Bıylǵy jyl Syr óńiriniń halqyna aýyr tıdi. Kóktem bastalǵaly kókten bir tamshy jańbyr túspedi. Maldyń aýzy kókke tımedi. Mal jutap, ashtan ólip jatqan oqıǵalar tirkeldi. Aýa raıynyń ystyǵy 50 gradýstan asyp jyǵyldy. Osynyń bári Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń yqpaly degennen basqa amal joq.
Adamzat balasy sanaýly ǵana jyldardyń ishinde ǵarysh keńistigin ıgerýde úlken jetistikterge qol jetkizdi. Ǵarysh tehnologıalarynyń ǵylymǵa, tehnıkanyń damýyna ıgi yqpalyn tıgizip otyrǵany sózsiz. Osy ýaqytta orbıtada myńdaǵan jerserikter ushyp júr. Olar adamzat úshin qajetti asa mańyzdy strategıalyq mindetterdi oryndaýda. Ǵarysh apparattary Aıǵa jáne Veneraǵa, Marsqa ushyp, túrli zertteýler júrgizýde. Qazirgi zamanǵy joǵary tehnologıalardyń barlyǵy da ǵaryshpen baılanysty desek te, bizge qazir adamnyń amandyǵy men qadiriniń qashpaǵany qymbat.
Osy oraıda ǵarysh salasynda ózindik úlesi bar el retinde Qazaqstannyń ózindik maqsattary bolýy shart. Elimizdiń ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý strategıasynyń júzege asýyna, ǵarysh ındýstrıasy klasteriniń qurylýy men damýyna, halyqaralyq mańyzdy serpindi jobalardyń iske asýyna, álemdik ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq keńistikte kirigýine yqpal etetin otandyq ǵarysh salasyn jasaýǵa mindettimiz.
Atom óndirisin áskerı maqsatta paıdalanýǵa bolmaıtyny sekildi, ǵaryshty da áskerı báseke alańyna aınaldyrýǵa bolmaıdy. Árıne, bul BUU deńgeıinde qoıylatyn talap bolý qajet. Sebebi bul salanyń da teris maqsatta paıdalanylýy atomdyq qarýlardan kem zıan ákelmeı otyr.
Qazir ǵarysh salasyn áskerı maqsatta damytýǵa kúsh salyp jatqan elder de bar. Áskerı qorǵanys salasyn jetildirý jolynda AQSH pen Iran sekildi zymyrandarǵa qarsy qorǵanys ornatý úshin mıllıardtar quıý elimiz úshin tıimsiz bolar edi. Onyń ústine, elimiz sońǵy 30 jyldyq tarıhynda eshbir áskerı ambısıa tanytqan emes, beıbit ımıj qalyptastyrýda.
Ǵaryshty ıgerý salasyn pragmatıkalyq kózqarasqa salatyn bolsaq, naqty memleket qazynasyna paıda túsirip, el azamattaryna ıgilik ákeletin jobalardyń ǵana mańyzdylyǵy ústem bolǵanda ǵana biz kózdegen maqsatymyzǵa jetemiz.
Jaqynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «1994 jylǵy 10 jeltoqsandaǵy Qazaqstan úkimeti men Reseı úkimeti arasyndaǵy «Baıqońyr» keshenin jalǵa berý shartyna ózgeris engizý týraly hattamany ratıfıkasıalaý týraly» zańǵa qol qoıdy.
Buǵan deıin Sıfrlyq damý, ınovasıalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstri Baǵdat Mýsın 2004 jyly «Baıqońyr» keshenin jalǵa alý merzimi 2050 jylǵa deıin uzartylǵanyn eske salǵan-dy. Osyǵan baılanysty 1994 jylǵy jalǵa berý kelisimshartynyń 4-babyna ózgeris te engizilgen bolatyn. Bul túzetýler ǵarysh aılaǵyn 2050 jylǵa deıin jalǵa alýdy uzartý jáne paıdalaný týraly mindetti iske asyrýǵa múmkindik berip otyr.
Resmı málimetke sáıkes, «Baıqońyr» keshenin jalǵa berýden respýblıkalyq búdjetke jyl saıyn 115 mıllıon dollar túsedi. 27 jyldyń ishinde shamamen 3,1 mıllıard dollar tólengen kórinedi.
