1991 jyldyń naýryzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń shaqyrýymen Túrkıa Respýblıkasynyń Prezıdenti Turǵyt Ózal elimizge resmı sapar jasady. Bul táýelsiz Qazaqstan tarıhynda sheteldik memleket basshysy jasaǵan alǵashqy resmı sapar bolyp qaldy jáne atalǵan memleketpen jan-jaqty yntymaqtastyqtyń negizin qalady.
Sol tusta men basqarǵan Qazaq KSR Syrtqy ister mınıstrligine resmı saparǵa baılanysty aýqymdy daıyndyq jumystaryn júrgizý júktelgen-di. Buǵan deıin maǵan 1990 jyldyń sáýirinde Almatyǵa Qazaqstanmen tuńǵysh ret resmı baılanys ornatý úshin kelgen Túrkıanyń KSRO-daǵy elshisi Volkan Výralmen kezdesýdiń sáti túsken bolatyn.
1990 jyly jeltoqsanda Túrkıanyń Mádenıet mınıstri Namyk Kemal Zeıbek respýblıkamyzǵa sapar jasap, Qazaq KSR Úkimeti men Túrkıa Respýblıkasy Úkimeti arasynda nıettestik hattamasyna jáne Mádenıet isteri boıynsha Qazaq KSR Memlekettik komıteti men Túrkıa Mádenıet mınıstrligi arasynda Mádenı yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıylǵan bolatyn. Jyl saıyn ekijaqty yntymaqtastyq negizinde Qazaqstan men Túrkıada mádenıet jáne óner kúnderin ótkizý, Almaty men Ankarada eki eldiń mádenı ortalyqtaryn ashý, ekonomıka jáne saýda, bilim jáne ǵylym, baspa isi, týrızm, radıo jáne televıdenıe, baılanys jáne Almaty men Ystanbul, Túrkistan men Baıbýrt qalalary arasynda baýyrlastyq qatynastar ornatý týraly ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi. Osydan birneshe aı buryn sheteldegi mádenı jáne gýmanıtarlyq baılanystardy júzege asyrý boıynsha respýblıkanyń mınıstrlikteri, vedomstvolary, shyǵarmashylyq odaqtary men qoǵamdyq uıymdarynyń qyzmetin úılestirý úshin bizdiń Syrtqy ister mınıstrliginde mádenı jáne gýmanıtarlyq yntymaqtastyq bólimi quryldy.
1991 jyldyń 14 naýryzynda keshke Prezıdent Turǵyt Ózal jary Semra Ózalmen birge Almatyǵa keldi. Resmı delegasıa quramynda Syrtqy ister mınıstri A.Kýrtjebe Alptemochın, Mádenıet mınıstri N.Kemal Zeıbek, Túrkıanyń KSRO-daǵy elshisi V.Výral jubaıymen birge, Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary, Parlament músheleri, Munaı ónerkásibi aksıonerlik qoǵamynyń bas dırektory, túrik radıosy jáne televızıasynyń bas dırektory, Prezıdenttiń keńesshileri, qaýipsizdik qyzmetiniń qyzmetkerleri jáne ózge de birge kelgen qonaqtar boldy. Túrkıa delegasıasyn KSRO-nyń Túrkıadaǵy elshisi A.Chernyshev, KSRO Syrtqy ister mınıstrliginiń qyzmetkerleri jáne aýdarmashylar alyp júrdi.
Sol kúni N.Nazarbaev pen T.Ózal kelissózder júrgizdi. Kelissózder barysynda saýda-ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jáne mádenı salada yntymaqtastyq ornatýǵa jáne yntymaqtastyqty keńeıtýge baılanysty kóptegen másele qaraldy.
Prezıdentimiz mártebeli qonaqty Qazaqstannyń ekonomıkalyq jáne tabıǵı áleýetimen tanystyryp, Qazaqstannyń naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýi jaǵdaıynda sheteldik ınvestısıalardy belsendi tartý jáne sheteldik tájirıbeni qoldaný, atap aıtqanda túrik tájirıbesin paıdalanýdyń mańyzyn alǵa tartty. T.Ózal Túrkıanyń ekonomıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyqtyń mańyzdy birqatar baǵyttary boıynsha Qazaqstanmen ekijaqty ózara tıimdi qatynastardy damytý nıetin atap ótti.
