Bul úshin bılik kedeıshilik deńgeıin qaıta qarady. Nátıjesinde, elimizde taqyr kedeıler sany eki esege jýyq azaıyp shyǵa kelgen.
Qańtar oqıǵalarynan keıin Úkimetke múskin halge jetken buqaranyń turmysyn túzeý júktelgen bolatyn. Osy maqsatta Halyqtyń tabysyn arttyrý baǵdarlamasy qabyldandy.
Alaıda endi Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Úkimettiń 2022 jylǵy 14 sáýirdegi N218 "Halyqtyń tabysyn arttyrýdyń 2025 jylǵa deıingi baǵdarlamasy" keshendi josparyn bekitý týraly jańa qaýlynyń jobasyn ázirlep otyr.
Mınıstrliktiń túsindirýinshe, jańa qujat "baǵdarlamanyń qurylymyn ózektendiredi", ıaǵnı túzetýler tehnıkalyq sıpatqa ıe. Biraq úńile qaraǵanda, qyzyqty jaıttarynyń beti ashylady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz. inbusiness.kz-ke silteme jasap.
Mysaly, «ózektilendirilgen» soń, bir jylǵa jetpes ýaqyt ishinde Qazaqstan damyǵan elderdi basyp ozyp, artta qaldyrǵan bolyp shyǵady. Atap aıtqanda, qazirgi qoldanystaǵy baǵdarlamada «Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń (EYDU) ádistemesi boıynsha Qazaqstandaǵy kedeıshilik deńgeıi orta eseppen 10%-dy quraıdy», – dep jazylǵan. Úkimettiń jańa qaýlysymen bul anyqtama alyp tastalady.
Onyń ornyna kelesideı kórkem anyqtama berý josparlanyp otyr.
«Búgingi tańda kedeılik pen jumyssyzdyqtyń naqty deńgeıiniń problemalary boıynsha kelesi jaǵdaı baıqalady. Qazaqstandaǵy kedeılik deńgeıi EYDU elderine qaraǵanda edáýir tómen jáne 5,3%-dy quraıdy. Salystyrý úshin: EYDU elderindegi kedeılik deńgeıi 2021 jylǵy jaǵdaı boıynsha 20%-dan asty. Sonyń ishinde AQSH-ta – 15,1%, Bolgarıada – 17,6%, Avstralıada – 12,6%, Ulybrıtanıada – 11,2%, Kanadada – 8,6%», – delingen jańa qaýly jobasynda.
Sheneýnikterdi tosyn tańǵajaıyp jetistikterimen qol soǵa quttyqtap qoıýǵa bolatyndaı. Biraq bórikti aspanǵa ata qýanýǵa erte kórinedi. Osy bir jyldan az ýaqyt ishinde halyqtyń aýqaty tipti quldyraı túsipti. Muny ózektilendirilgen statısıka kórsetip otyr: kedeı turǵyndarynyń úlesi ulǵaıǵan óńirlerdiń sany 1 oblysqa kóbeıdi. Qoldanystaǵy baǵdarlamada mundaı óńir sany 12 dep kórsetilgen.
«13 óńirde: Aqmola, Aqtóbe, Almaty, Atyraý, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qyzylorda, Mańǵystaý, Túrkistan, Pavlodar oblystarynda, Astana, Almaty, Shymkent qalalarynda 2019 jyldan beri tabysy kúnkóris deńgeıinen tómen halyqtyń úlesi ósti», – dep naqtylanady jańarǵan baǵdarlamada.
Onyń ústine Qazaqstanda JİÓ-ge shaqqandaǵy jalaqy kólemi de quldyrap barady. Bul kórsetkish 2022 jylǵy sáýirde 31,2% bolsa, 2023 jyly 30,1%-ǵa tómendegen. Qynjyltatyny sol, bul jóninen beıbit Qazaqstan birikken Batystyń qýatty sanksıalyq qyspaǵynda qalǵan jáne sonymen qatar soǵys júrgizip jatqan soltústik kórshige de teń bolmapty. RF-da bul kórsetkish byltyrǵy 46,7%-dan bıyl 39,8%-ǵa deıin tómendedi, biraq ol sonda da alda keledi.
