Aqorda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń "Jasandy ıntellekt dáýirindegi Qazaqstan: ózekti máseleler jáne ony túbegeıli sıfrlyq ózgerister arqyly sheshý" atty Qazaqstan halqyna Joldaýynyń tolyq mátinin jarıalady, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi.
"Qurmetti depýtattar!
Ótken aptada Parlamenttiń jańa sesıasy ashyldy.
Qyzmetterińizge tabys tileımin! Aldyńǵy sesıa jemisti boldy dep kúmánsiz aıtýǵa bolady. Elge qajetti kóptegen zań qabyldandy.
Halyqtyń kókeıinde júrgen ózekti máseleler kóterildi, jan-jaqty talqylandy. Depýtattar jazǵy demalys kezinde aımaqtarǵa baryp, azamattarmen kezdesti. Endi jurtshylyq aıtqan máselelerdi saralap, Úkimetpen birge pysyqtap, osy sesıa barysynda eskerý qajet.
Jalpy, Parlament depýtattary elimizde túbegeıli reformalar jasaý jolynda mańyzdy ról atqaryp keledi. Sizderge zor rızashylyǵymdy bildiremin.
Qymbatty otandastar!
Qurmetti Parlament depýtattary jáne Úkimet músheleri!
Qazir dúnıe júzi jańa tarıhı dáýirge qadam basty.
Bul dáýirdiń barsha adamzat úshin ońaı bolmaıtyny anyq. Alpaýyt elder men halyqaralyq odaqtar arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtardyń aýqymy ósip bara jatyr. Halyqaralyq qatynastaǵy shıelenister men ozbyrlyqtyń saldarynan qaqtyǵystar men soǵystar beleń aldy. Keıbir memleketterdiń ishki jáne syrtqy saıasatynda ásire ultshyldyq kúsheıdi.
Álem ekonomıkasynda teńsizdikter men qaıshylyqtar ýshyǵa tústi. Keıbir memleketter ekonomıkalyq damýda artta qalyp, keıbir elder jasandy ıntellekt salasynda teńdessiz tabysqa jetýde. Halyqaralyq quqyqtyń mán-mańyzy kete bastady.
Al Birikken Ulttar Uıymy óziniń róli men mártebesine saı qazirgi basty túıtkilderdi sheshýge qaýqarsyz bolýda.
Ekologıalyq jáne tehnogendik apattardyń kesirinen túrli elderdiń ekonomıkasy orasan shyǵynǵa batýda.
Batystaǵy etnosaralyq-dinaralyq úılesim men mádenı áralýandyq tujyrymdamasy daǵdarysqa ushyrady. Jahandyq destrýktıvti kúshter ulttyq mádenıetter men dástúrlerdiń irgesin shaıqaýda.
Bosqyndardyń sany kóbeıip, kóshi-qon daǵdarysy týyndady. Adam saýdasy, qarý-jaraq pen esirtki saýdasy da órship tur.
Buryn-sońdy bolmaǵan múlde jańa syn-qaterler kúlli adamzattyń qaýipsizdigine nuqsan keltirýde. Tipti jasandy ıntellektini paıdalanyp, asa qaýipti qarý jasaıtyndar paıda boldy.
Geosaıası ahýaldyń túbirimen ózgere bastaǵanyn ańǵartatyn basqa da faktorlar az emes. Qysqasha aıtsaq, álemde jańa geosaıası tártip ornyǵa bastady.
Qazaqstan – álem qaýymdastyǵynyń ajyramas bóligi. Memleketimiz Eýrazıa qurlyǵynyń dál ortasynda ornalasqan.
Qazirgi zaman bulyńǵyr, turaqsyz bolsa da, biz bárimiz jappaı sıfrlandyrý jáne jasandy ıntellekt dáýirine qadam bastyq.
Meniń negizgi maqsatym – osyndaı túrli qaterge toly kezeńde elimizdiń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn jáne qaýipsizdigin qamtamasyz etý.