Atalǵan áńgime barysynda jazylǵan jáne mende saqtalǵan jazbaǵa sáıkes, mártebeli meıman KSRO Prezıdenti M.Gorbachevpen kelissózder barysynda Qazaqstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan, Ýkraına jáne t.b respýblıkalarmen ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýǵa nıetti Túrkıa úshin Keńes Odaǵynda reformalardyń sátti júzege asyrylýy úlken mańyzǵa ıe ekenin málimdedi. Zamanaýı baılanys pen komýnıkasıa salasynda túrik tehnologıalaryn paıdalaný basym baǵyttardyń biri bola alatynyna senim bildirdi.
Sondaı-aq eki tarap ta mashına jasaý, jeńil ónerkásip jáne metalýrgıadaǵy ekinshi shıkizatty qaıta óńdeý salasynda kásiporyn qurý múmkinshilikterine basa nazar aýdardy. Túrik tarapy Almaty men Ystanbul arasynda áýe baılanysyn ornatýdy usyndy.
Mádenı baılanystardy keńeıtýge, shyǵarmashylyq ıntellıgensıa arasynda turaqty kezdesýler uıymdastyrýǵa, ekijaqty mádenıet, ádebıet jáne óner kúnderin ótkizýge, eki elde turatyn otandastarmen tyǵyz baılanys ornatýǵa erekshe nazar aýdaryldy. Qazaqstan basshysy áriptesine «Qazaqstan – Túrkıa» dostyq qoǵamyn qurý týraly habarlady. Sóz barysynda T.Ózal N.Nazarbaevty Túrkıaǵa resmı saparmen kelýge shaqyrdy. Bul shaqyrý rızashylyqpen qabyldanyp, resmı sapar 1991 jyldyń 25-26 qyrkúıeginde ótti.
Kelesi kúni, ıaǵnı 1991 jyldyń 15 naýryzynda mártebeli meıman 28 gvardıashylar-panfılovshylar atyndaǵy saıabaqtaǵy Dańq memorıalyna gúl shoqtaryn qoıyp, Medeý sport keshenine bardy. Dál sol kúni Dostyq úıinde eki Memleket basshysy «Qazaq KSR men Túrkıa Respýblıkasy arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimge» qol qoıdy. Bul Qazaqstannyń alǵashqy halyqaralyq kelisimi boldy.
Onda jalpy mádenıeti, tili, rýhanı murasy men dástúrleri biriktiretin halyqtarymyz arasyndaǵy saıası, saýda-ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq, aqparattyq jáne t.b salalardaǵy yntymaqtastyqty uzaq merzimdi negizde odan ári keńeıtýge jáne tereńdetýge degen umtylysy bildirildi. Qujat 11 baptan turady.
Mysaly, 3-bapta: «Taraptar qazaqstandyq jáne túrik kásiporyndary men fırmalary arasyndaǵy tikeleı baılanystardy, komersıalyq mámilelerdi damytý úshin qolaıly jaǵdaılar jasaıdy. Osy maqsatta Taraptar bir-birine saýda jármeńkelerin, kórmelerin ótkizýde, fırmalardyń, uıymdardyń ókildikterin ashýda kómektesedi jáne delegasıalardyń ózara almasýyna, iskerlik baılanystardyń damýyna yqpal etedi», delingen.
5-bapta: «Taraptar eń zamanaýı tehnologıalardy qoldana otyryp, Qazaqstan men Túrkıa arasynda áýe baılanysyn ornatýǵa, radıohabarlaryn, teledıdar jáne telefon baılanysyn damytýǵa yqpal etedi», delingen.
9-bapta: «Taraptar eki respýblıka arasynda konsýldyq qatynastar ornatýǵa, sondaı-aq ózara negizde konsýldyq ókildikter ashýǵa nıetterin bildirdi. Taraptar Syrtqy ister mınıstrlikteri arasyndaǵy ekijaqty qatynastar jáne ózara múddeli iri halyqaralyq problemalar boıynsha turaqty konsýltasıalar ótkizý týraly kelisimge qol jetkizdi», dep atap ótilgen.
Prezıdent N.Nazarbaevtyń tapsyrmasymen bul Kelisimniń jobasyn men jazdym. Úlgi bolarlyq kelisimsharttar bolmaǵandyqtan, «KSRO SİM habarshysynda» jarıalanǵan KSRO-nyń osyndaı halyqaralyq sharttaryn zerdeleýge týra keldi.