«Qazaqstannyń JİÓ-siniń qurylymynda basqa eldermen salystyrǵanda jumysshylar eńbekaqysynyń tómen úlesi baıqalady: 30,1%. Reseıde – 39,8%; EO-da – 47%; AQSH-ta – 53%. Buǵan eńbekaqy tóleýdegi sáıkessizdikter, jasyryn jumyssyzdyq problemalary jáne sonyń saldarynan jumys isteıtin kedeılerdiń ósýi yqpal etti. Jumys istese de kedeılikten qutyla almaǵan jumyskerlerdiń úlesi Qazaqstanda – 32,7%, Reseıde – 30,7%, Grekıada – 13,4%», – delingen Ekonomıka mınıstrliginiń aqparatynda.
Úkimettiń taǵy bir kózboıaýshylyǵy shyndyqqa kedergi bolyp tur. Mysaly, resmı statısıka qazaqstandyqtardyń ataýly ortasha tabysy jyl saıyn artqanyn pash etedi. Shynynda, kerisinshe quldyrap jatqan kórinedi. Bul da jańa qaýly jobasynda keltirilgen. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń dereginshe, halyq tabysynyń aǵymdaǵy jaǵdaıy teris, negatıvti úrdiske ıe. Bir qaraǵanda halyqtyń ataýly, nomınaldy tabystary turaqty túrde ósip barady: 2010 jylǵy 39,2 myń teńgeden 2022 jyl sońynda 152,5 myń teńgege deıin ulǵaıdy.
«Soǵan qaramastan, halyqtyń naqty tabystarynyń ósý qarqyny tómendeýde: 2019 jylǵy ósimi 6,4% bolsa, 2020 jyly 4,3%, 2021 jyly 4,1%, 2022 jylǵy qańtar-qyrkúıekte 3,5% ǵana ósti. Bul ekonomıkalyq ósýdiń baıaýlaýyna (2020 jyly -2,5%, 2021 jyly 4,3%, 2022 jyldyń 11 aıynda 2,7%) jáne 2023 jyly da saqtalatyn joǵary ınflásıalyq qysymǵa baılanysty (2020 jyly ınflásıa 7,5%, 2021 jyly 8,4%, 2022 jyldyń jeltoqsanynda 20,3% boldy). Bul rette, 2022 jylǵy jeltoqsandaǵy azyq-túlik ınflásıasy 25,3%-dy quraǵanyn jáne halyqtyń tólem qabilettiligine aıtarlyqtaı teris áser etkenin erekshe atap ótken jón», – delingen baǵdarlamaǵa túzetýlerde.
Ekonomıka mınıstrligi taǵy bir úreıli tendensıany áshkereledi: óńirler JÓÓ (jalpy óńirlik ónimi) boıynsha bir-birinen alshaqtap barady. Mysaly, eger 2010 jyly JÓÓ deńgeıi boıynsha Almaty qalasy Soltústik Qazaqstan oblysynan 8,7 ese asyp tússe, 2022 jyly bul alshaqtyq 10 esege deıin artqan.
Mınıstrlik jan basyna shaqqandaǵy JÓÓ boıynsha óńirlik teńsizdik odan da joǵary ekenin eskertti. Máselen, 2022 jyly Túrkistan oblysynyń bul kórsetkishi Atyraý oblysynan 17 ese arttap qalǵan.
Qazaqstanda qansha baı bar?
Ekonomıka mınıstrliginiń sarapshylary Qazaqstandaǵy kedeılik máselesin ýshyqtyrǵan ózge de túıtkilderdi áshkereledi. Sonyń ishindegi eń salmaqtylarynyń biri – teńsizdiktiń ósýi: halyq tabysynyń birkelki bólinbeýiniń teris úrdisi órbýde. Eldegi naqty tabystyń tómendeýi eń tómengi tabysy bar otbasylarǵa soqqy boldy. Al joǵary tabys tabatyn depýtattarǵa, bıliktiń ózge tarmaqtarynyń, ulttyq kompanıalardyń basshylaryna daǵdarys áser etpegen.
Kiristi kvıntıldik toptar boıynsha bólý kórsetkendeı, 5-shi kirister tobyndaǵy, ıaǵnı joǵary kiristi qazaqstandyqtardyń tabysy ulǵaıǵan. Kerisinshe, 2-shi, 3-shi kvıntıldik toptyń tabystarynyń úlesi azaıdy. Bul da tabystaǵy teńsizdiktiń órship bara jatqanyn kórsetedi.
2022 jylǵy 3-shi toqsanda Qazaqstanda 3,8 mıllıon adam (qazaqstandyqtardyń 20%-y) baı sanatyna jatqyzylǵan: eldegi búkil tabystyń 39%-yn solar qanjyǵalapty. Salystyrsaq, olardyń enshisi 2010 jyly – 37,9%, 2021 jyly 39,4% bolǵan. Endeshe eldi olıgarhtardan aryltý jumystary ázirge nátıje bermegen syńaıly.
