5–7 tamyzda Indonezıanyń astanasy Djakarta qalasynda ASEAN elderi bas qosty. Uıymnyń bıylǵy tóraǵasy Indonezıa 43-sammıtti sátti uıymdastyrdy. Samıttiń qorytyndysy boıynsha uıymǵa múshe memleketter ekonomıkalyq ıntegrasıany odan ári yntalandyrý men geosaıası teketiresten alshaq bolýdy jón sanady. Dese de, Ońtústik Shyǵys Azıa memleketteriniń qaýymdastyǵy strategıalyq áriptesterimen qarym-qatynasyn odan ári nyǵaıtty.
ASEAN týraly birer sóz
ASEAN uıymy 1967 jyly 8 tamyzda qurylǵan. Oǵan ońtústik-shyǵys Azıa aımaǵy elderi kiredi. Bastapqyda 5 memlekettiń, Indonezıa, Malaızıa, Sıngapýr, Taıland jáne Fılıppınniń bastamasymen ómirge keldi. Keıin aımaqtyq uıymǵa Brýneı (1984 j.), Vetnam (1995 j.), Laos jáne Mánma (1997 j.) jáne Kambodja (1999 j.) múshe boldy.
Sońǵy málimetterge sáıkes ASEAN halqynyń sany 665 mln-nan asty. Jer kólemi 4,5 mln sharshy shaqyrym. Ortaq JİÓ 9,7 trln AQSH dollarynan astam.
Ońtústik-shyǵys Azıa memleketteriniń qaýymdastyǵy qurylýynyń basty maqsaty aımaqtaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı baılanystardy nyǵaıtý. Sondyqtan saıası ne áskerı odaq degenge kelmeıdi. Bıylǵy ótken samıtte de osy maqsat qoıyldy. Indonezıa tóraǵa bolǵan sammıttiń basty taqyryby retinde uıymdy ekonomıkalyq ósim ortalyǵyna aınaldyrý tańdaldy. Jáne de álemdegi geosaıası teketiresterden alshaqtaý áreketteri de baıqalady. Sebebi, aımaq elderiniń birigýdegi basty maqsaty ekonomıkalyq ıntegrasıa. Dese de, saýda- ekonomıkalyq salada negizgi strategıalyq áriptestermen baılanysty odan ári nyǵaıtýda.
Negizgi geoekonomıkalyq baǵyttar
Aımaq ózge eldermen qarym-qatynasqa ashyq. Alaıda, bárimen birdeı emes, ári saýda-ekonomıkalyq salaǵa asa mán beredi. Búgingi tańda ASEAN Aýstralıa, Kanada, Qytaı, EO, Úndistan, Japonıa, Jańa Zelandıa, Ońtústik Koreıa, Reseı, Ulybrıtanıa, AQSH elderimen tereń áriptestik ornatqan. Biraq bárimen birdeı deńgeıde emes.
Aýstralıa, Qytaı, Úndistan jáne AQSH elderin strategıalyq áriptes dep biledi. Bul osy eldermen qarym- qatynasqa asa mán beredi degen sóz. Muny saýda aınalymy da dáleldep otyr. 2021 jylǵy málimet boıynsha eksporttyń 20% Qytaıǵa jóneltilgen. Al AQSH-qa 19,1%. Bul kórsetkish boıynsha Úndistan men Aýstralıa sál artta qalǵan. Alaıda, atalmysh elder aımaq úshin geostrategıalyq turǵydan mańyzdy. Sondyqtan olarmen strategıalyq áriptestikti nyǵaıtyp keledi.
Import kólemi boıynsha da 30%-ben Qytaı kósh bastap keledi. Kelesi orynda Japonıa (9,83%). Bul málimetter aımaqtyń Qytaımen tereń ekonomıkalyq baılanys ornatqanyn kórsetedi. Jalpy kórsetkishinde AQSH, Úndistan men Aýstralıa elderimen taýar aınalymy oń kórsetkishke ıe. Sebebi, ımport eksporttan az.
Aımaq elderi sonymen qatar, belgili bir salalar boıynsha ǵana ózge eldermen áriptestik ornatqan. Olarǵa Brazılıa, Marokko, Norvegıa, Pákistan, Ońtústik Afrıka, Shveısarıa, Túrkıa, Birikken Arab Ámirlikteri jatady. Mysaly, Brazılıamen atalmysh kelisim 2022 jyly jasalǵan. Ol kelisim boıynsha azyq-túlik qaýipsizdigi, orman jáne aýyl sharýashylyǵy, qalpyna keletin energıa, sıfrlyq baılanys jáne ózge de salalar boıynsha áriptestik ornatylǵan. Túrkıamen terorızm men ekstremızmmen kúres, týrızm, aýyl sharýashylyǵy sıaqty salalarda baılanys ornatylǵan.
Túrli aımaqtyq odaqtar men birlestiktermen baılanys ta bar. Ásirese, Latyn Amerıkasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq negizde qurylǵan aımaqtyq uıymdarmen áristestik joǵary deńgeıde. Olardyń qatarynda MERCOSUR (Argentına, Brazılıa, Ýrýgvaı, Paragvaı, Venesýela), Tynyq muhıty alánsy (Meksıka, Perý, Chılı, Kolýmbıa, Kosta-Rıka) bar. Tipti, SHYU-men de baılanys bar.
Kórip turǵanymyzdaı, Ońtústik-shyǵys Azıa elderi saýda-ekonomıkalyq salada belsendi saıasat júrgizýde. Olar úshin basty qaǵıda geoekonomıkalyq tıimdilik bolyp otyr.
|
Elder |
Eksport |
Import |
|
Qytaı |
20% |
30% |
|
AQSH |
19,1% |
8,51% |
|
Úndistan |
4% |
2,93% |
|
Aýstralıa |
3,2% |
3,04% |
Qazaqstan jáne ASEAN
Qazaqstan men Ońtústik-shyǵys Azıa elderiniń syrtqy saıasaty uqsas. Ekonomıkalyq tıimdilik eki jaqqa da ortaq saıası qundylyqqa aınalǵan. Osy turǵydan qaraıtyn bolsaq, ekijaqty áriptestikti nyǵaıtý tıimdi. Alaıda, búgingi kúni joǵary deńgeıde damyp jatyr dep aıta almaımyz. Oǵan kóptegen faktor áser etedi. Eń basty kemshilik – geografıalyq alshaqtyq pen teńizke shyǵý múmkindiginiń joqtyǵy. Sodan shyǵar, olar biz túgili Re seıdi strategıalyq áriptes dep sanamaıdy.
Soǵan qaramastan saýda - ekonomıkalyq áriptestikti nyǵaıtýǵa bolady. Ol úshin Vetnam «kilt pen qaqpa» bolýy múmkin.
«Almaty-akshamý» №107, 9 qyrkúıek, 2023 jyl