Qazaq óziniń ár balasyna syn kózben qaraǵan. Ulttyq tárbıeden ajyramaǵan. Úlkendi syılaý, kishige izet bildirý syndy qasıetter jarqyn bolashaqqa bastary aıqyn.
Bıyl - balalar ádebıetiniń jyly. Osyǵan baılanysty M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy janyndaǵy Balalar ádebıeti keńesiniń tóraǵasy Nurdáýlet AQYSHPEN áńgimelesken edik.
– Prezıdentimiz Qasymjomart Kemelulynyń bastamasymen 2021 jyldan bastap elimizde balalar ádebıetine kóńil bóline bastaǵany belgili. Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasy janyndaǵy Balalar ádebıeti keńesiniń tóraǵasy retinde osynaý mańyzdy rýhanı bastamaǵa qatysty ne aıtar edińiz?
– Bul bastama shyn máninde mádenı ómirimizdegi eleýli oqıǵa boldy. Óıtkeni onyń mádenı ómirimizdiń osy saladaǵy baǵytyna tıgizip jatqan áseri aýqymdy. Máselen, ol ýaqytqa deıin qazaq balalar qalamgerleriniń sany 70-tiń ústinde bolsa, Prezıdentimizdiń bastamasynan keıin ádebıetimizdiń bul salasy boıynsha jumys istep jatqan avtorlardyń sany 200-den asyp ketkenin ańǵardym. Mádenıet mınıstrligi balalar ádebıetin basyp shyǵarýǵa qatysty jedel túrde birsypyra ıgilikti sharalar atqardy. Oǵan qoldaý kórsetken burynǵy Mádenıet mınıstri A.Raıymqulovanyń belsendiligin atap ótkenimiz jón. Qazirgi mınıstrimiz D.Abaev myrza osy jaqsy istiń jalǵastyrýshysy bola alady degen senimim nyq. Prezıdent bastamasy bizdiń Balalar ádebıeti keńesine de tyń serpin berdi. Bul áńgimeden shet qalyp qoımaýǵa tyrysyp, múmkindiginshe tıisti jumystar júrgizý ústindemiz. Túrli is-sharalar ótkizýge muryndyq boldyq. Mınıstrlik tarapynan atqarylǵan túrli jumystarǵa da at salysyp kelemiz.
Táýelsizdik jyldaryndaǵy balalar ádebıetiniń jaı-kúıi jóninde respýblıkalyq konferensıa ótkizdik, túrli dóńgelek stoldar men basqosýlarǵa da belsene qatysýdamyz. Qala men aýyldardaǵy túrli kitaphanalar men oqý oryndaryna jıi baryp, balalar ádebıetin nasıhattaýǵa qatysyp júrmiz. Osy jumystardyń barlyǵyn Keńes músheleri qoǵamdyq negizde, aqysyz-pulsyz atqarýda.
– Búgingi balalardyń boıynda qatigezdik basym bolyp barady degen pikirler jıi aıtylýda. Bul másele jóninde sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
– Iá, bul ózekti másele jóninde túrli aqparat quraldary neshe túrli soraqylyqtardy taýyp alyp, qalyń buqaraǵa jarıa etýde. Sondyqtan qatigezdik basym degen sózdiń jany bar. «Jel turmasa, shóptiń basy qımyldamaıdy» ǵoı. Ózegimizdi órteıtin bul másele óz aldyna uzaq áńgime.
– Demek, aıtylyp júrgen pikirlermen kelisesiz ǵoı. Nurdáýlet aǵa, siz ózińiz de balalar jazýshysy retinde tanymalsyz. Sondyqtan da mynandaı bir suraq qoıǵym kelip otyr. Sizdiń shytyrman oqıǵaly shyǵarmalaryńyzda keıipkerler taǵdyryna qatysty shıelenisti tustardyń ózinde osy qatigezdik nyshany baıqalmaıdy. Máselen, «Taý ishindegi taýqymet» atty jınaǵyńyzǵa engen, oqıǵasy asa qyzyqty «Kıeli kóldiń qaraqshylary» dep atalatyn hıkaıatyńyzdaǵy jas keıipkerlerdiń qarym-qatynasynda meıirbandylyq basym. Bundaı ustanymnyń ózi jahandaný dáýirindegi ómir shyndyǵyna, jańaǵy aıtqan oıyńyzǵa qaıshy emes pe?
– Belgili bir dárejede qaıshylyq bolýy da yqtımal. Biraq bizdiń ulttyq ádebıetimizdiń maqsaty zorlyq-zombylyqty qyzyqtap, sony nasıhattap, ımandylyqqa jat nárselerdi nasıhattap ketý emes. Kerisinshe, bala tárbıesi kúrdeli bolyp otyrǵan búgingi zamanda ondaı teris moraldyq-psıhologıalyq aǵymnyń aldyna kórkem ádebıet men óner múmkindiginshe estetıkalyq tosqaýyl qoıa alýy tıis. Qandaı jaǵdaıda da men jazýshy retinde de osy pozısıany ustanyp kelemin. Oqyrmandy qyzyqtyramyn dep, jazǵan shyǵarmama qatigezdik pen ımansyzdyqty tyqpalaı berýge qarsymyn. Ondaı ustanym – jas oqyrmannyń adamı túsinigi men psıhologıasyn búldiretin rýhanı terorızm.
– Balalar ádebıetine, balalar kitabyna kóńil bólýdiń astary úlken ekenin túsinemiz. Búgingi bala – erteńgi el ıesi bolatyn azamat. Endeshe el Prezıdenti bastaǵan shara belgili bir jylda ǵana atalyp ótetin naýqanshyldyqqa aınalyp, keıin umytylyp qalyp júrmeı me?