Baǵdarlamada kedeı halyqtyń úlesi 5,3% ǵana delingenimen, mınıstrlik tabysy eń az halyqtyń úlesi shynynda 20% dep otyr: 3,8 mıllıon qazaqstandyq kedeı tobyna jatqyzylǵan. Sebebi, olarǵa eldegi tabystyń 9,9%-y ǵana tıedi. 2010 jyly olardyń úlesi – 9,43% bolǵan. 13 jylda eleýli ózgermegeni baıqalady.
Halyqtyń qalǵan 60%-yn ekonomıka vedomstvosy ortashalarǵa jatqyzdy: olar jalpy kiristiń 51,1%-na ıe.
Áleýmettanýshy Marat Begimbet kedeılikke qatysty aqparatty halyqtan jasyrýdyń qajeti joq dep sanaıdy.
«Bılik kedeıshilik sheginen de tómen jaǵdaıda turyp jatqan halyqtyń úlesin 1995 jyldan beri 6,5 ese azaıttyq dep maqtanady. Kedeı qazaqstandyqtardyń úlesi 1995 jylǵy 34,6%-dan búginde 5,3%-ǵa deıin tómendetildi dep esepteledi. Osyǵan senip, halyqaralyq uıymdar Qazaqstandy aýqaty ortashadan joǵary elder sanatyna qosty. Shynynda solaı ma? Sený qıyn. Tipti elordanyń ortalyǵynan sál uzap, shetine qaraı shyqsańyz, yńyrshaǵy shyqqan kedeılikke kýá bolasyz. Qulaǵaly turǵan, jerge sińip bara jatqan, kók basqan baspanasymaqta turyp jatyr. Al aýyldaǵy jurttyń úlken bóligi kúndelikti tamaǵy úshin de mıkronesıe alýǵa májbúr. Biraq statısıkanyń artýy ataýly áleýmettik kómek sıaqty turaqty emes áleýmettik qoldaý sharalary esebinen jasaldy. AÁK-ti bir jyl alyp, kelesi jyly qaǵylǵandar jeterlik. Halyqtyń tabysyn arttyrý baǵdarlamasynyń da nátıjesi baıqala qoımaıdy. Halyqtyń turmysyn jaqsartýda keshendi sharalar qajet», – dedi áleýmettanýshy.
Ǵalym álemde kedeıshilikti ólsheýdiń bazalyq ındıkatory – Djını ındeksi men qorlar koefısıenti sanalatynyn qaperge saldy. Mysaly, Qazaqstan táýelsiz el retinde endi ǵana qalyptasyp jatqan asa aýyr kezeńde halyqtyń eń baı bóligi men eń kedeı bóligi arasyndaǵy tabys alshaqtyǵy 4 esege jetipti. Qazir she? Resmı málimet boıynsha shalqyǵan baılarǵa barlyq tabystyń 39%-y, al taqyr kedeılerge 9,9%-y tıesili ekeni málimdeldi. Osylaısha, búginde bul alshaqtyq 3,9 eseni qurady. Toqsanynshy jyldardan beri kóp ózgeris baıqalmaıdy
M.Begimbet taǵy bir jaıtqa nazar aýdartty: halyqaralyq tájirıbede halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń jaqsarýyn ólsheıtin ındıkatorlardyń biri – ómir súrý uzaqtyǵy kórsetkishi bolyp tabylady. Árıne, 90-shy jyldardan beri bul kórsetkish artty. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń dereginshe, qazaqstandyqtardyń ómir súrý uzaqtyǵy 1991 jylǵy 67,6 jastan 2021 jyly 70,2 jasqa deıin ósken, alaıda 2022 jyly 69,4 jasqa deıin tómendedi. Bul salada Qazaqstan tipti TMD-daǵy ózge elderden qatty qalyp qoıdy. Mysaly, Grýzıada halyqtyń ómir súrý uzaqtyǵy 77,5 jas, Armenıada 76, Tájikstanda 75,1, Belarýste 74,5, Ózbekstanda 73,8 jas, Ázirbaıjanda 73,6 jas, Reseıde 72,4 jas.
Munyń bári jańa Úkimetke halyqty kedeılik qurdymynan qutqarýdyń tyń tásilderin taýyp, jańa baǵdarlama qabyldaýǵa ıtermelese jón.