Óskeleń urpaq baqytty, berekeli ómir súrýge tıis. Sol úshin bárimiz bir ult bolyp, tabandy eńbek etýimiz kerek. Bul – barshamyzǵa ortaq óte mańyzdy jumys, asa jaýapty azamattyq jáne ulttyq mindet.
Jumysymyz qanshalyqty kúrdeli bolsa da, biz mindetti túrde tabysqa jetýimiz kerek. Basqa jol joq. Sebebi, bul – elimizdiń bolashaǵy, halqymyzdyń taǵdyry. Sondyqtan barlyq reformany salmaqty kózqaraspen, muqıat, jan-jaqty oılastyryp, sapaly túrde júzege asyrýymyz kerek.
Barshańyzǵa málim, sońǵy jyldary Qazaqstanda aýqymdy ózgerister jasaldy.
Elimizdiń saıası júıesi anaǵurlym ozyq ári ashyq bola tústi. Azamattarymyzdyń sana-sezimi, bolmysy ózgerip jatyr. Sonyń arqasynda halqymyzdyń memlekettik ınstıtýttarǵa, zańǵa jáne ádildik pen tártipke degen senimi nyǵaıýda.
Biraq aldymyzda aýqymdy jumys bar. Qoǵamdy jańǵyrtý úshin áli de kóp sharýa atqarýymyz kerek.
Qazir el ekonomıkasynda reformalar júrgizilip jatyr. Infraqurylymǵa jáne jańa óndiris oryndaryn ashýǵa qomaqty ınvestısıa salynyp jatyr. Munyń bári halyqtyń ál-aýqatyn jáne elimizdiń áleýetin arttyrý úshin jasalyp jatqany aıdan anyq.
Jasandy ıntellektiniń qarqyndy damýy qazirdiń ózinde halyqtyń, ásirese, jastardyń minez-qulqy men bolmys-bitimine áser etip jatyr.
Basqasha bolýy múmkin emes. Sebebi bul úrdis búkil álemde qalyptasqan tártipti jáne adamdardyń ómir súrý saltyn birjola ózgertýde. Biz buǵan daıyn bolyp, batyl áreket etýimiz kerek. Áıtpese artta qalýdyń saldary óte aýyr bolady.
Sondyqtan men aldymyzǵa óte mańyzdy strategıalyq maqsat qoıdym. Qazaqstan úsh jyl ishinde mindetti túrde jappaı sıfrlyq el bolýy kerek.
Biz jappaı sıfrlandyrý jáne jasandy ıntellekt tehnologıasyn barynsha engizý arqyly ekonomıkany jańǵyrtýymyz qajet.
Ol úshin, eń aldymen, Sıfrlyq kodeksti tezirek qabyldaǵan jón.
Bul zańda sıfrlandyrý úderisiniń negizgi baǵyttary, sonyń ishinde jasandy ıntellekt, platformalyq ekonomıka, úlken derekqorlardy paıdalaný jáne basqa da máseleler aıqyndalýǵa tıis.
Jańa tehnologıalyq qalyptyń ajyramas bóligine aınalý úshin búkil memlekettik basqarý júıesin qaıta quryp, onyń azamattar múddesine saı bolýyn qamtamasyz etý, sondaı-aq ashyqtyǵy men tıimdiligin eselep arttyrý kerek.
Sondyqtan qazirgi quzyrly mınıstrliktiń negizinde Jasandy ıntellekt jáne sıfrlyq damý mınıstrligin qurý qajet dep sanaımyn. Jańa mınıstrlikti Premer-mınıstrdiń orynbasary deńgeıindegi maman basqarýy kerek.
Úkimet ekonomıkanyń barlyq salasyn jańǵyrtý úshin jappaı jasandy ıntellektini engizý qajet. Qazaqstandy básekege qabiletti el retinde damytamyz desek, jumysymyzdy jańasha tásilmen júrgizýimiz kerek.
Osy oraıda, aldymyzda turǵan mynadaı mańyzdy mindetterge toqtalyp ótkim keledi.