Sondaı-aq, Prezıdent «Qazaqstan men Reseı úkimetteri arasyndaǵy polár mańyndaǵy orbıtalarǵa soltústik baǵytta ǵarysh apparattaryn ushyrý úshin «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan «Soıýz-2» tıpindegi tasymaldaǵysh zymyrandardy ushyrýdy júzege asyrý jónindegi yntymaqtastyq týraly kelisimdi ratıfıkasıalaý týraly» zańǵa qol qoıdy.
Osy máselege baılanysty Májilis depýtattary Reseıdiń «Baıqońyrdy» paıdalaný qaǵıdalaryn qatańdatýdy kózdeıtin zań qabyldamaq. Qujatta Reseıden shyǵyndy talap etý sharty, ıaǵnı ótemaqy tóleý, ekologıaǵa keltirgen materıaldyq shyǵyndar da kórsetiledi dep jatyr.
Qazaqstan Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Marat Syzdyqov Májilistiń keńeıtilgen otyrysynda Reseıdiń ekologıalyq shyǵyndardy óteýdi sóz júzinde maquldaǵanymen, is júzinde basyn ala qashyp, búrokratıalyq quıtyrqylyqqa salyp otyrǵanyn málimdedi.
«2018 jyly «Baıqońyr» ǵarysh kesheninde oryn alǵan apattan keıin Kreml ekologıaǵa keltirgen orasan zıannyń ornyn toltyrmady. Qazaqstanǵa kók tıyn tólegen joq. «Soıýz-FG» ǵarysh zymyran tasyǵyshy apatqa ushyrap, 22 tonna zymyran maıy óńirdegi terıtorıaǵa tógilgen bolatyn», -dedi mınıstrdiń orynbasary.
2013 jyly «Proton-M» zymyran tasyǵyshy apatqa ushyraǵan kezde de, «Soıýz-FG» zymyran tasyǵyshy qulaǵanda da, ótemaqy tólenbegen. Ol kezde de zymyrannan tógilgen 600 tonna geptıl tabıǵatty lastap, ekologıaǵa taralyp ketken bolatyn. Onyń quramynda azot tetraoksıdi men kerosın bolǵan kórinedi.
Qazaqstannyń Qorshaǵan ortany qorǵaý jáne sý resýrstary mınıstrligi apattyń shyǵynyn 13 mıllıard teńgege baǵalaǵan. Bul 86 mıllıon AQSH dollaryn quraǵan. Sońǵy 20 jylda «Roskosmos» «Baıqońyr» ǵarysh kesheninen «Proton-M» zymyran tasyǵyshyn 110 ret ushyryp, onyń 11-i apatqa ushyraǵan.
«Kreml bul máseleni elep-eskergisi kelmeıdi. Elge jany ashyp otyrǵan joq. Shyǵynnyń ornyn toltyrýdy oılamaıdy da. Baıqońyrdyń ekologıalyq ahýaly múshkil. Halyq ýmen tynystap júr. Qazaqstan bıligi qol qýsyryp qarap otyrmaı, Kremlge materıaldyq shyǵyndy tóletýdi májbúrlemese, jaǵdaı aýyrlaǵan úsine aýyrlaı túsedi», - deıdi sarapshylar.
Baıqońyrdan ǵaryshqa jóneltilip jatqan «Roskosmos» zymyrandary asa ýly geptıldi paıdalanady. Atalǵan janarmaı túrin qoldanýdan Batys elderiniń barlyǵy bas tartqan. Órkenıetti elder de ýly geptılge túbegeıli tyıym salynǵan.
Reseı Ǵylym akademıasynyń Kúnniń rentgen astronomıasy zerthanasynyń málimeti boıynsha sáýir-aıynda magnıtti daýyldy Jer shary turǵyndary alty ret sezinedi eken. Osy kezde Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan raketalar kóptep ushyrylady. Kóktemgi jaýyn-shashyn mol túsetin kezde bul topyraqqa bir tamshy ylǵal túspeýi ádetke aınalyp ketti. Osy kezde aımaqta ólim-jitim kóbeıip ketedi.
