Almaty – mádenıet pen ǵylymnyń ordasy. Bul shaharda ǵalamǵa belgili ǵalymdar jumys isteıdi. Ońtústik astana myqty, qazaqy, rýhty tulǵalarǵa toly. Óıtkeni, qazaq ıntellıgensıasynyń shoǵyry osynda.
Memleket ǵylymǵa jaqsy kóńil bólip keledi. Jas ǵalymdarǵa qoldaý artty. Ǵylym ordasynyń ǵımaratynda jóndeý jumystary júrgizilip jatyr. Granttyq jobalar sany ulǵaıdy. Endi birte-birte ǵylymı kadrdyń áleýmettik jaǵdaıyn sheshý qajet. Áli de atqarylar ister jeterlik. Osy jáne ózge de taqyryptar tóńireginde UǴA vıse-prezıdenti, akademık Asqar JUMADİLDAEVpen áńgimelesken edik.
Akademıaǵa derbestik bereıik
– Ulttyq Ǵylym akademıasynyń jaǵdaıy qaı deńgeıde?
– Shyndyǵyna kelgende, akademıanyń ahýaly aýmaly-tókpeli kezeńderden ótip jatyr. 1946 jyly qurylyp, 2003 jyly jabyldy. Qazir qaıtadan ashylýda. Kezinde akademıanyń jabylǵany qatelik boldy. Sol jaǵyn aıta berseńiz, áńgimesi kóp. Memleket basshysynyń nıeti – burynǵy statýsty qaıtarý. Bul – durys!
Zań júzinde mekemeniń 4-5 túri bolady eken. JSHS, qoǵamdyq uıym, aksıonerlik qoǵam, komersıalyq jáne komersıalyq emes dep bóline beredi. Bizdiń akademıany osylardyń arasyna qosyp jibergen ǵoı. Al bul Ulttyq Ǵylym akademıasynyń deńgeıine saı nárse emes. Jalpy, shetelge qyzyǵyp júrip, biz de solaı bolamyz dep, absýrdqa tap bolamyz. Bylaısha aıtqanda, dindar dep, fanatıkke aınalady. Aqyrynda ózinikin durys, ózgenikin burys kóredi. Akademıany qoǵamdyq uıymǵa aınaldyrǵany aqymaqtyqtyń belgisi edi. Bul jaı teorıamen shuǵyldanatyn ınstıtýt deńgeıine kelýi múmkin. Qoǵamdyq uıym deńgeıinde júre bersek, qurımyz.
UǴA deńgeıi múldem basqa. Ol negizinen búkil ǵylymǵa jaýap beredi. Geolog ǵalym Qanysh Sátbaevtyń kezinde munaı, ýran, mys, bári-bári sol ýaqytta ashylǵan. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy atylǵan árbir toǵyzynshy oq Qazaqstannyń qorǵasynynan jasalǵan. Sol ǵylymdardyń barshasynyń túbirine balta shabyldy. Qoǵamdyq uıym deńgeıine túsken soń, akademıa men ǵylym eki jaqqa ketti. Quramyndaǵy ınstıtýttardyń barlyǵy óz kúnin ózi kóre bastady. Bylaısha aıtqanda, ǵylymı ınstıtýttar jan-jaqqa tarap ketti. Endi solardyń bárin jınaý úshin bizge aıryqsha qural-saıman kerek. Mysaly, qoıdy shopanǵa baqtyrý úshin qolyna taıaq, ıyǵyna myltyq, astyna at beresiz. Bizde ondaı eshteńe joq. Tragedıamyz osynda. Ony uǵynatyn atqaminer tabylmaı tur.
El basshysy durys ıdeıalar aıtyp otyr. Sony júzege asyrýǵa kelgende oryndaýshylary sharýany shalqaıtpaı jatyr. Biz óz tarapymyzdan birqatar isterdi qolǵa aldyq. Qazir akademıada 6-7 semınar bar. Ǵylymdy sala mamandary talqylaıdy. Bosqa otyrǵan joqpyz. Ózim Qytaıǵa issaparmen baryp keldim. 5 negizgi iske kóńil bóldim. Osylaısha «Ál-Jábrdiń atasy» deıtin ǵylymı kópshilik jýrnal shyǵara bastadyq. Bir ǵana detal aıtaıyn, ıakı aı saıynǵy alatyn jalaqymyzdy mınıstrlikke esep berip júrip ázer alamyz. Óıtkeni, UǴA-na qarjy bólinbeıdi. Aty dardaı mekeme bar, biraq memleket tarapynan asa qoldaý tappaıdy. Sebebi, aksıonerlik qoǵam bolǵandyqtan, ne respýblıkalyq búdjetke tıesili emes, tym quryǵynda jeke sharýashylyq quqyǵyn júrgize almaıdy eken. Sóıtip, dúbáranyń kúnin keship otyrmyz. Álgi jýrnalyma jurt jazylyp aqsha tússe de, ony akademıaǵa alyp kele almaıdy ekenbiz. Al ákelsek, tabys alǵan bolyp, zańdy buzǵan bolyp esepteletin kórinedi. Qaǵazbastylyq búrokratıa deıtin qoldy ábden baılap-matap tastaǵan.