Birinshi. Elimizge qomaqty ınvestısıa tartý kerek. Qazir dúnıe júzinde ınvestısıaǵa talas kúsheıip barady. Jańa ınvestısıalyq kezeńdi bastaýymyz qajet. Qazirgi ınvestısıa tartý saıasaty mardymdy dep aıta almaımyn. Qarajattyń kóbi shıkizat salalaryna quıylyp jatyr. Jalpy, bul jaman emes, osyndaı ınvestısıalar bizge qajet.
Biraq qazir aldymyzda turǵan mindet – basqa. Bul – óńdeý salasyna kóbirek qarajat tartý. Sondyqtan Úkimet ınvestısıa saıasatyna basqasha kózqaraspen qaraýy kerek. Qajet bolsa, joǵary tehnologıalarǵa salynatyn ınvestısıalarǵa jeńildik berýge bolady. Sondaı-aq memlekettiń ınvestısıasy men jeke bıznestiń iri bastamalaryna birdeı nazar aýdarý qajet.
İri ınvestorlarmen qatar orta jáne shaǵyn ınvestorlarmen tyǵyz baılanysta jumys isteý kerek. Qarajattyń qaı baǵytqa, qandaı maqsatpen jáne qansha kólemde qajet ekenin naqty bilý qajet. «Investısıaǵa tapsyrys» óndiristiń suranysyna saı jasalýy kerek.
Elimizdegi ınvestorlarmen qarym-qatynas júıesi kúrdeli ári bytyrańqy. Qaǵazbastylyq kóp, túrli organdardyń quzyretteri qaıtalanady. Al qazirgi kúrdeli ahýal kezinde ınvestısıa tartý – kezek kúttirmeıtin másele, bizge jańa ustanym kerek. Qalaı bolsa da, ınvestısıa tartý boıynsha barlyq úılestirý jumysy tikeleı Premer-mınıstrge júkteledi. Jańa mınıstrlik qurýdyń qajeti joq.
Biraq kózge ottaı basylatyn nárse: elimizde birde-bir mekemeniń ataýynda ınvestısıa degen sóz joq. Investısıa tipti, jetim bala sıaqty úsh-tórt mekemege ortaq másele bolyp, óz jolyn tappaı júr. Sondyqtan Premer-Mınıstr on kún ishinde naqty usynys berýge tıis.
Budan bólek, Úkimetke ınvestısıa tartý júıesin túgel jańǵyrtý jónindegi naqty is-sharalar josparyn meılinshe qysqa merzim ishinde ázirleýdi tapsyramyn.
Menińshe, Bas prokýratýranyń Zańsyz aktıvterdi qaıtarý jónindegi komıtetiniń ataýyn Investorlardyń quqyǵyn qorǵaý jónindegi komıtet dep ózgertetin kez keldi.
Bas prokýratýra zańsyz aktıv ıelerimen ónimdi jumys istegenin aıta ketý kerek. Sonyń nátıjesinde qazynaǵa 850 mıllıard teńgege jýyq qarjy qaıtaryldy.
Bul qarajat on mektep, tórt sport ǵımaratyn salýǵa, 235 densaýlyq saqtaý nysany men 177 sý ınfraqurylymy nysanynyń qurylysyna jáne jóndeý jumystaryna bólindi.
Respýblıkalyq búdjetke taǵy qosymsha qarajat túspek.
Budan bólek, ınvestorlarǵa usynylatyn salyq jeńildikterin muqıat oılastyryp, baıyppen qoldanǵan jón, el ekonomıkasy úshin mańyzy, paıdasy bar jobalarǵa basymdyq berilýge tıis.
