Esten ketpes esim
1928 jyldyń aqpanynda Almaty ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetinde oqıtyn Fatıma Ǵabıtovanyń jazý dápterinde úsh jol óleń paıda boldy. Keıinirek Muhtar Áýezovtiń «Aqyndyǵy onsha bolmasa da, kúshti sezimniń ıesi ǵoı ózi!» dep, bul óleńdi kimniń jazǵanyn bilgisi kelgendigi tegin emes edi.
Taǵdyr qalap egerde...
Júz kóz berse qudiret,
Júzi de sizge qarar ed! –
degen úsh jol óleńniń avtory Ahmet Baıtursynov bolatyn. Ahań ol kezde jańadan ashylǵan Almaty ýnıversıtetinde dáris berip júrgen. Jasy elýden asyp, alpysty alqymdap qalǵan kezi. Aqyl toqtatyp, ábden kemeline kelgen shaǵynda kúshti sezim ıesi bul óleńdi beker jazbaǵan edi. Fatıma hanym ondaı qurmetke ábden laıyq bolatyn.
Jer jannaty – Jetisýdaǵy Qapalda týyp-ósken Fatıma Ǵabıtova sondaǵy eń ozyq bilim shańyraǵynda tálim-tárbıe aldy. On bes jasqa tolǵansha eshbir qaıǵy-muńsyz oqyp-jetilgen Fatıma ómirindegi kúrdeli kezeń sodan keıin-aq bastalyp kete bardy.
Ǵumyr boıy halyq aǵartý salasynda eńbek etken halqymyzdyń abzal azamattarynyń biri, satırık aqyn bolǵan Bilál Súleevke turmysqa shyqqan Fatıma hanymnyń ózi de sol kezdegi saıası-áleýmettik jaǵdaılar men qazaq basyna túsip otyrǵan túrli aýyrtpalyqtardy táptishtep jazyp júrgen. Búkil ómirin oqyp-jetilýge arnaǵan Fatıma Ǵabıtova eshkimge uqsamaıtyn erekshe tulǵaǵa aınaldy.
Fatıma jas kezinen bastap-aq Ilıastyń armanyna aınalǵan edi. Jyr suńqary, jyr tulpary – kádimgi Ilıas Jansúgirovtiń. Jatsa-tursa Fatıma dep soqqan júrek az qınalǵan joq. Ilıas aqyn alaburtqan sezimin aqylǵa jeńdirip, adaldyqtyń ala jibin attamaı uzaq júrgen. Tipti, óziniń aqylshy dosy retinde, ári muń-múddesi bir jandar retinde Fatıma men Bilál Súleevtiń shańyraǵynda birge turǵan kezderi de boldy. Bilálge adal jar bola bilgen Fatıma hanym ol kezderi Ilıasqa qazaqtyń talantty aqyn uly, jyr qulageri retinde úlken qurmetpen qaraǵan. Ony Fatımanyń únemi jazyp júrgen kúndelikteri men túrli jazbalarynan aıqyn ańǵarýǵa bolady.
Halyq aǵartý salasynda belsendi eńbek etken Fatıma Ǵabıtovanyń ózi de túrli shyǵarmalar jazyp, artyna mol mura qaldyrǵan. Ózgelerge qaraǵanda, óleń sózdiń sheberi, kórkem tildiń qaınar kózi Ilıastyń óresi óte bıik ekenin buryn baıqaǵan Fatıma ony únemi qaırap shyńdaýmen boldy. Jylt etken sezimdi, ǵashyqtyq saǵynysh pen mahabbat ýaıymshyldyǵyn óleńge ózek etpeı, el men jerdiń, tutas halyqtyń beınesin kórsetetin poezıanyń aýqymdy túrlerine qalam tartqany jón ekenin talaı aıtyp eskertken. Tipti, Ilıasqa sol bıikten kórinip jatsań, men de seniń aıtqanyńa oılanyp kórermin degen shart qoıady. Sóıtip, Fatıma hanym Ilıastyń «Dala», «Qulager» sıaqty kólemdi dúnıeler jazýyna túrtki bolǵan. Ádebıet maıdanyna ózi de aralasyp, sol kezdegi búkil jaǵdaıdy oı eleginen ótkizip otyrady.
