Qasiret pen qasıet.
31 mamyr - Qazaqstanda Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni. Osy kúnge oraı sarapshylar óz oılaryn ortaǵa salǵan edi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Atam - 1930 jyly dúnıege kelip, naǵyz asharshylyq kezde balalyq shaǵy ótken adam. Sol bir azapty kúnderdiń aqıqatyn atamnan artyq eshkim aıtyp bere almaıdy. Zulmat jyldardyń kartınasyn eriksiz kóz aldyńa elestetip, baıandap beretin. Nannyń qıqymy men astyń qadirin, sýdy únemdeýdi, ysyrapshyl bolmaýdy urpaqtarynyń sanasyna quıyp otyratyn. «Alla ashtyq kórsetpesin!» Atamnyń jıi aıtyp júretin bul sózinen jadymyzdan óshirýge bolmaıtyn tarıhı qasiret ekenin uǵatynmyn.
Iá, ótken ǵasyrdyń basynda Qazaqstandy buryn-sońdy bolyp kórmegen áleýmettik tájirıbe júrgizetin alyp polıgonǵa aınaldyrǵanyna tarıh kýá.
Keńes tusynda statısıka túgili, asharshylyq týraly sóz qozǵaýǵa tyıym salyndy. Statısıkanyń, adam sanynyń ártúrli bolýy osydan.
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Fatıma Qozybaqova «Sol kezdegi qasiret aýqymdy bolǵany sonsha, biz ony naǵyz qýǵyn-súrgin saıasatynyń kórinisi dep aıtýymyz kerek», - deıdi.
Ult tarıhyndaǵy eń aýyr oqıǵanyń beımálim tustaryn mamannan surap kórdik.
Azapty kezeńniń tarıhy áride jatyr
Elimizde qýǵyn-súrgin qurbandary áli kúnge deıin saıası turǵyda tolyq aqtalǵan joq. Ókinishke qaraı, osy kezge deıin qaıǵy-qasirettiń túp-tórkinin tek 1932-1933 jylǵy asharshylyqpen jáne kúshtep ujymdastyrýmen ǵana baılanystyryp keldik. Al onyń negizgi alǵysharttary keńestik kezeń ómir súre bastaǵan kezdiń ózinde-aq paıda bola bastady. Ásirese, 1920–1930 jyldardaǵy qoǵamdaǵy úrdisterdiń qalyptasýyna ıdeologıalyq ekstremızmge negizdelgen bólshevıktik ekonomıkalyq saıasat ta qatty yqpal etti. Budan qazaqtar ashtyqtan ǵana emes, jappaı jazalaý saldarynan da kóp qyrǵynǵa ushyraǵanyn kórip otyrmyz. Osy qaıǵyly oqıǵanyń basy qazaq halqynyń dástúrli qurylymyna alǵashqy soqqy bergen 1928-1929 jyldary mal sharýashylyǵynyń myqty, tájirıbeli mamandary, iri baılardy tárkileý retinde bastaldy. Derekterde 696 iri sharýashylyq tárkilenip, onyń 619-y ózderi turatyn aımaqtan tys jerlerge, Sibirge, ıt jekkenge jer aýdarylǵany jazylǵan. Osylaısha qazaq baılarynyń malyn tárkileý mal sharýashylyǵynyń kúıreýine ákeldi, eń soraqysy malmen kún kórip otyrǵan aýyl halqynyń jaǵdaıyn nasharlatty. Odan keıingi 1929-1930 jyldardaǵy ındýstrıalandyrý, jappaı otyryqshylandyrý men ujymdastyrý, 1934–1938 jyldary burynǵy baılar men kýlaktardyń úrim-butaǵy men jaqyn týystarynyń qýdalanýy aýyl sharýashylyǵyndaǵy jappaı qýǵyn-súrginge, ashtyqqa ákeldi.
Halyqty kúshteý saıasaty buryn-sońdy bolyp kórmegen demografıalyq apatqa ushyratty. 1937 jylǵy Búkilodaqtyq sanaqtyń alǵashqy málimetteri boıynsha, Qazaqstandaǵy aýyl halqynyń sany 1930–1933 jyldardaǵy asharshylyqta 3 mln 379,5 myń adamǵa kemip ketken. Biraq áli de bolsa Qytaıǵa jáne basqa shetelderge ótip ketken qazaqtar jáne jer aýdarylǵandar, jolda ólgender, iz-túzsiz joǵalyp ketkender, shekara asqanda qyrylǵandardyń sanyn tolyq anyqtaý úshin zertteý jumystary áli de jalǵasýda.
Basty sebep - ujymdastyrý men jappaı otyryqshylandyrý boldy
Qaıǵyly qasirettiń, ashtyqqa ákelýiniń basty sebebi – halyqtyń tarıhı, tabıǵı ómir súrý saltyn eskermeýden bolǵanyn tarıh ózi aıqyndap berdi.