Jalpy, ınvestısıalyq kelisim jasaý tásili óz tıimdiligin kórsetti. Biz Ulttyq qordyń turaqty damý quraly retindegi rólin qaıta qaraýymyz kerek. Qordy qosymsha ınvestısıa kózi retinde qoldaný úshin el ishindegi bolashaǵy zor jáne naryqtaǵy áleýeti joǵary bolatyn jobalarǵa qarjy bólýge bolady. Eń bastysy, qarajatty muqıat oılastyryp jumsaý kerek. Bul iske, qajeti bolsa, sapaly saraptama jasaı alatyn halyqaralyq deńgeıdegi basqarýshylar men ınvestorlardy tartýǵa bolady.
Ekonomıkamyzdyń joǵary tehnologıalyq salalaryna bir mıllıard dollarǵa deıin ınvestısıa tartý týraly baǵdarlama ázirleý qajet. Ony Úkimet Ulttyq bankpen birlesip daıyndaýǵa tıis.
Jańa ınvestısıalyq kezeńdi oıdaǵydaı bastaý mańyzdy. Ekinshi dárejeli bankter naqty sektorǵa belsendi túrde qarjy salýy kerek. Bul másele qoǵamda baıaǵydan qyzý talqylanyp jatyr. Osy jumysty kóp sozbaı qolǵa alý qajet.
Qazaqstandaǵy bankterdiń aktıvteri men qarajaty damyǵan elderge qaraǵanda orta eseppen birneshe ese kóp paıda ákeledi.
Sebebi bizdiń bankter ekonomıkaǵa nesıe bergennen góri qarjylyq táýekeli tómen baǵyttarǵa aqsha salǵandy jón kóredi. Osy máseleni depýtattar, sarapshylar únemi kóterip júr.
Ulttyq bank pen Úkimet bankterdiń aqshasyn ekonomıkaǵa barynsha tartýdyń tıimdi tásilderin tabýy qajet. Endi bul máseleni sozýǵa bolmaıdy, shuǵyl sheshý qajet.
Bankter týraly zań qabyldaý osy baǵyttaǵy mańyzdy qadam bolmaq. Bul zańda ekonomıkanyń suranysy men tehnologıalyq ózgerister eskerilýi qajet.
Qujatta básekeni kúsheıtý, naryqqa jańa qatysýshylardy tartý, qarjy júıesindegi tehnologıalardy ilgeriletý jáne sıfrlyq aktıvter aınalymyn yryqtandyrý máseleleri qamtylýy kerek.
Úkimet Qarjy naryǵyn retteý agenttigimen birlesip, zań jobasyn jan-jaqty pysyqtaýy qajet. Depýtattardan osy zańdy jyl sońyna deıin qabyldaýdy suraımyn.
Sıfrlyq aktıvterdiń tolyqqandy ekojúıesin tezirek qalyptastyrǵan jón. Sıfrlyq teńgeniń engizilýi bul jumysqa septigin tıgizip jatyr. Qazirgi tańda jobalardy Ulttyq qor esebinen qarjylandyrý kezinde sıfrlyq teńgeni qoldanyp júrmiz. Endi onyń qoldaný aıasyn odan ári keńeıtý qajet. Sıfrlyq teńgeni respýblıkalyq jáne jergilikti búdjette, memlekettik holdıńterdiń búdjetinde paıdalanýǵa bolady.
Qazirgi zamannyń talabyn eskere otyryp, krıptoaktıvterge basa nazar aýdarý kerek.
Ulttyq banktiń ınvestısıalyq korporasıasy negizinde Sıfrlyq aktıvterdiń memlekettik qoryn qurǵan jón. Bul qurylymda jańa sıfrlyq qarjy júıesindegi bolashaǵy zor aktıvterden quralǵan strategıalyq krıptorezerv jınaqtalady.
Jappaı sıfrlandyrýdyń, sonyń ishinde bank salasyn sıfrlandyrý isiniń paıdasy kóp ekeni sózsiz. Biraq onyń qaýip-qateri de az emes. Sońǵy jyldary onlaın-alaıaqtyq memlekettiń jáne azamattardyń qarjylyq qaýipsizdigine úlken nuqsan keltirip jatyr. Sondyqtan kıberqylmyspen kúresý úshin antıfrod ortalyǵy quryldy. Bıometrıalyq anyqtaý júıesi engizildi. Bankterdiń, mıkroqarjy uıymdary men baılanys operatorlarynyń jaýapkershiligi kúsheıdi. Degenmen bul máselege únemi jiti nazar aýdarý qajet. Quzyrly organdardyń jumysyn udaıy jetildirip otyrǵan jón.