Mende bar jazbalarǵa sáıkes T.Ózaldyń aldymen Máskeýge barǵanyn atap ótken jón, onda KSRO Prezıdenti men Túrkıa Prezıdenti arasynda «KSRO men Túrkıa arasyndaǵy dostyq, tatý kórshilik jáne yntymaqtastyq týraly kelisimge», «Qosarly salyq salýdy joıý týraly kelisimge», «Saýda-ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyq týraly kelisimge» qol qoıyldy. Sodan keıin Ýkraınaǵa barǵan saparynda eki respýblıka arasyndaǵy birlesken Málimdemege jáne «Mádenı yntymaqtastyq týraly kelisimge» qol qoıyldy.
Bizdiń yntymaqtastyq týraly jan-jaqty kelisimge qol qoıý nıetimiz KSRO Syrtqy ister mınıstrliginiń sol kezdegi basshylyǵyna jaǵymsyz áser týdyryp, onyń ókili bizdiń mundaı quqyǵymyz joqtyǵyn alǵa tartty. Óz kezegimde men bul Qazaq KSR Prezıdentiniń tapsyrmasy ekenin jáne «Memlekettik egemendik týraly deklarasıanyń» 14-babyna sáıkes bizdiń quqyǵymyz bar ekenin málimdedim.
Respýblıkalyq mınıstrlikte kelisilgennen keıin jáne joǵary basshylyqtyń maquldaýynan keıin kelisimniń mátini Máskeýdegi Túrkıa elshiligine jiberildi. Bizge jaýapty Almatyda alasyńdar dep ýáde etildi. Túrik delegasıasy kelgennen keıin kelisimniń negizgi erejelerin qozǵamaıtyn birqatar eskertý aldyq. 11-bap boıynsha kelisim taraptardyń árqaısysynyń zańnamasyna sáıkes eki taraptyń da ratıfıkasıalaýyna jatatyn.
Prezıdentter kelisimge qol qoıǵannan keıin, eki respýblıkanyń úkimetteri arasynda saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq týraly hattamaǵa qol qoıyldy (Qazaq KSR Syrtqy ekonomıkalyq baılanystar mınıstri S.Ábishev jáne Túrkıa Syrtqy ister mınıstri A.Kýrtjebe Alptemochın), sondaı-aq bizdiń bastamamyz boıynsha Qazaq KSR Syrtqy ister mınıstrligi men Túrkıa Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi arasynda konsýltasıalar týraly hattamaǵa qol qoıyldy (Qazaq KSR syrtqy ister mınıstri A. Arystanbekova jáne Túrkıa syrtqy ister mınıstri A.Kýrtjebe Alptemochın).
Sońǵysynda ekijaqty qatynastardyń jaı-kúıi jáne halyqaralyq ózekti problemalar boıynsha turaqty konsýltasıalar ótkizýge, konsýldyq qatynastar qurýǵa jáne ózara negizde konsýldyq ókildikter ashýǵa, memlekettik organdar, fırmalar men kompanıalar arasynda tikeleı baılanystardy damytýǵa, qalalar arasynda baýyrlas qatynastardy damytýǵa, ǵylymı, mádenı, jastar jáne qoǵamdyq uıymdardaǵy, sport pen týrızmdi damytýǵa járdemdesý nıetterin bildirdi.
Túrkıa Respýblıkasymen yntymaqtastyq týraly kelisim 1991 jyly 18 maýsymda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń IV sesıasynda ratıfıkasıalandy. Meniń jazbalarym boıynsha bul sheshimdi 268 depýtat qoldady, ekeýi qarsy boldy, bireýi qalys qaldy, úsheýi daýys bermedi.
Qazaq KSR Mınıstrler Kabınetiniń atynan qujatty ratıfıkasıalaýǵa usynǵan kezde sóılegen sózimde bul kelisim shet memleketpen jasalǵan alǵashqy halyqaralyq shart ekenin jáne Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń 1990 jyldyń 25 qazanynda jarıalanǵanyndaı, Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigin rastaıtynyn atap óttim. Respýblıkamyzdyń tarıhynda birinshi ret halyqaralyq shart Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń ratıfıkasıalaýyna usynyldy.
