Osy aptada «Talıban» uıymynyń Aýǵanstan bıligine kelgenine týra eki jyl toldy. 2021 jyly 15 tamyzda tálipter soǵan deıin bılik júrgizip kelgen Ashraf Ǵanı úkimetin aýdaryp, Kabýldy ózine qaratty. Shyn máninde, kóp tarapqa tálipterdiń bılikke kelýi kútpegen jaǵdaı edi. Bul oqıǵa el tarıhynda ǵana emes, Aýǵanstanǵa kórshiles elder men aımaqtar úshin de belgili deńgeıde erekshe sıpatqa ıe boldy. Reseı, Qytaı, Iran jáne Orta Azıa elderi úshin qaýipsizdik pen turaqtylyq máselesi ózekti bola tústi. Degenmen, áý basta «tálipterdiń bılikke kelýinen paıda kórýshi taraptar da bar» degen boljamdar da aıtylǵan. Buǵan Pákistan mysal retinde kórsetilgen. Alaıda, eki jyldan keıingi jaǵdaı bizge bul boljamnyń durys emestigin dáleldegendeı.
«TALIBANNYŃ» QURYLÝYNA PÁKİSTAN QOLDAÝ KÓRSETTİ
«Talıban», ıaǵnı tálipter (talıbter, talabalar – shákirtter, tálim alýshylar) modjahedterdiń tarıhı murageri deýge de bolady. Keńes Odaǵynyń áskerlerine qarsy kúresken modjahedterdiń balalary, sonyń ishinde Pákistan jerindegi medrese shákirtterinen qurylǵan qozǵalys. Uzaq jyldyq soǵystan sharshaǵan aýǵandyqtar úshin talabalar beıne úmit shyraǵy syndy jaryq etti. Bastapqyda talabalar baqylaýyna ustaǵan aımaqtar basqa óńirlermen salystyrǵanda turaqtylyq pen beıbitshilik ishinde boldy. Óse kele tálipter Kabýldyń ortalyq bıligine qarsy kúshke aınaldy ári elge tolyq bılik júrgizip, ıslam sharıǵatymen júretin memleket quratynyn ashyq ańǵartty.
Árıne, maıdangerlerdiń balalarynan quralǵan medrese shákirtteri ózdiginen toptasyp, yqpaldy uıymǵa aınalmaǵany anyq. Oǵan belgili bir syrtqy kúshterdiń yqpaly bolǵanyn kóptegen sarapshylar óz zertteýlerinde kórsetedi. Osy jerde Pákistan kóbirek atalady. Kezinde Islamabad «Talıbandy» joba retinde kóterdi degen pikirler de aıtylǵan. Bir kezderi Pákistan úkimetin basqarǵan (premer-mınıstri) Benazır Býhodo hanymdy keıbir zertteýshiler «Talıbannyń qurýshysy» nemese «Talıbannyń anasy» dep ataıtyny bar. Ol óziniń BBC-ge bergen bir suhbatynda «Talıbannyń» qurylýyna birqatar arab elderiniń qarjylaı qoldaýy bolǵanyn, tipti onyń artynda AQSH pen Brıtanıanyń da jatqanyn aıtqany bar. Osy suhbatynda da Býhodo hanym Pákistannyń «Talıban» uıymynyń qurylýyndaǵy yqpal-ornyn joqqa shyǵarmaıdy.
«Talıban» Aýǵanstanda bılikke jetý úshin qurylǵan uıym bolǵanymen, onyń Pákistanmen tyǵyz qatynasy boldy. Tipti, uıymnyń qurylýy men damýy úshin Pákistan negizgi baza boldy deýge de bolady. Bılikke jetkenge deıin táliptiń joǵary jetekshileriniń otbasy músheleri, tipti ózderi de Pákistan jerin panalap júrgenin resmı málimetter rastaıdy. Bul kúrdeli qarym- qatynasqa qatysty qarama-qaıshy pikirler bar. Qalaı desek te, «Tálipterdiń tórkini Aýǵanstan bolǵanymen, tóri Pákistan» bolǵan kezi bar. Al tálipter aýǵan jurtynda bılikti óz qolyna alýdan buryn da Islamabad tarapynan jasyryn bolsa da qoldaý úzilmedi. Esterińizde bolsa, sol kezdegi Pákistan premer-mınıstri Imran Han talaı ret ashyq qoldaý tanytqan edi. Bul jaǵdaıǵa qaraı otyryp, Kabýldyń «Talıban» bıligine ótýi Pákistanǵa zor paıda beredi dep kútilgen. Biraq osy tálipter qazir Islamabad úshin paıdadan kóri problemaǵa aınala bastady.