Kıberqylmystardyń aldyn alýǵa múmkindik beretin barynsha ıntellektýaldy júıe qurý kerek. Qajet bolsa, tıisti zańǵa jáne quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetine ózgerister engizgen jón.
Qarqyndy ósip kele jatqan kóptegen memlekette damý kóshiniń basynda júretin qalalar ınvestısıalar men tehnologıalardy ózine tartatyn polúske aınalǵan.
Alataý qalasy elimizdiń jańa iskerlik jáne ınovasıalyq ortalyǵy bolýǵa tıis.
Jalpyulttyq mańyzy bar osy jobany júzege asyrý úshin arnaıy jer bólindi, bastapqy josparlaý jumysy aıaqtaldy, ınfraqurylymnyń negizgi jelileri qosyldy.
Jaqynda Qytaıǵa barǵan saparymda álemniń jetekshi kompanıalarymen quny mıllıardtaǵan qarjy turatyn kelisimder jasaldy. Shenchjen jahandyq tehnopolısin salýǵa qatysqan sondaı kompanıanyń biri endi Alatau City jobasyn júzege asyrýǵa tikeleı atsalysady.
Kelesi qadam – Alatau City-diń myqty ınstıtýsıonaldyq negizderin qalyptastyrý.
Qalany el Úkimetine tikeleı baǵynatyndaı etip, oǵan arnaıy mártebe berý týraly Jarlyqty on kún ishinde ázirleý kerek.
Sodan keıin jarty jyldan asyrmaı, jeke zań qabyldaý qajet. Qujatta qalany basqarý rejımi, onyń qarjylyq modeli jáne basqa da mańyzdy máseleler qamtylýǵa tıis.
Arnaıy quqyqtyq mártebe – qalaǵa beriletin artyqshylyq emes, jobanyń qaǵaz júzinde qalyp qoımaı, naqty iske asýyna qajetti shara nemese qural ekenin aıta ketken jón.
Alatau City aımaqtaǵy tolyq sıfrlanǵan alǵashqy qalaǵa aınalýǵa tıis. Munda Smart City tehnologıalaryn qoldanýdan bastap taýarlar men qyzmet aqysyn krıptovalútamen tóleýge deıingi jańalyqtyń barlyǵy engizilýi kerek.
Bul qala Qazaqstannyń keleshektegi kelbetin tanytpaq. Onda tehnologıalyq órleýge jáne ómir súrýge barynsha qolaıly jaǵdaı úılesim tabýy qajet.
Taǵy bir másele. Óńirlerge ınvestısıa tartý barysynda arnaıy ekonomıkalyq aımaqtar aıryqsha ról atqarady.
Alaıda olardyń kóbiniń jumysy máz emes. Bul másele boıynsha áńgimeler talaı ret aıtyldy.
Úkimet arnaıy ekonomıkalyq aımaqtardyń tıimdiligin arttyrý úshin tereń saraptama jasap, túbegeıli sharalar qabyldaýǵa daıyn bolýy kerek. Arnaıy ekonomıkalyq aımaqtardy basqarýǵa jeke kompanıalardy, qajet bolsa, shetel kompanıalaryn tartýǵa bolady.
Áleýmettik-kásipkerlik korporasıalar aımaqtardyń ekonomıkalyq ósimin arttyratyn qozǵaýshy kúsh bolýǵa tıis. Biraq kóbi komýnaldyq múlikterdi basqarýmen jáne asa mańyzdy emes jobalardy júzege asyrýmen shektelip otyr. Olardyń aımaq ekonomıkasyna áseri shamaly.
Úkimet osyndaı korporasıalardy tolyqqandy damý ınstıtýtyna aınaldyrýy kerek.