Geomagnıtti daýyl Kúnniń belsendi áreketinen, ıaǵnı onyń betinen atylatyn jarqyldardyń áserinen bolady. Bıyl Kún belsendiligi aıryqsha baıqalyp otyr. Ǵalymdar magnıtti daýyl áserin elemeýge keńes beredi. Al júrek-qan tamyrlary aýrýymen aýyratyndardyń da sany kóbeıip tur.
Reseı ǵarysh áskerleriniń negizgi strategıalyq bazasy bolyp sanalatyn “Baıqońyr” bizdiń memleketimizdiń qaýipsizdigine, elimizdiń táýelsizdigine úlken qater týdyryp otyr. Sebebi, ǵarysh aılaǵynan Kamchatkadaǵy “Kýra” sıaqty polıgondarǵa synaq úshin jıi-jıi jiberilip turatyn SS-18 , NATO-nyń klassıfıkasıasy boıynsha “Stılet” dep atalatyn SS-19, SS-20 zymyrandary bar. Onyń ústine ǵaryshta ushyp júrgen ıadrolyq "Kosmos” serıaly áskerı spýtnıkter “Baıqońyrdan” basqarylady. Biz qansha jerden atom qarýy joq elmiz desek te, ıadrolyq qarýy bar elder arasynda ózara soǵys janjaly týa qalǵan jaǵdaıda, “Baıqońyr ” birinshi nysana kózi bolary daýsyz!
Búkil ǵalamsharymyzdy qorshap turǵan atmosferadaǵy aýa quramynyń 20,95 paıyzy ǵana tirshilikke qajetti otteginiń úlesine tıedi. Al endi osy ottegini tazalaıtyn súzgi ári planetanyń qos ókpesi – qylqan japyraqty Sibir ormandary, Ońtústik Amerıkanyń Amazonka baseınindegi tropıkalyq ormandar men ósimdikter álemi jáne Ortalyq Azıadaǵy, onyń ishinde bizdiń ońtústiktegi Aqsý Jabaǵyly arshalary da zardap shegip otyr.
Zymyran dvıgatelderine geptılden basqa nebir ýly quramdy zattar, krıogendi otyndar qoldanylady. Iaǵnı erekshe tehnologıalyq áreketpen bizdiń ózimizge, ómirimizge qajetti ottegi gazdary men aýa keńistigimiz tonalyp, ǵaryshqa sińip, ǵaıyp bolady eken. Sondyqtan bul qondyrǵylar Reseı ormandarynda emes, jeri kúıip ketken, aýasy las, ormansyz, teńizi men kóli joq, taqyr “Baıqońyrdyń” topyraǵynda ornalasqan. 1957 jyldan beri tirshilikke qajetsiz bolyp qalǵan aýanyń kólemi qansha ekenin bir Allaǵa ǵana aıan. Tabıǵat-Ananyń ár aımaqqa ólshep bergen aýasy, sýy, jeli bar. Ári osy kosmodromnyń teńiz ben muhıt jaǵalaýynda emes qurylyqta ornalasýy kún ótken saıyn otteginiń aýadaǵy qalypty mólsherin azaıtýda. Sáýir men qazan aılary arasynda bul aýmaqta ottegi qalmaıdy. Otteginiń aýa quramyndaǵy az ǵana aýytqýshylyǵy tynys alýǵa ǵana emes, adam aǵzasyndaǵy zat almasý prosesine de keri áserin tıgizip, qan azdyq, aq qan túıirshikteriniń kóbeıýi, qaterli isik, teri aýrýlary men kóptegen medısınanyń shamasy kelmeıtin syrqattardy ulǵaıtyp otyr. Buǵan mýtasıaǵa ushyraǵan jan-janýarlar álemi men ósimdikter dúnıesin qosyńyz.
Aýa men bulttardyń tabıǵı aǵymy áldeqashan buzylǵan. Ǵarysh kemeleri ushqannan keıingi aptalap basylmaıtyn kúshti jeldi, kóktemde jemis aǵashtary gúldep turǵan shaqta aıaq astynan shalatyn úsikti, daýyldar men burshaqty nóserlerdi boljap bilý múmkin emes. Aýa raıyn boljaýshylar bul týraly jumǵan aýzyn ashpaıdy.