«Ǵylym týraly zańdy» qaıta qaraıyq
– Ǵylym týraly zańǵa jańa ózgerister engizý kerek pe?
– Parlament arqyly «Ǵylym týraly zańdy» qaıta qaraý kerek. Meniń birqatar usynysym bar. Osy kúni «Qazaqtyń ǵylymy: keshe, búgin, erteń» deıtin bir maqala jazyp júrmin. Amanshylyq bolsa, bir ýaqyt-sáti kelgende jaryqqa shyǵady. Únemi mınıstrlikten ruqsat alý degendi toqtatý kerek. Endi túshkirý úshin ruqsat suratqany uıat. Sosyn biz aıaǵyn shidirlep qoıǵan at sıaqty júrmiz. Ǵylymǵa kózqarasty ózgerteıik.
Mysaly, Ulttyq Ǵylym akademıasynda «Nazarbaev ýnıversıteti» sıaqty avtonomıalyq quqyǵy bolýy tıis. Usynysymyz boıynsha akademıa – «ǵylymnyń avtonomıalyq mekemesi» deıtin memlekettik statýsy bolýy shart. Bizben eshqaısysyn salystyrýǵa kelmeıdi. Sondyqtan akademıanyń statýsy, bedeli bárinen joǵary bolýy qajet.
Biz Parlamentke enip ǵylymnyń eń joǵary shegi deıtin dárejege jetsek deımiz. Osy ıdeıany kóziqaraqty azamattar qoldap jiberse, quba-qup bolar edi. Táýelsizdiktiń aldyńǵy kezeńinde Hİİ saılanǵan Joǵarǵy Keńeske depýtat bolǵanmyn. Sol kezde ǵylym týraly tuńǵysh zańdy barynsha elekten ótkizip qabyldaǵanbyz. Sol ýaqyttaǵy zańda «ǵylymnyń eń joǵarǵy shegi» degen sóılem shegelenip jazylǵan-tuǵyn. Keıin akademıany taratqanda ol zańnyń máni bolmaı qaldy. Aqyrynda ǵylym dúbára kúıge túsip tyndy. Búginde bolmaıtyn jerden qujat surap, zańqoı bolyp aldyq. Ǵylym týraly naqty, anyq, qazaqsha jazylǵan zań bolmaǵandyqtan kóp istiń qıýy kelmeı tur. Áli kúnge deıin akademıkter jaıynda saılaý ótkize almaı kelemiz. Kezinde akademıa qurdymǵa ketkende qol qýsyryp úndemeı otyrǵandar endi kelip ǵylymǵa quryltaıshy bolmaqshy. Bul – absýrd.
2000 jyldary sol kezdegi akademıkter jınalyp shetelde qoǵamdyq uıym ekendigin alǵa tartyp, memlekettik statýstan alyp tastaý qajet dep joǵaryǵa hat jazdy. Sóıtip, taban astynda UǴA-syn qurdymǵa jiberip tyndy. Sol kezde bul qalaı deıtin bir tulǵa shyqpaǵan ǵoı. Atalǵan úlgini ózbek, qyrǵyz, orystar da qaıtalamaqshy bolǵan. Esenınniń sózindeı, paravozben jurttyń aldyna shyǵyp degenniń keri edi. Iaǵnı sheteldiń qańsyǵyn tańsyq kórýdi toqtatý kerek. Ábden batysqa elikteımiz dep, esimiz shyǵyp bitti. Búıte bersek, qolda bardyń bárinen aıyrylyp tynamyz.
Qaǵazbastylyq ǵylymdy tusaıdy
– Búrokratıanyń ǵylymǵa ne qajeti bar?
– Túk te qajeti joq. Tańnan keshke deıin qazaq, orys, aǵylshyn tilinde esep suratqandy doǵaraıyq. Ǵalymǵa ǵylymmen shuǵyldanýǵa ýaqyt bereıik. Bul degenimiz, bos sandalyp júrip alý degen sóz emes. Ýnıversıtette isteıtin oqytýshy-professordyń saǵaty kóp bolsa, ol qaı ýaqytta ǵylymmen shuǵyldanady. JOO saǵatty úıip-tógip júktep, aılyǵyn az qylyp, oqytýshy qaýymdy sharshatpaıyq. Qaıta ǵylymnyń tóńireginde júrgen ǵalym-ustazdardyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartaıyq.
Qazaqstandaǵy ǵylymǵa jaýapty basty mekeme, ol – UǴA. Reseı Ǵylym akademıasynyń ınstıtýty, onyń qarjylandyrýy, jeri, ǵımaraty – barshasy memlekettik búdjetten qarjylandyrylady. Al ǵylymdy – akademık ǵalymdar jasaıtyn bolyp sheshilgen. Bizde de akademıaǵa mınıstrlik aralaspasa durys bolar edi. Akademıanyń óz búdjeti bolyp, Memleket basshysyna tikeleı baǵynyp, akademıkterin ózderi saılap, qazaq ǵylymyn órkendetse deımiz. Minekı, qandaı keremet ıdeıa.