Investısıa tartý – ortalyq atqarýshy organdardyń ǵana mindeti emes. Osy mańyzdy jumysqa jergilikti bılik te atsalysyp, bári jumyla jumys isteýge tıis. Ákimderdiń aımaqtaǵy ınvestısıalyq ahýalǵa tikeleı jaýapkershiligin belgileý kerek.
Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi aımaqtardyń ınvestısıalyq tartymdylyq ındeksin engizýge tıis. Múmkin, bul jumysqa táýelsiz sarapshylardy tartqan jón bolar.
Investısıaǵa qolaıly ahýal qalyptastyrýǵa tikeleı áser etetin eń basty másele – makroekonomıkalyq turaqtylyq.
Biraq qazirgi basty másele: joǵary ınflásıa ekonomıkalyq kórsetkishter men halyqtyń tabysyn «jutyp qoıyp» jatyr.
Onyń daıyn turǵan sheshimi joq, bul – kóptegen memleket betpe-bet kelip otyrǵan túıtkil. Másele bárine ortaq bolǵanymen, ol bizdiń jaǵdaıda aıryqsha sezilip otyr.
Osy makroekonomıkalyq qursaýdan shyǵýymyz kerek.
Qıyndyqtar kúni keshe ǵana paıda bolǵan joq. Ony sheshý úshin álemdegi ozyq tájirıbelerdi eskerip, jurtqa unaı bermeıtin sharalar qabyldaýǵa jáne onyń jaýapkershiligin kóterip alýǵa daıyn bolý qajet.
Úkimet pen Ulttyq bank qazirgi qalyptasqan ahýaldyń qıyndyǵyn eskere otyryp, aldyna qoıǵan memlekettik aýqymdaǵy mindetti birtutas komanda retinde atqarýy kerek. Qazir árkim kórpeni ózine qaraı tartatyn kez emes.
Ekinshi. Óńdeý ónerkásibiniń damýyna jańa serpin beretin ýaqyt keldi.
Bul baǵytta sońǵy bes jylda birqatar jetistik bar dep aıtýǵa bolady. Óńdeý ónerkásibiniń jalpy qosymsha quny eki ese ósip, 17 trıllıon teńgege jýyqtady. Al onyń jalpy ishki ónimdegi úlesi 12,4 paıyzǵa jetti. Byltyrdyń ózinde 163 jańa óndiris iske qosyldy. Sonyń nátıjesinde 12,5 myń turaqty jumys orny paıda boldy. Mysaly, Almaty, Qostanaı, Qaraǵandy, Atyraý oblystarynda mashına jasaý jáne metalýrgıa salasyndaǵy iri kásiporyndar ashyldy. Bıyl Almatyda ártúrli avtokólikter shyǵaratyn Qazaqstandaǵy eń úlken óndiris orny jumysyn bastady. Biraq bul, árıne, jetkiliksiz.
Ekonomıkany ártaraptandyrýdy tyń qarqynmen jalǵastyrý kerek. İshki jáne syrtqy naryqta básekege qabiletti, tereń óńdelgen ónim shyǵarýǵa basymdyq berilýge tıis. Qazir bul jumys júıesiz júrgizilip jatyr. Qoldaý sharasyn ustanymdary men talaptary ártúrli ınstıtýttar júzege asyrady. Mundaı ahýal kásipkerlerdi ábden shatastyrady. Bul salany retke keltirip, úılestirý jumysyn tolyǵymen qolǵa alý kerek.
Taý-ken metalýrgıasy qashanda Qazaqstannyń jańa ındýstrıaldy qalybynyń senimdi tiregi bolyp keledi. Onyń el ekonomıkasyndaǵy úlesi – 8 paıyz.
Biraq salanyń damý áleýeti zor. Ásirese, tereń óńdeletin ónimderdi shyǵarýǵa mol múmkindigi bar.
Jahandyq úderisterge sáıkes, sırek kezdesetin metaldardyń jáne aıryqsha qajet basqa da materıaldardyń mańyzy arta tústi.
