Aýksıon – kópshilik aldynda kim artyq tólem usynsa, buıym jáne t.b. zat soǵan satylatyn básekeles jarıa saýda.
QMDB Ǵulamalar keńesi bul jaıynda ne deıdi?
Jumhýr ǵalymdar saýdanyń bul túrine ruqsat beredi (Sarahsı, «Ál-Mábsýt», 15/138. Tahaýı, «Mýhtasar ıhtıláfı ál-ýlámá», 3/60. «Háshıatý ál-Adýa álá kıfáıatı át-tálıbı ár-rábbanı», 2/137. Ibn Hajar ál-Háıtámı, «Týhfátý ál-mýhtaj», 4/313. Ál-Báhýtı, «Káshsháfý ál-qannaǵ», 3/183.
Ánas ıbn Málıkten jetken rıýaıatta bylaı delingen: «Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Kim myna toqym men shyny ydysty satyp alady?» – dedi. Bir kisi ekeýin bir dırhamǵa alatynyn aıtty. Sonda ol: «Bir dırhamnan artyq beretin adam bar ma?» – dedi. Sol kezde bireý eki dırham usynady. Alla elshisi ol eki zatty soǵan satty» (Termızı, Ábý Dáýit).
Keıbir ǵalymdar Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) olja men muradan túsken zattan basqa bireýdiń saýdasy aıaǵyna jetpeıinshe, onyń ústinen saýda jasaýǵa tyıym salǵanyn (Ahmad, Báıhaqı) alǵa tartyp, aýksıonmen shuǵyldanýdy mákrýh sanaǵan. Alaıda bul hadısti jumhýr ǵalymdar taýardyń baǵasy naqtylanyp, taraptar kelisip jatqanda ústinen saýdalasý dep túsindirgen. Al aýksıondaǵy jaǵdaıǵa kelsek, onda baǵa naqtylanbaı ári satýshy men satyp alýshy naqty kelisimge kelmeı jatyp júzege asyp tur. Tipti satýshynyń «kim artyǵymen beredi» dep aıtýynyń ózi aıtylǵan baǵaǵa razy emes ekenin bildiredi (Muhammad Taqı Ýsmanı, «Fıqhý ál-býıýǵ», 1/124-126). Sondyqtan aýksıonǵa sharıǵı turǵydan ruqsat etiledi. Alaıda tómendegi sharttar tabylýy tıis:
1) Qatysýshylardyń taýardyń baǵasyn satyp alý nıetimen kóterýi (ád-Dýrrý ál-mýhtar, 4/133. Ál-Qáýanıný ál-fıqhıa, 175. Týhfátý ál-mýhtaj, 4/314. Ál-Mýǵnı, 4/279. Káshsháfý ál-qannaǵ, 3/183). Baǵany jasandy túrde kóterip, basqalardyń satyp alýyna zıan jasamaýy kerek (Ál-Máýsýǵatý ál-fıqhıa, 9/219). Ibn Omardan jetken rıýaıatta: «Paıǵambarymyz «nájshke» tyıym saldy», – delingen (Buharı, Múslım). Mundaǵy nájsh degenimiz – zatty satyp almasa da basqalardy satyp alýǵa yntalandyrý maqsatynda baǵany (qoldan) kóterý nemese saýdany jandandyrý úshin zattyń boıynda joq qasıetti asyra maqtaý. Nájsh – haram, onyń negizgi kórinisteri mynalar:
Satyp alýshylar qymbat baǵamen alýy úshin zatty satyp alǵysy kelmeıtin bireýdiń taýardyń baǵasyn kóterýi;
Zatty satyp almaıtyn bireý taýardy qoldanǵandaı ári ony tań qaldyrǵandaı keıip tanytyp, satyp alýshyny qymbat baǵaǵa alýǵa ıtermeleýi úshin maqtaýy;
Saýdalasyp jatqan adamdy aldaý maqsatynda zattyń ıesi nemese agenti ıakı deldaly taýardy belgili bir baǵaǵa aldym dep jalǵan málimdeme jasaýy;
Nájshtiń sharıǵatta tyıym salǵan zamanaýı kórinisteriniń biri – radıo, teledıdar jáne áleýmettik jeli arqyly jurtty qyzyqtyrý úshin taýardy shyndyqqa janaspaıtyn joǵary sapaǵa ıe retinde sıpattap jarnamalaýy nemese satyp alýshynyń zatty satyp alýǵa májbúrleıtindeı baǵany kótermeleýi (ál-Hıdaıa, 3/53. Tábııný ál-haqaıyq, 4/67. Ál-Ým, 3/92. Ál-Mýǵnı, 4/214. Ál-Májmýǵ, 12/34. Abdýlýahhab Abý Sýláıman, Fıqh ál-mýǵamálátı ál-hadısıa, 358. Islam Fıqhı Akademıasynyń 8-otyrysynda aýksıonǵa qatysty qabyldanǵan № 73 (4/8) qarary.
2) Ádildikpen ótýi, ıaǵnı satýshy men satyp alýshy qupıa kelisim jasap, aýksıon men tenderdi kózboıaýshylyq retinde júzege asyrýǵa bolmaıdy;
3) Satylatyn taýardyń sharıǵatta haram etilgen nárse bolmaýy;
4) Aýksıondy júrgizý prosesi, keńseniń qoıatyn talaptary men sharttary sharıǵatqa qaıshy kelmeýi tıis (Islam fıqhy akademıasynyń jýrnaly, 8-sany, 2/25).
Aýksıonǵa qatysamyn degen adamnan kepildik suraýǵa ruqsat etilgen jáne konkýrstan óte almaǵan qatysýshyǵa ony (kepildikke qoıylǵan nárseni) qaıtarýy tıis. Al aýksıondy utqan adamnyń aldyn ala bergen kepildigi (aýksıonnan utqan zattyń aqysyna tólenetin) negizgi somasyna qosylyp esepteledi. Sondaı-aq aýksıonǵa qatysý úshin «kirý jarnasyn» tóleýdiń sharıǵı turǵydan oqasy joq. Biraq ol is júzindegi negizgi qunynan aspaýy tıis.
Sheshim:
Aýksıonǵa qatysýǵa sharıǵı turǵydan ruqsat etiledi. Alaıda tómendegi sharttar tabylýy tıis:
Aýksıonǵa qatysýshylardyń baǵany satyp alý nıetimen kóterýi;
Taýardyń sharıǵatta ruqsat etilgen zat bolýy;
Ádil ótýi;
Aýksıondy júrgizý prosesi, keńseniń qoıatyn talaptary men sharttary sharıǵatqa qaıshy kelmeýi.