Halyqqa qarsy jasalǵan áreket mal basynyń kemýine alyp keldi. F.Goloshekın bastaǵan bólshevıkterdiń júrgizip otyrǵan zorlyq-zombylyǵynan qazaq sharýalary ata qonystaryn tastap kete bastady.
Ekinshiden, kinásiz sharýalardy «ultshyl», «bandıt» degen jalǵan jalalarmen jappaı qýǵyn-súrginge ushyratty. Totalıtarlyq júıe biraz jyl boıy tarıhymyzdy ashyq aıtýǵa tyıym salyp keldi. Jalpyhalyqtyq qasiret – asharshylyqqa ádil baǵa beretin kez keldi dep sanaımyn.
Ashtyqtan ólgenderdiń deni – qazaq sharýalary
Osyny eskersek, bólshevıkterdiń bul saıasatyn aqtap alý qıyn. Bul saıasattan respýblıkanyń basqa ulttary men ulystary da zardap shekti. Biraq bul komýnıstik partıanyń kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli qazaq halqyna jasaǵan eń aýyr qylmysy bolǵany anyq. Onyń dáleli: Qazaqstandaǵy asharshylyq saldarynan qyrylǵan qazaqtardyń úlesi 49% bolsa, 11% ýkraın halqy, 6% orystar, 8% ózbek, 13% uıǵyr, 10% tatarlar, 11% nemister, 12% mordva halyqtary, 10% belarýstar, 25% qyrǵyzdar, 10% dúngender jáne 10%-yn basqa da ulttar men ulystar quraıdy. Derekterdiń úreı týǵyzatyny sózsiz jáne budan tek qazaqtar ǵana zardap shekpegenin anyq kóremiz.
Qazaq halyq sharýashylyǵy esepteý basqarmasynyń statısıkasynda aýyl halqynyń sanymen salystyrsaq, 1930–1933 jyldary 3 mln 559,8 myń adamǵa kemigen. Al 1937 jyly qazaq ólkelik partıa komıtetiniń birinshi hatshysy L.I.Mırzoıanǵa joldanǵan málimette 1930 jyly halyq sany 5873, 1931 jyly 5114, 1932 jyly 3227, 1933 jyly 2493,5 dep kórsetiledi. Osy boıynsha aýyl halqy 3 mln 379,5 myń adamǵa kemigen. Qytaıǵa, basqa da shet elderge kóship ketken jalpy sany 1 mln 149 myńnan astam bosqyn týraly derek te shyndyqtan alys emes.
Kúshteý saıasatynyń kesirinen qazaq ultynyń jartysyna jýyǵy jappaı qyrylyp qalǵany adamzat tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan oqıǵa boldy.
Áli de beımálim tustary jeterlik
Bútin bir halyqtyń orny tolmas azaly tarıhy týraly aıtylar da, jazylar da nárse kóp. Ol tarıhty umytýǵa haqymyz joq. Tek 1932 jylǵy ashtyq dep aıtýǵa daǵdylandyq, biraq joǵaryda aıtyp ketken naqty tarıhı derekter halyqtyń 3 jyl boıy shyǵynǵa ushyraǵanyn aıqyn kórsetip turǵan joq pa? Al bosqynshylyqqa ushyraǵan halyqtyń qanshasy shekarada óldi, qanshasy jolda óldi? Áli naqty málimetter joq. Batys Sibir jerinde ash qazaqtardyń kóringen aǵashtyń túbinde ólip jatqanyn 1932 jyly 18 naýryzda Habarovsk aýdanynda jazylǵan málimdeme-hattan baıqaýǵa bolady.
Bul tarıhı derekterdiń rastyǵyna esh kúmán joq. Belgili qazaqstandyq ǵalymdardyń birlesip oryndaǵan ǵylymı-zertteý jumysy barysynda jáne áli de qupıa muraǵat-qujattardaǵy derekterge súıenip osyndaı tujyrymǵa keldik.
Halyqtyń mal-múlkin jappaı kúshtep tartyp alý jáne ujymdastyrý kezeńindegi qýǵyn-súrginniń nátıjeleri osyndaı boldy. Al eger bul derek-málimetterdiń áli tolyq emes ekenin eskersek, bul naýqannyń qanshalyqty zıan keltirgenin paıymdaı alamyz. Búginde Jańa Qazaqstandy damytýdyń taǵy bir betburysynda turǵandyqtan, biz tarıhymyzdyń sol bir kúrdeli kezeńindegi qatelikterdi qaıtalamaýǵa tyrysýymyz qajet. Óıtkeni, tarıhtaǵy keleńsiz qýǵyn-súrgin jaǵdaılary qaıta oryn almaýǵa tıis.
Dál osydan bir ǵasyr buryn bastalǵan jáne odan bergi jyldary bolǵan oqıǵa tutas halyqtyń basyna túsken aýyr qasiret ekeni sózsiz. Sol azaly jyldardyń jazyqsyz qurbandaryn anyqtap, oǵan ádil baǵa berý urpaqtyń boryshy bolyp qala bermek. Bul ult janynda máńgi saqtalýǵa tıis.