Kezindegi akademıa quramynan ketken ınstıtýttardyń kóbi – bankrot. Bir nárseni túsineıik. Ǵylym jasaý bir áńgime, bıznes jasaý ol – bólek is. Kez kelgen ǵylym salasynan bıznes jasa dep dámetpeý kerek.
Eger biz álgindegideı avtonomıaly memlekettik mekeme bolatyn bolsaq, onda bizdiń búdjetimizdi Parlament ózi bekitedi. Onda mınıstrlikten aqsha surap, olarǵa tańnan keshke deıin esep berýden qutylamyz. Sonda UǴA Prezıdentke tikeleı baǵynady. Bir qaǵazǵa qol qoıý úshin 30 mekemeden ótýiń kerek. Jalpaq tilmen aıtqanda, shyrmalǵan nárseniń basyn tappaı dal bolasyz.
Memleket basshysynyń ǵylymǵa kózqarasy oń. Meniń negizinen 5 usynysym bar. Sonyń birnesheýin aıtaıyn.
Alǵashqysy – UǴA saıasatqa aralaspaıdy. Sonymen birge, akademık bolý úshin saıasattyń emes, ǵylymnyń grosmeısteri bolýyńyz qajet.
TMD aýmaǵynda shetel bolamyz dep akademıany qurdymǵa jibergen jalǵyz biz. Reseı, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Ázerbaıjan, bári-bári Bolon júıesin de qabyldap, dástúrli kandıdat, doktorlyq qorǵaý júıesin qatar alyp júr.
Qytaı keıingi 20 jylda ǵylymı-ınnovasıalyq jańalyq jasap, aıǵa ushýdyń amalyn jasap álek. Al biz búrakratıamen aınalysyp júrmiz. Mine, paradoks!
– Naqty qandaı qadamdarǵa barǵaly tursyzdar?
– Jańadan qurylǵan akademıa óz ınstıtýttaryn ashady. Eger basqa ınstıtýttar kiremiz dese, qaraımyz. Mysaly, Botanıkalyq baq mańaıynda birshama ǵylymı ınstıtýttar bar. Solardyń jeriniń jartysy jekemenshikke ótip ketken. Buryn qolynda bıligi bolǵandar alyp alǵan.
Ǵylym jasamaıtyn ınstıtýttardy akademıa quramyna qosyp qajet emes. Naqty ǵylymmen aınalysyp júrgen ınstıtýttarǵa mol múmkinshilik jasaıyq.
Jańa Ǵylym akademıasy úlken bolmaıdy. Munda tek jumys isteıtin mamandar alynady. Keregine qaraı ǵylymı zertteý ınstıtýttaryn ashýdy josparlap otyrmyz.
Gýmanıtarıany Scopus-pen qınamaıyq
– Ǵalym ashqan jańalyqtyń kádesin qashan kóremiz?
– Biz bárin úkimet qarasyn, ashqan jańalyqty túsinsin degendi qoıý kerek. Ǵylymı jańalyqty qaraıtyn, uǵatyn, ol – akademık ǵalymdar. Akademıada qaı ǵylymnyń durys-burystyǵy aıqyndalý tıis. Qaı ǵylymǵa aqsha tólenýi kerek, ony akademıkter ózderi uıǵarsa eken. Belgili bir ǵylym salasy tańdalǵan soń oǵan úkimet qarjy bólýi kerek.
Ágárákı, akademıktiń sózi ótimdi, el arasynda bedeli joǵary bolmasa, onda ǵylymnyń tamyryna qan júgirmeıdi.
Biz avtomobıl jasaımyz dep dóńgelegine deıin syrttan alyp kelemiz. Osyndaı kózboıaýshylyqtyń ne qajeti bar.
Ádebıet, til, tarıh sıaqty gýmanıtarlyq salany sheteldik Scopus bazasyndaǵy jýrnalǵa maqala ber dep qınamaıyq. Al naǵyz bergisi kelse, eshkimge shekteý bolmasyn. Tehnıkalyq mamandyqtaǵylar shetelge maqala berse, nur ústine nur. Óıtkeni, qazaq ǵalymy ashqan jańalyqty álem bilse ǵajap emes pe?! Eger shynaıy eńbektenseńiz, Q1 dárejesindegi sheteldik jýrnalǵa maqala shyǵara alasyz. Osyndaı jýrnaldar elimizde bolsa degen nıettemiz.
Shynaıy ǵylymǵa kóńil bólip, qarjy quıyp, ǵalymnyń áleýmettik jaǵdaıyn jasap, ǵylymnan úsh aı saıyn, úsh tilde esep suratýdy doǵarsaq, akademıaǵa derbestik bersek, qazaq ǵylymy órkendeıdi, aǵaıyn!
– Úlken rahmet!
Suhbattasqan Oljas JOLDYBAI.