Zymyrandarda qorshaǵan ortaǵa asa qaýipti geptıl otyny koldanylady. Baıqońyrǵa jaqyn ornalasqan Qazaly stansıasynan kún saıyn júzdegen geptıl quıylǵan sısternalar ótetinin temirjolshylar aıtyp júr. Sondaı qaýipti sısternadan asa qaýipti geptıldiń bir tamshysy tamyp, eldi ábigerge salǵan kúnder de bolǵan. Ol týraly alda arnaıy bir maqalamyzda aıtatyn bolamyz. Ekologıaǵa asa qaýipti otyndarynyń 50-60 paıyzy ǵana janyp úlgerip, qalǵandary topyraqqa tógiledi eken.
Geptıl suıyq otyny – asa ýly, tirshiliktiń naǵyz qas jaýy. Jáne de janýdy kúsheıtetin katalızator retinde kúmistiń ıony qoldanylady. Bul óz kezeginde geptılmen birge tógilip, zymyran ushyp ótken baǵyt boıynda myndaǵan sharshy shaqyrym jerde ylǵaldy bulttar men jerden ushqan bulttardy qoıýlatyp, qatty býlandyryp jiberetin kórinedi. Ádette kúz, qys, kóktem aılarynda kóktegi bulttar men qatpar bulttardyń qalyndyǵy 100-500 metr bolsa, “Protondar” ushqannan keıin olar býlanyp, qalyńdyǵy birneshe shaqyrymǵa deıin jetip, jer betine kún sáýlesin túsirmeı orap, qymtap jaýyp tastaıdy.
2001 jyly jeltoqsanda Reseı “Baıqońyrdan” ketpek bolyp, ylǵaly kóp Arhangelski oblysynda ornalasqan Pleseski kosmodromynan osy “Protonnyń” bireýin ushyryp kórgen. Sońda Reseıdiń eýropalyq bóliginde qalyńdyǵy birneshe metr qar jaýyp, Máskeýdiń ózinde 40 gradýs aıaz turypty. Odan keıin bul zymyrandardy Reseı ǵarysh aılaǵynan ushyrýǵa tyıym salynǵan. Qazir bulardy tek Qazaqstannan ǵana ushyrady.
Batys elderi ólerdeı qorqatyn, “Satana” dep atap ketken zymyrandar ylǵaly kóp jerlerden ushyrǵanda sumdyq aıazdy apattar ákeletini áskerılerge burynnan belgili jaǵdaılar.
Bul ósimdikter álemine de ózindik zıanyn tıgizýde. Máselen, Tájikstan men Ózbekstannyń ońtústiginde ósiriletin bıazy talshyqty maqta plantasıalaryn jaz aılarynda burshaqtan qorǵap, ony jaýynǵa aınaldyrý úshin bulttardy kúmisti-ıodtty snarádtarmen atqylaý tájirıbesi qoldanylady. Oırandalǵan tabıǵatymyzdyń qorǵaýshysy bolýdyń ornyna Reseıdiń “Roskosmosynyń” odaqtasyna aınalǵan úkimet basshylaryna ne aıtýǵa bolady?!
Buryn Jer serikteri Aqmola ústinen ushyp ótip, bul aımaqtarda sumdyq aıazdar bolyp turatyn. Qazir bul qala Astana statýsyn alǵannan keıin onyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin ǵaryshqa ushatyn Jer serikteriniń basqarylý traektorıasy ózgertilgen. Qazir bul qalada burynǵydaı qatty aıaz joq, qalypty aýa-raıy qalyptasqan. Onyń esesine, zymyran baǵyty Ońtústik Qazaqstan oblysynyń soltústik aýdandary men Jambyl, Almaty, Shyǵys Qazaqstan oblystaryn burqasyndatyp, onyń áseri respýblıkanyń barlyq aımaqtaryna tarap otyr. Onyń yqpaly tipti ózbek pen qyrǵyz asyp, sonaý tájik jerine deıin jetip otyr. Ótken jyldary qys aılarynda Shyǵys Qazaqstan men Mońǵolıadaǵy, jalpy ǵalamdaǵy sumdyq aıazdar men ońtústiktegi teńiz ben muhıt jaǵasyndaǵy elderdegi sý tasqyny da – osy “Protondardyń” tıgizip otyrǵan zardaby. Jer serikterin alyp ushatyn zymyrandar óz orbıtasyna shyqqansha ǵalamshardy birneshe márte aınalyp ushady. Sondyqtan da Batys elderi bul zymyrandardy “Satana” dep atap ketken.
