamdyq orynda bolýǵa qatysty shekteýlerdi buzsa, júıe sıgnal beredi. Bul buzýshylyqqa der kezinde den qoıýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar bizdiń bastamamyzben probasıadaǵy adamdar týraly aqparat Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń «Sıfrlyq otbasy kartasy» platformasymen ıntegrasıalanǵan. Baǵdarlama qaı memlekettik organ qandaı kómek kórsetý kerektigin anyqtaıdy. Osy formatta 200-den asa qyzmet kórsetildi. Joba birneshe óńirde iske qosylǵan.

Jalpy, sıfrlyq tehnologıalardy engizý tájirıbemiz sheteldik áriptester arasynda úlken qyzyǵýshylyq týǵyzyp otyr.

– «Zań men tártip» tujyrymda­ma­syn júzege asyrýda birinshi kezekte ne tur? Azamattardyń quqyqtyq sanasy ma, álde ınstıtýttar men zańdardyń tıimdiligi me?

– Bul tujyrymdama memlekettiń kúshi úkimderdiń sanymen emes, halyqtyń senimimen ólshenetin bolashaqqa aparatyn jol ekenin basa aıtqym keledi. Al qoǵamdyq sana qoldamasa, eshbir zań tıimdi jumys istemeıdi. Sondyqtan birinen birin ajyratyp qaraýǵa bolmaıdy. Zańdy saqtaý – jazadan qorqý emes, ár adamnyń ishki senimi. Zańdy barlyǵy qurmettese, qoǵamda ádildik pen qaýipsizdik sezimi paıda bolady. Árkim kez kelgen zań buzýshylyqqa laıyqty jaýap berýi, múldem tózbeýshilik tanytýǵa tıis. Sebebi azamat bolý – tek quqyq emes, mindet ekenin taǵy bir márte aıta ketkim keledi.

Zań barlyǵyna ortaq, al quqyqtyq sana ár adamnyń tabıǵı qasıeti bolýy qajet. Iá, bul jol – ońaı emes. Degenmen kóp jumys atqaryldy. Konstıtýsıalyq reforma azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý ınstıtýttaryn nyǵaıtty. Prokýratýra tek quqyq qoldaný salasynda emes, jurtshylyqpen ózara is-qımyl jasaýda da ózgerý jolyna tústi. Biz keri baılanysty nyǵaıtyp, tek qadaǵalaý sharalarymen aınalyspaı, quqyq buzýshylyqtardy aldyn alýǵa basa nazar aýdaryp otyrmyz. Atalǵan iske óz úlesin qosyp jatqan azamattarǵa rızashylyǵymyz sheksiz. Bul qoǵamnyń kemeldenip kele jatqandyǵyn kórsetedi.

Jalpy alǵanda, «Zań men tártip» tujyrymdamasyn iske asyrýǵa árbir azamat, ár uıym jáne barlyq memlekettik organ tartylýǵa tıis. Ár qadamdy myqty ınstıtýttary men jaýapty azamattary bar quqyqtyq memleket qurýǵa salynǵan ınvestısıa retinde qabyldaý qajet. Sondyqtan alda áli atqarylar is kóp. Munda eń bastysy – is-qımyldardyń birligi, ortaq kózqaras pen ózara jaýapkershilik. Biz bul jumysty tabandy ári júıeli túrde jalǵastyramyz.

– Áńgimeńizge rahmet.