Ony qazirgi jigittik ónermen (djıgıtovka) ne baılanystyrady?
Kúshpen jylqyny basqarý óneri
Buryn at ústindegi ártúrli ádis-tásilderdi tek sırkten ǵana kóretinbiz. Sońǵy kezderi at sporty jarystarynda shabandozdyq óner jıi baıqalady. Qaladaǵy at sporty keshenderinde úıretetin arnaıy mamandar da bar.
HH ǵasyrdyń 70-jyldarynda sporttyq oıyndardyń qataryna engen shabandozdyq óner valtıjorlyqty almastyrǵan sporttyń bir túri retinde engizilgen. Valtıjırovka – at sporty páni, onda sportshylar toby gımnastıkalyq jáne akrobatıkalyq jattyǵýlardan turatyn baǵdarlamalardy at ústinde turyp oryndaıdy. Halyqaralyq at sporty federasıasy moıyndaǵan 10 at sporty pániniń biri. Atalmysh pán AQSH pen Eýropada, atap aıtqanda, Germanıa men Shveısarıada óte tanymal. Djıgıtovka – valtıjırovka sportynyń jalǵasy retinde álemdik sport salasyna engen qıyn óner. Soǵys jyldarynda urys barysynda at ústinde ártúrli is-qımyldar jasalǵan. Ýaqyt óte kele, sol qımyldardy óńdep, sırkte kórsetiletin akrobattyq ádis-tásilderge almastyrady. Iaǵnı at sportynyń áskerı-qoldanbaly túrine jatady. Asa qatty jyldamdyqpen shaýyp kele jatqan attyń ústine sekirip minip, sekirip túsip, atty aınalyp, tipti bir jaǵynan ekinshi jaǵyna aýysý syndy kúrdeli jattyǵýlar kórsetý ońaı emes. Shabandoz sol arqyly óziniń eptiligin, batyldyǵyn, atqa ıe bolýdyń sheberligin kórsetedi.
Djıgıtovka ejelgi zamanda ártúrli halyqtar arasynda atqa miný óneri retinde paıda boldy degen de aqparat bar. VI ǵasyrdaǵy Vızantıa shejiresine sáıkes, dala men orman arasyndaǵy shekarada ómir súrgen kóshpendilerdiń jıi shabýylynan qorǵaný úshin slaván taıpalary djıgıtovkamen aınalysqan.
Jalpy, «djıgıtovka» ataýy túriktiń djıgıt – shabandoz, batyl shabandoz degen sózinen shyqqan. Kavkaz jáne Ortalyq Azıa halyqtary jekpe-jek óneri retinde qoldanǵan.
Qazaqtyń qanynda bar
Djıgıtovkany qazaq tilinde jigittik óner dep atap júr. At sportynyń osy túrimen áýesqoı retinde aınalysatyn almatylyq Bekzat jylqyny alǵash qolǵa úıretken halyq qazaq jerinde ómir súrgendikten, bul ónerdi de oılap tapqan bizdiń ata-babalarymyz dep sanaıdy.
Atty ártúrli ádisterge úıretý úshin de kóp kúsh jumsalady. Tipti, 2-3 jyldyń ózi azdyq etedi deıdi kásibı sport mamandary. At ústinde ekstremaldy oıyn kórseterde aldymen attardy muqıat úıretý kerek. Olar shabandozdyń aıtqanyn oryndap, sportshyǵa kómektesedi. Ádis-tásilderdiń sátti shyǵýy sportshy men atqa baılanysty. At pen shabandozdyń baılanysy myqty bolýǵa tıis. Kúnine 2-3 saǵattyq daıyndyq ekeýiniń bir-birine úırenisýine kómektesedi.
Qazaqta balany ashamaıǵa mingizý degen bala ósirý jáne tárbıeleýge qatysty erteden kele jatqan, búginde kenje qalǵan ǵuryp bar. Ertede halqymyz er balalardy súndetke otyrǵyzyp, aıdar qoıyp, alǵash atqa mingizý rásimin ótkizetin bolǵan. Muny «ashamaıǵa mingizý», «ashamaı toıy», keı aımaqtarda «atqa mingizý toıy» dep te ataǵan. Keıbireýler jigittik ónerdi (djıgıtovka) osy ashamaıǵa mingizý saltymen baılanystyrady. Balany tárbıeleýdiń ozyq úlgisi sanalatyn bul saltty Zeınep Ahmetova «Kúretamyr» kitabynda tarqatyp jazady.
«...Árıne, qazaq balasy úshin atqa miný tańsyq emes. Halyqtyń turmys-tirshiligine, ómir súrý qalpyna qaraı kóship-qonýy, jolaýshy júrýi, basqa aýylǵa qonaqqa barýy sekildi júris-turysta búldirshinder at ústindegi úlkenderdiń aldynda eki-úsh jasynan-aq otyryp úırengen. «Atqa mingizem» dese, jylaýyn dereý toqtatatyn qazaq balasy kózin tyrnap ashqannan jylqyǵa úıir bolyp ósken. Al bir óziniń jeke taıǵa minýi – bala úshin zor mártebe, ol endi tizgin ıesi», - dep keltiredi.
At qulaǵynda oınaý - qazaqtyń baıaǵydan beri qanynda bar qasıet ekeni aıdan anyq nárse. Ertedegi qypshaqtarda jylqy teatry bolypty. Demek, búgingi djıgıtovkanyń negizi qypshaqtar dáýirinde qalandy degen sóz. Jaýyngerlik ónermen aınalysatyn jastardyń qarasy kóbeıgen.
Jylqy adamzat órkenıetindegi, ásirese, dala órkenıetindegi damýdyń jarqyn da eleýli kórsetkishteriniń biri bolady. Jylqyny qolǵa úırete bastaý arqyly kóshpeli sharýashylyq pen órkenıet damýynyń negizin qalady.
Ejelgi saqtar Altaıdan Dýnaı ózenine deıingi keń baıtaq aımaqta úıir-úıir jylqy ósirip, at qulaǵynda oınaýdy óner dárejesine kótergen. Saqtardyń balalary men áıelderine deıin at ústinde soǵysý tásilderin jas kezinen jetik meńgerip, kórgen jurttyń záresin ushyrǵan. Olardyń qanquıly joryqtarynan soń, Eýropada, Kishi Azıada, Jerorta teńiziniń boıynda, Mysyrda atpen birge jaratylǵan kentavrlar týraly ańyz taraǵan.