Ári qaraı kelisim baptarynyń negizgi mazmuny baıandaldy, ózara kelisimderdi júzege asyrýdyń mysaldary keltirildi, Respýblıka Prezıdenti men Úkimeti osy Kelisimniń áleýetin tolyq iske asyrýǵa úlken mán beretindigi basa aıtyldy. Qol qoıylǵan Kelisimniń mańyzdylyǵy ekijaqty qatynastardy damytý fýnksıasymen shektelmeıtini tilge tıek etildi. Kelisim Túrkıa arqyly Taıaý Shyǵys jáne Eýropa elderimen iskerlik baılanystardy damytýǵa jol ashady. Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy yntymaqtastyqty ornatý men damytýda qol jetken nátıjeler dıplomatıalyq arnalar arqyly pysyqtalyp jatqan Qazaq KSR Prezıdentiniń Túrkıaǵa sapary kezinde odan ári damıdy jáne tereńdeı túsedi.
Qorytyndyda Túrkıa Respýblıkasymen Kelisim BUU Jarǵysyna sáıkes memleketterimizdiń arasyndaǵy dostyqty, yntymaqtastyqty jáne ózara senimdilikti odan ári damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa baǵyttalǵandyǵy atap ótildi. Osyny eskere otyryp, Respýblıka Úkimeti Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine «1991 jyldyń 15 naýryzynda Almatyda Qazaq KSR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev pen Túrkıa Respýblıkasynyń Prezıdenti Turǵyt Ózal qol qoıǵan Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy men Túrkıa Respýblıkasy arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimdi ratıfıkasıalaýdy» surady.
Sol jyly 13 qyrkúıekte N.Nazarbaevtyń Túrkıaǵa saparyna daıyndyq kezinde men Máskeýde Túrkıa elshisi V.Výralmen kezdestim. Túrik tarapynyń usynysy boıynsha sapar qyrkúıek aıynyń sońyna josparlanǵan bolatyn, óıtkeni qazan aıynda Túrkıada parlament saılaýy ótip, jańa úkimet qurylatyn boldy. Meniń jazbalaryma sáıkes, elshiniń aıtýynsha, Túrkıa Prezıdenti KSRO quramyna kiretin respýblıkalardyń táýelsizdigine baılanysty Qazaqstannyń ustanymyn, tamyz oqıǵalarynan keıin KSRO-da saıası jaǵdaıdyń ózgerýin, elimiz arasynda saýda kelisimine qol qoıý týraly usynysty jáne soǵan baılanysty birqatar hattamany ári Túrkıanyń Qazaqstandaǵy elshiligin ashý týraly máselelerdi talqylaǵysy kelgen.
Ankarada Qazaqstannyń konsýldyq ókildigin ashý týraly meniń suraǵyma elshi bul týraly Syrtqy ister mınıstrimen birge talqylaǵanyn, biraq qazir elinde saıası jaǵdaı turaqsyz ekenin alǵa tartty.
1991 jyldyń 25-26 qyrkúıeginde Prezıdent N.Nazarbaevtyń Túrkıaǵa sapary kezinde eki Memleket basshylary «Ózara kelisimder týraly memorandýmǵa» qol qoıdy, onda olar İskerlik keńes qurý jáne kólik, áýe baılanysy, telekomýnıkasıa, nesıe, saýda qatynastary, Qazaqstannan Túrkıaǵa tabıǵı gaz jetkizý, ekonomıkalyq yntymaqtastyq, týrızm jáne sport, bilim jáne tehnıka salasynda yntymaqtastyqty damytý nıetteri týraly málimdedi.
Olar sonymen qatar «Qazaq KSR men Túrik Respýblıkasy arasyndaǵy kólik jáne komýnıkasıa salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimge» qol qoıdy. Budan bólek, «Qazaq KSR men Túrkıa Úkimetteri arasynda saýda-ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyq týraly kelisimge» qol qoıyldy.
Osylaısha, 1991 jyly naýryzda Prezıdent T.Ózal men qyrkúıekte Prezıdent N.Nazarbaevtyń alǵashqy saparlary Qazaqstan Táýelsizdiginiń sońǵy 30 jylynda tabysty damyp jáne nyǵaıyp kele jatqan Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy jemisti yntymaqtastyqtyń berik negizin qalady.