Bul saladaǵy álemdik óndirister men saýda-sattyqtyń jańa jelisinde óz ornyn nyqtap alýyna Qazaqstannyń tolyq múmkindigi bar.
Biz aldaǵy úsh jyl ishinde taý-ken salasynda joǵary tehnologıalyq ónim shyǵaratyn keminde úsh kásiporyndy iske qosýǵa tıispiz.
Sondaı-aq Úkimet kómirsýtegi shıkizatyn tereń óńdeıtin birqatar ozyq jobany júzege asyrýy qajet.
Atyraýda iri gaz-hımıa kesheniniń qurylysy bastaldy. Pavlodarda suıytylǵan gazdy tereń óńdeýge arnalǵan joba qolǵa alyndy. Osy kásiporyndardyń der kezinde iske qosylýyn qamtamasyz etý kerek.
İlespe gaz ben suıytylǵan munaı gazyn qajetke jaratý máselesin túbegeıli qaıta qaraǵan jón. Ony tolyqqandy ekonomıkalyq resýrsqa aınaldyrý qajet. Investorlar jobalardy júzege asyrǵan kezde gaz shıkizatynan tapshylyq kórip otyr. Sondyqtan bul máseleni de sheshý joldaryn tabýymyz kerek, ınvestorlardy uzaq ýaqyt gazben qamtamasyz etýge naqty kepildik beretin jańa tásilder oılastyrǵan jón.
Jobanyń bárin der kezinde iske asyryp, ekonomıkany sıfrlyq turǵydan jańǵyrtý úshin elektr energıasy jetkilikti kólemde bolýy qajet. Qazir biz qýat kózderin jan-jaqty jańǵyrtyp jatyrmyz. Shetel ınvestorlarynyń qatysýymen aýqymdy jobalar júzege asýda. Mysaly, aldaǵy bes jylda qýaty 6,3 gıgavatt bolatyn «jasyl» energıa nysandaryn iske qosý josparlanǵan. Bul qadam elimizdegi jasyl energıanyń úlesin edáýir arttyrady.
Biraq Qazaqstannyń túpki maqsaty – qýat kózderin ózgertý emes. Bul – eń aldymen elimizdiń energıa júıesiniń naqty múmkindigi men memleketimizdiń uzaqmerzimdi múddelerine negizdelgen turaqty damý joly.
Osy oraıda, ıadrolyq energetıkany damytýǵa bet burýymyzdyń mán-mańyzy aıryqsha.
Bir aı buryn Almaty oblysynda Qazaqstandaǵy alǵashqy atom elektr stansıasyna qatysty joba «Rosatommen» birge júzege asyryla bastady.
Biraq ekonomıkany turaqty damytý úshin bul jetkiliksiz. Ekinshi, tipti úshinshi atom elektr stansıasynyń qurylysyn qazirden bastap josparlaı berýimiz kerek.
Jaqynda Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Tóraǵasy Sı Szınpınmen ótken kezdesýde elderimizdiń atom salasyndaǵy strategıalyq seriktestigi týraly ýaǵdalastyqqa qol jetkizdik.
Qazaqstan álemdik kompanıalardyń bárimen ózara tıimdi baılanys jasaýǵa daıyn. Bul ustanym elimizdiń energetıkalyq derbestigin qamtamasyz etý jónindegi maqsatyna saı keledi.
Qazaqstannyń sapaly kómir qory orasan. Sondyqtan onyń tabıǵatty lastamaıtynyna kepildik beretin ozyq tehnologıalardy qoldana otyryp, kómir energetıkasyn damytýǵa erekshe nazar aýdarý qajet. Ózimizdiń tabıǵı artyqshylyqtarymyzdy el ıgiligine durys paıdalana bilý kerek.
Taǵy bir mańyzdy mindet – geologıalyq barlaý jumystaryn kúsheıtý. Elimizde aýqymdy aero-geofızıka zertteýleri ábden eskirgen.