– Qapalda týyp-ósken Fatımanyń boıyna Qapaldaǵy búkil zıaly qaýymnyń tárbıesi áser etse kerek. Qapalda kezinde dvorándyq mektepter jumys istedi. Fatıma sol bekzattar ortalyǵynda tárbıelenip shyqty jáne oǵan óziniń aralasqan adamdary da kóp áser etti. Onyń aralasyp júrgen kisileri – Ahmet Baıtursynov, Sáken, Beıimbet, Maǵjan, Ǵanı Muratbaev syndy alyptar edi. Bul kisi ózi sondaı baqqa laıyq tulǵa bolǵan, – deıdi Jetisý juldyzdaryn zertteýshi, ilıastanýshy Sábıt Dúısebaev.
Qudaı qosqan qosaǵy Bilál Súleev «halyq jaýy» bolyp ustalyp ketkende, Fatıma hanymǵa «halyq jaýynyń» áıeli atanyp júrý ońaıǵa soqpaǵan edi. Sulýdyń ishindegi padıshasy, arýdyń ishindegi aqqýy, óz kezeńiniń asa mádenıetti, ozyq oıly perızaty únemi el nazarynda bolǵan. Sol kezdegi búkil zıaly qaýym ókilderi sanaspaı júre almaıtyn bıik rýhtaǵy tárbıeli jan on jyl boıy ǵashyqtyqtyń qurbanyna aınalyp júrgen Ilıastyń basyna baqyt qusy bolyp qonady.
Shynyn aıtqanda, ol kez adam janyna úńiletin kez emes edi. Saıası qýǵyn-súrgin naýqany bastalyp ketti. Keńes Odaǵynyń júregi bolyp soqqan Máskeýde jasalǵan jalmaýyz jospar degenine jetip, qazaq zıalylarynyń kóbi birin-biri qaralap, kúıelep jatqan. Máskeý saıasaty bizdiń eldegi pasyq oıǵa berilgen keıbir aqyn-jazýshylarymyzdyń ishki esebin túgeldeýge sep boldy. «Halyq jaýy» bolyp Ilıas Jansúgirov ustalyp ketkende, Fatıma hanymnyń turǵan úıin tartyp alyp, ony bala-shaǵamen Beıimbettiń shańyraǵyna zorlyqpen kóshirip aparyp tastaǵandar da kezdesti. Fatıma sonda da synǵan joq. Esik aldyna shashyp-tógip ketken Ilıas jazbalaryn jınap, jazyqsyz japa shekkenderdiń muń-múddesin óle-ólgenshe qorǵap ótken. Keıinnen taǵdyr Muhtar Áýezovpen tabystyryp, aıaýsyz janshylyp, ezilgen eńsesin qaıta kóterýge, uly kúresti ary qaraı qaıta jalǵastyrýǵa múmkindik alady. Ózi de talaı ret qýǵyn-súrgin kórgen Fatıma Ǵabıtova qazaqtyń úsh arysynan tapqan ul-qyzdaryn ultymyzdyń ozyq oıly azamattary etip shyǵarýǵa búkil ǵumyryn sarp etti.
– Men ómirimde ol kisiniń jylap turǵanyn, kózine jas alǵanyn kórgen emespin. Tek aıdaýda Merkede júrgende Jánibek qaza tapqan kezde ǵana jylaǵany esimde. Sondaı kúshti kisi edi, rýhy myqty bolatyn. Bizge – balalaryna asa qatty boldy. Túnde kesh qaıtsam, kishkentaı oryndyqpen uratyn meni. Jasym jıyrmadan asyp, kúıeýge shyqqansha meni solaı qatty ustady, – deıdi Ilıas pen Fatıma hanymnyń qyzy – Ilfa Jansúgirova.