«BİREÝGE MYLTYQ ÚIRETTİM...»
Aýǵanstanda bılikke tálipterdiń kelýi qazir Pákistan úshin kútilgennen kerisinshe áser etýde. Bul Pákistan jerindegi tálipterdiń kúsheıýine áser etken jáne olardyń shabýyldary kóbeıgen. Bul arada shabýyldardyń Pákistan jerinde bolyp jatqanyn aıta ketý kerek. Aýǵanstanmen shekaralas aımaqta eldegi turaqsyzdyqtan bas saýǵalap barǵan mıllıondaǵan aýǵanstandyqtar jasaıdy. Pákistandyq tálipter de solardyń arasynda. Pákistandyq tálipterdiń uıymyn «Tehrık-e-Talıban Pákistan» (TTP) dep ataıdy. 2021 jyly aýǵandyq tálipter bılikke kelgennen beri TTP-nyń Pákistandaǵy is-áreketteri belsendi kúıge ótken. Lańkestik shabýyldar da kóbeıgen. Sońǵy eki jyl ishinde Pákistanda terrorlyq shabýyldar sany 73 paıyzǵa deıin kóbeıgen. Munyń arasynda bıyl qańtar aıynda bolǵan Peshavar meshitinde bolǵan jarylys ta bar. Onda 300- den astam adam qaza tapqan edi.
Islamabad bıligi TTP kúshterimen sonaý 2014 jyldan bastap «aınalysqan» edi. Olardyń qaýipti qarýly kúshterin talqandaý úshin arnaıy áskerı operasıalar da kúsheıtken. Biraq olar Aýǵanstanǵa ótip bas saýǵalap qutylyp otyrǵan. Bul kezde Islamabad Kabýldy aıyptap, lańkestik kúshterge baspana berip otyr degeni bar. Al 2021 jyly aýǵanstandyq «Talıban» bılikke kelgennen keıin TTP kúshterin qandaı da bir basý, tejeý áreketterin jasamady. Kerisinshe, pákistandyq tálipterdiń de kúshi nyǵaıa túsken.
Anyǵynda, Kabýlde bılikke jetken aýǵandyq tálipter kórshi elderge jasaǵan málimdemesinde Aýǵanstan basqa elderge shabýyl jasaýshy kúshterdiń baspanasyna aınalmaıtynyn birinshi kepildik retinde usynǵan. Biraq Pákistan turǵysynan olaı bolmaı shyqty. TTP-nyń barǵan saıyn kúsheıýi tálipterdiń eki tarmaǵynda astyrtyn baılanys bar ma degen kúdikti kúsheıtýde. Bul kúdik kerek bolsa, Qytaıdy da uıqysynan oıatary anyq.
SERGEK QARAÝǴA SHAQYRADY
Bolǵan jaǵdaı bizdi sergek qaraýǵa shaqyrǵandaı. Tálipterdiń eki tarmaǵy arasyndaǵy baılanys tym kúrdeli. Olardyń arasyndaǵy qatynas tikeleı qoldaý nemese qarsy turý jaǵdaıynda ma, naqty aıtý qıyn. Aýǵandyq tálipter NATO kúshterine qarsy kúreste TTP-nyń pármendi qoldaýyn alǵan. Bunyń ózi biraz suraqqa jaýap bolatyndaı. Biz úshin negizgi másele bolǵan oqıǵalardyń jalpy sıpatynda tur. Eger «Talıban» ózge elderge qaýip tóndiretin kúshter úshin Aýǵanstannyń baza bolmaıdy degen kepildigin oryndaı almaıtyn bolsa, bul aımaq úshin tipten salmaqty másele ekenin kóremiz. Sondyqtan qazirgideı aýmaly-tókpeli jaǵdaıda ońtústik tarapty da udaıy baqylaý mindetin júkteıdi.