Proton zymyrandarynan keletin áleýmettik shyǵyn shash etekten. Jyl saıyn ár otbasy úıin jylytýǵa jumsaǵan otynyn (gaz, mazýt, dızel otyny, kómir, aǵash, elektr energıasyn) eseptep jatqan kim bar? Balabaqshalar, mektepter, densaýlyq saqtaý mekemeleri, qarttar úıleri men basqa da memlekettik mekemelerdiń artyǵymen paıdalanǵan energokózderin eseptep kórińiz. Tumaý jáne basqa da aýrýlardy emdeýge ketken dári-dármekterge ketken halyqtyń shyǵynyn kim kóteredi? Qarly borandardyń zardabyn joıýǵa, qar basqan úıler men avto jáne temirjoldardy arshýǵa, qulaǵan aǵashtardan tazartýǵa ketken shyǵyndar qansha ma? Jabaıy ańdar (aqbóken, kıik, arqar, taýteke, jaıran t.b.) kóktemde tóldep jatqanda úsip ólgen, geptılden ýlanyp ólgen janýarlar men, jemister men ósimdikterdi tozandandyrýǵa tıisti, tabıǵatqa da, adamǵa da asa qajetti bal aralaryn kim eseptep jatyr? Ósimdikterdi qorǵaýǵa tıisti, shegirtkeniń qas jaýy, adamnyń dosy – joıylyp bara jatqan qumyrsqa men qustardy oılap jatqan jan bar ma?
Qazaqstan Úkimeti “Baıqońyrdan” ushyrylatyn “Protondardyń” esebin nege jarıalamaıdy? Elimizdiń ıesi bar ma, bar bolsa nege ony eliniń, halqynyń múddesi tolǵandyrmaıdy? Bul týraly belgili jýrnalıs, qoǵam qaıratkeri İlesbek Baıjanov óz maqalasynda jan-jaqty ashyq aıtypty.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn Reseı jalǵa alyp otyrǵanmen, Qazaqstannyń «Baıqońyrda» júzege asyrylyp otyrǵan barlyq jobalarǵa qatysy bar. Sondyqtan qandaı jaǵdaı bolsyn, kez kelgen surak, boıynsha Reseı «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń máselesine kelgende Qazaqstanmen aqyldasyp, ortaq mámilege kelý arqyly sheshim shyǵara alady. Bul málimdemeden eshteńe ózgere qoımas. Desek te, keıbir reseılik salmaqty saıasatkerler ózderiniń oılaryn jetkizip qalýǵa tyrysyp-aq júr.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy Qazaqstan jáne Reseı úkimetteriniń kelisimderi negizinde sońǵysyna elý jylǵa jalǵa berilgen. Ol jaqynda taǵy 50 jylǵa uzartyldy. Iaǵnı kelisimshartta kórsetilgen merzim ishinde Reseı paıdalanýǵa quqyly. «Baıqońyrdyń» otany Qazaqstannyń múddesin eskerý qatań suralýy tıis. Ǵarysh aılaǵynyń taǵdyry eki el arasyndaǵy salmaqty kelgsimderge baılanysgy bolyp turǵan kezde, oǵan ózge derjavalardy aralasyrýdyń qajeti joq. Jasyratyny joq, kelispeı sheshim shyǵarý, basqa da óktem málimdemeler jasaýdyń astarynda ózgeshe pıǵyl jatpaýy tıis. Eki el úkimetteriniń kelisiminsiz syrttaı sheshim shyǵara salýdy memlekettik menshigimizge qol salý del túsingen abzal. Jalpy, «Baıqońyr» týraly málimdemeler, usynystar kóp aıtylyp ketti. Ondaı usynystar ásirese, reseılikter tarapynan týyndaýda. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta strategıalyq mańyzdy nysannyń bolashaǵy týraly jańa kelisimder jasalǵanda nemese oǵan túzetýler men qosymshalar engizilgende elimiz múddesi, aıqyndalýy kajet.