Biláldiń súıgen jary, Ilıastyń máńgilik mahabbaty, Muhtardyń jan serigi bolǵan Fatıma hanymǵa kóz tikkender az bolmady. Óıtkeni, ol qalyń qumnyń ishinde jaıqalyp ósken jalǵyz qyzǵaldaq edi. Oǵan kóz salmaýdyń ózi kúná bolatyn. Ary taza, abzal jandar onyń bul keremetin jasyrmaı aıtyp, jazyp ta ketken. Mirjaqyp Dýlatov bir sózinde: «Óz ómirimde kórgen súıkimdi sulý – Biláldiń áıeli» dep baǵalapty. Bir jıynda Fatıma Ǵabıtovanyń sózine shydamaı shyǵyp ketken Ǵanı Muratbaev Bilálǵa «Tili sonshama ashshy áıelge shydap turmas ediń, átteń kózi jibermeıdi-aý» dese kerek. Al adal da ańqaý kórinetin Beıimbet Maılınmen Fatıma hanymnyń ázilge qurylyp jazylǵan aıtys óleńderinen Beıimbettiń de kóńili ańǵarylyp qalady. Aınala kóz kóp, biraq Fatıma hanym jalǵyz bolatyn. Onyń bar armany asyl ana bolý edi.
– Ol kisi bárin yqtıatty túrde jazyp júrgenimen qosa, úlken aǵartýshylyq jumystar da atqardy. Qazaq balalaryna arnalǵan jańa mektepter týraly jazyp, onyń jan-jaqty baǵyt-baǵdarlaryn kórsetedi, oqýlyqtar týraly oı aıtady. Jansúgirovke qatysty «Qulager», «Kúıshi» týraly, onyń mýzykasy týraly maqalalar jazdy. Shyǵarmalarynda qazaq halqynyń 20–30 jyldardaǵy búkil turmysyn jipke tizgendeı etip kórsetedi. Aqtardyń, tipti qyzyldardyń jasaǵan zorlyq-zombylyqtaryn ashyq aıtqan. Fatıma Ǵabıtovaǵa biz ozyq oıly zıaly qaýym ókili retinde qaraýymyz kerek. Onyń shyǵarmalaryn alyp shyǵý áli bolashaqtyń isi. Men bul kisini, aldymen, ana dep bilemin. Bizdiń úsh alyptan jeti bala tárbıelep ósirý kez kelgen áıeldiń qolynan kele bermesi anyq. Sol ýaqyttarda ol týraly neshe túrli alypqashpa sózder aıtyldy. Sońynan ergen ósek bul qoǵamdyq mashına edi, taptaǵysy keldi. Ol bireýlerdiń qyzǵanyshynan, túsinbeýshiliginen, taǵdyrǵa úńilmeýshiliginen týǵan túsinbestik edi, – deıdi Fatıma shyǵarmalaryn jınap, qurastyrǵan aqyn Amanhan Álim.
Biláldan – Azat pen Jánibekti, Ilıastan – Saıat pen Bolat, Úmit pen Ilfany, Muhtardan qalǵan kóz – Murat Áýezovti ósirip-tárbıeleý aıtýǵa ǵana ońaı. Bul jol – ǵumyrlyq kúres joly edi. Bul jolda Fatıma Ǵabıtovanyń ǵana emes, búkil qazaq zıalylarynyń basyp ótken izi jatyr. «Júz kóz berse qudiret, Júzi de saǵan qarar ed» degendi Ahmet Baıtursynov, bálkim, kóregendikpen jazǵan bolar. Qalaı desek te, Ahań tek syrtqy sulýlyqqa qyzyǵatyn jan emes. Ol Fatıma hanymnyń ishki dúnıesine úńilgendeı kórinedi.