– Ras, bizdiń rýhanı álemniń júıeli túrde órkendemeýine bóget bolatyn nárselerdiń biri – osy naýqanshyldyq. Sondyqtan osynaý tamasha bastama toqtap qalmaı, únemi jalǵasyn taýyp otyrsa, nur ústine nur bolar edi. Tek qatyp qalǵan shablonnyń sheńberine salyp jibermeı, formalaryn aýystyryp otyrsaq. Máselen, bir jyldy «Búldirshinderge arnalǵan sýretti kitapshalar jyly» desek, kelesi bir jyldy «Balalarǵa arnalǵan án mátinderi jyly» dep atasaq. Sóıtip, jalǵastyra berýge bolady. Biraq solardyń birinde ustanym jalǵyz bolýy tıis: ol – jas oqyrmandy kórkem ádebıet arqyly tárbıeleý.
– Tamasha! Búgingi balalar ádebıetinde eńbek etip jatqan áriptesterińizdiń keıbirin atap óte alasyz ba? Gazet oqyrmandarynyń olardyń esim-soılaryn bile júrgenderi durys qoı.
– Onyń ras. Basqa oqyrman qaýymdy bylaı qoıǵanda, búgingi tańda balalar ádebıetine qalam tartyp jatqan jas talapkerlerdiń arasynda da aldyńǵy tolqyndy bile qoımaıtyndar kezdesedi. Balalar ádebıetindegi qomaqty ózgeristerdi tipti ózderinen bastaǵysy keletin jas qalamgerler de joq emes. Ádebıette dástúr sabaqtastyǵy degen uǵym bar ekendigi belgili. Jańasha birdeme jazǵysy keletin jastarymyzdyń aldyńǵy shejireni, dástúr sabaqtastyǵyn syzyp tastaýǵa asyǵýy kóregendik, kórgendik bola qoımaıdy. Sondyqtan da aldyńǵy býynnyń jekelegen ókilderin sanaly túrde atap ótýdi jón kórip otyrmyn.
Osy arada ózimniń prozashy áriptesterime ǵana toqtalyp ketsem deımin. Elimiz táýelsizdik alǵaly otyz jyldyń ishinde qazaq balalar prozasynyń tól kadrlary Roza Ábilqadyrova, Turdaqyn Jeksenbaı, Pernebaı Dúısenbın, Sháken Kúmisbaıuly, Narbın Kenjeǵulova, Beısenbaı Súleımenov, Tolymbek Ábdiraıym, Jetkergen Ábdireev, Dildar Mamyrbaı, Qanat Qaıym, Bolat Úsenbaı, Qaıym-Munar Tábeı, Sabyrbek Oljabaı, Álibek Faızýllauly, Aısa Hamzın, Sábıt Dúısenbıev, Dúısen Maǵulumov, Keńes Orazbek jáne t.b. ózderiniń jańa shyǵarmalaryn usyndy. Ókinishke oraı, bul avtorlardyń birazy búgingi tańda ortamyzda joq.
Táýelsizdik jyldary jaqsy shyǵarmalarymen kóringen Baıanǵalı Álimjanov, Esenáli Eráli, Mahmutbaı Ámireuly, Naǵashybaı Muqatov, Sáýle Dosjan, Tolybaı Abylaev, Raıhan Májenova, Kósemáli Sáttibaı, Zıra Naýryzbaeva, Eseı Jeńisuly, Baǵdat Aıtmuqaeva, Nurlan Qalqa, t.b. – balalar ádebıetinen basqa salalarǵa da qalam tartatyn qalamgerler.
Olardyń izin ala shyqqan Almat Isadil, Meıramkúl Jańbyrbaeva, Altynaı Amangeldi, Muhametqalı Qalmahanbet, Beıbit Sarybaı, Ǵalymbek Qanıbekuly, J.Kenjalıev, Álibek Baıbol, Eldos Toqtarbaı, Záýre Tórehan, Meıirjan Jylqybaı, Ernur Seıdahmet, Gúljan Amankeldiqyzy, Esbolat Aıdabosyn, Nurlan Qumar, Adına Júsip, Aıdarbek Baıdilda, Marat Qulıbaıuly, Nursıla Ospanova, Kókbóri Múbarak (bular shyǵarmalary kózimizge túskenderi ǵana) tárizdi jas qalamgerler ýaqyt ótken saıyn balalar ádebıetiniń tól kadrlaryna aınalyp keledi. Bolashaqta olar baǵaly dúnıelerdi usynatyn áleýetke ıe degen úmitimiz bar. Olardyń qalamynan ulttyq bolmysymyzdy beınelep jetkizetin túrli janrdaǵy shyǵarmalar ómirge kelýde.
Árıne, jas býynnyń jazǵandarynyń bári mańdaılary jarqyraǵan talantty týyndylar desek, artyq aıtqandyq bolar edi.
Jalpy, balalar ádebıetimen aınalysatyn qalamgerlerdiń ıdeıalyq turǵydan ózektiligin joǵaltqan keıbir eski sarynnan arylǵany durys ta bolar. Jańasha kórkemdik taldaýlar jasaı alatyn, kreatıvti oılaýǵa beıim jas qalamgerler ósip keledi. Balalar ádebıetin trendke aınaldyraıyq dep júrgen qalamgerlerimiz bar. Biraq, joǵaryda aıtqanymyzdaı, qandaı jaǵdaıda da ulttyq dilimizden, salt-dástúrimizden qol úzip ketýge bolmaıdy. Óıtkeni keıingi býyn ókilderi arasynda ondaı tendensıanyń oryn ala bastaǵanyn jasyrmaǵanymyz jón.
– Áńgimeńizge raqmet!