14 qarasha – logoped kúni.
Logopedter, psıhologtar men defektologtar ózderiniń kásibı merekelerin jumys ornynda atap ótedi. Olardyń kúndelikti jumysy erekshe bilim berý qajettilikteri bar balalardy damytý bolyp tabylady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Almatynyń óńirlik komýnıkasıalar qyzmeti pedagog-psıholog, defektolog Ásel Saǵadatovanyń qatysýymen brıfıń uıymdastyrdy. Maman balanyń sóıleýinde kesheýildeý baryn qalaı tanýǵa bolatynyn jáne onyń sebebi nede ekenin aıtty.
Mamannyń aıtýynsha, bala tiliniń kesh shyǵýy - bul balanyń úsh jasyna deıin sóıleý tiliniń jas normasyna sáıkes kelmeýi. Degenmen, sóıleý damıdy, biraq kesheýildeıdi, soǵan qaramaı, balanyń aqyl-oıy men emosıonaldyq damýy qalypty bolýy múmkin.
«Balalardyń tiliniń kesh shyǵýy onyń psıhıkasynyń qalyptasýyna áser etedi. Bul balanyń aınalasyndaǵy adamdarmen qarym - qatynasyn qıyndatady, tanymdyq prosesterdiń durys qalyptasýyna kedergi keltiredi, emosıalardyń qalyptasýy men bárilýine áser etedi», - dep túsindirdi Á.Saǵadatova.
Defektologtyń aıtýynsha, «kesh sóıleý» dıagnozy úsh jasqa deıingi balalarǵa qoıylady, ıaǵnı bul olarda osy jasqa deıin sózderdiń mınımaldy sózdik qoryn qalyptaspaǵanyn kórsetedi. Psıhıkalyq-sóıleý damýynda keshigýi bar balalar qysqa sóılemdermen sóıleıdi, syn esimderdi az qoldanady, suraqtardy az qoıady.
«Negizgi belgi - óz deńgeıine sáıkes kelmeıtin sóıleýinde. Bir jarym, eki jasqa deıingi bala qalypty jaǵdaıda elýge jýyq sózdi bilýi kerek. Biz osyny baıqamaǵan soń, biz túzetý sabaqtaryna baramyz, neǵurlym erterek barsa, soǵurlym jaqsy», - dedi ol.
Defektolog sóıleýdiń kesheýildeýine ákelýi múmkin sebepterdi túsindirdi:
- pedagogtyń salǵyrttyǵy;
- jaraqat saldary;
- psıhıkalyq damýynyń kesheýildeýi;
- aýtızm;
- sóz múkistigi;
- ıntellektýaldy damýynyń keshigýi.
«Eger balamen sóılespese, ıaǵnı balanyń sóıleýge qulqy bolmasa, onyń tiliniń shyǵýy da kesheýildeıdi. Iaǵnı, balanyń sóılemeýine ata-analardyń ózderi áser etedi. Taǵy bir sebep-jaraqattar, aýrýlar jáne mıdyń zaqymdanýy nemese balanyń anasynyń qursaǵynda, bolmasa ómiriniń birinshi jylynda bolǵan juqpaly aýrýlar. Estý qabileti nashar balalardyń da tilderi kesh shyǵady, óıtkeni ol basqalardan estigenin naqty qaıtalaı almaıdy», - dep túsindiredi maman.
Mundaı jaǵdaılarda sóıleýdiń keshigý sebepterin anyqtaý úshin nevropatologqa, logopedke, al keıbir jaǵdaılarda psıhıatr men balalar psıhologyna barý kerek.
Dıagnozdy keshendi tekserýden keıin nevropatolog, logoped, psıholog jáne sýrdolog qana qoıady. Eger balaǵa sóıleý damýynyń keshigýi dıagnozy qoıylsa, sóıleýden basqa barlyq negizgi psıhıkalyq fýnksıalar saqtalady, dep atap ótti sarapshy.
Sóıleý damýynyń keshigýi psıhıkalyq-sóıleý damýynyń keshigýine ákelýi múmkin. Bul ózine bólek aýrý emes, bul - mıdyń, ortalyq júıke júıesiniń damýyndaǵy aýytqýlardyń saldary. Eki aýrýdyń arasyndaǵy negizgi aıyrmashylyq, birinshi jaǵdaıda balanyń sóıleýi ǵana kesheýildeıdi, balanyń psıhıkalyq jáne emosıonaldyq damýy qalypty bolady. Balanyń psıhıkalyq-sóıleý damýynyń kesheýildeýinde onyń damýynyń jáne jalpy ıntellektýaldyq jaǵynan artta qalýy baıqalady.
Júktilik kezindegi aýrýlar, anasynyń qursaǵyndaǵy kezde balaǵa otteginiń jetispeýi, aýyr bosaný, bosaný kezindegi balanyń jaraqat alýy, balanyń aýyr ınfeksıalardan, genetıkalyq aýrýlardan jáne t.b. psıhıkalyq-sóıleý damýynyń kesheýildeýin týdyratyn faktorlar bolýy múmkin.
«Bizdiń baıqaýymyzsha, qazir bizge kovıdtan keıin dúnıege kelgen balalar kóp keledi. 2020-2021 jyly týylǵan balalar sóıleý jáne psıhıkalyq-sóıleý damýynyń keshigýi týraly belgili bir qorytyndylarmen keledi. Bul da sebepterdiń biri», - dep tolyqtyrdy ol.
Ár bala jeke damıdy, biraq maman túsindirgendeı, kelesi belgiler psıho-sóıleý damýynyń keshigýi týraly ańǵartýy múmkin:
- náreste eshqandaı dybys shyǵarmaı, únsiz jata berse, tipti qarapaıym ýildemese
- 12 aılyq bala ózine qarata aıtylǵan sózge nemese áreketke keri baılanys bermese, tek jylaý arqyly ózine nazar aýdarsa;
- 1,5 jasynda balalar zattardy estý arqyly tanyp, olardy sýrette kórsetýi kerek jáne t. b.;
- 1,5–2-bir jasar bala «aýzyńdy ash», «qasyqty al» degen eresek adamnyń buıryqtaryn erkin oryndaı alady:
– 2-3 jas - jeke sózder men tutas sóz tirkesteriniń aıtatyn kezi;
- 4 jasqa deıin balalar tolyqqandy sóılemder aıtady, tipti eger dybystardyń kópshiligi durys aıtylmasa da.
Belgili bir dıagnoz anyqtalǵannan keıin, mamandarǵa júginýden bólek, ata-analar balalarmen óz betinshe jumys jasaı alady.
Osylaısha, defektolog ata-analarǵa balalarmen jıi sóılesýdi usynady.Mundaı balalarǵa emizik berý usynylmaıdy, púreniń ornyna qatty taǵamdardy tutyný kerek.Balada usaq motorıkany damytý kerek, bul ony sóıleýge yntalandyrýy múmkin.