Sıfrlyq quraldardy paıdalana otyryp, jer qoınaýynyń zamanaýı kartasyn jasaıtyn ýaqyt keldi. Mundaı qadam ken oryndarynyń áleýetin jańa sapalyq turǵydan baǵalaýǵa múmkindik beredi. Bul jumysqa da halyqaralyq sarapshylardy tartýǵa bolady. Árıne, ǵylymı negizi bolmasa, barlaý jumysyn oıdaǵydaı júrgizý múmkin emes.
Kelesi jyldyń ortasyna deıin ozyq halyqaralyq standarttarǵa saı sertıfıkaty bar zerthana ashý kerek. Ony Ulttyq geologıalyq qyzmettiń bazasynda qurǵan jón.
Jer qoınaýyna qatysty málimettiń bárin, eń aldymen, jasandy ıntellektini engizý arqyly júıelep, sıfrlandyrý qajet.
Geologıalyq barlaý jáne jer qoınaýyn ıgerý salasyndaǵy reformalardyń zań júzindegi jáne is júzindegi rásimderin jyl sońyna deıin aıaqtaý kerek.
Úshinshi. Aýyl sharýashylyǵyn jańa deńgeıge kóterý qajet. Bul salaǵa tyń serpin berý úshin memleket sońǵy jyldary reforma júrgizip jatyr. Qomaqty qarajat bólinýde, bıyl sharýalardy qoldaýǵa bir trıllıon teńge jumsaldy. Qajetti nesıeler ýaqytynda berildi. Mundaı aýqymdy qoldaý elimizde buryn-sońdy bolmaǵan.
Biraq agroónerkásiptiń orasan zor áleýetin tolyq ashýǵa bul sharalardyń ázirge jetkiliksiz ekeni anyq. Másele – qarajattyń kóleminde emes, eń bastysy, ony tıimdi paıdalaný qajet. Ozyq agroekonomıkaǵa kóshý úshin Úkimettiń naqty jospary bolýy kerek. Qazir aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeıtin birqatar iri joba júzege asyrylyp jatyr. Oǵan otandyq jáne sheteldik ınvestorlar qatysýda. Investısıanyń jalpy kólemi 2 mıllıard dollardan asady. Úsh myńnan astam jumys orny ashylady. Ónimder álemniń kóptegen eline tasymaldanady. Mundaı jobalardyń aýqymyn keńeıtý qajet. Ár aımaqta daıyn ónimdi óndiristen dúken sóresine deıin jetkizetin árbir óńirdiń ereksheligine qaraı birtutas jeli qalyptasýy kerek.
Kóptegen aımaqta óndiristiń barlyq satysyn qamtıtyn úzdik agrokásiporyndar bar. Olardy jurtshylyq jaqsy biledi. Bul kásiporyndar sıfrlandyrý tásilderin jappaı engizý arqyly óndiristiń tıimdiligin áldeqaıda arttyrýda.
Úzdik agrokásiporyndar aýyl sharýashylyǵy ónimin shyǵarýdan bastap ony tereń óńdeýge deıin tutas óndiristi tolyǵymen jolǵa qoıyp, zor tabysqa jetip otyr. Sondyqtan osyndaı agroholdıngterdiń tájirıbesin taratý úshin barynsha jaǵdaı jasaǵan jón. Bul – quzyrly mınıstrliktiń jáne qoǵamdyq uıymdardyń mindeti. Mundaı qadam ınovasıalar men ǵylymı jańalyqtardy aýyl sharýashylyǵynda keńinen qoldanýǵa múmkindik beredi.
Qazirgi tańda eń ózekti mindettiń biri, bul – agrohabtar jáne logıstıka ortalyqtaryn damytý. Atap aıtqanda, shetel ınvestorlarymen seriktestikti nyǵaıtý kerek. Biraq bul jerde bir nárseni eskerý qajet: otandyq kásipkerler qazirgi zaman talabyn durys túsinbese, ıaǵnı jasandy ıntellektini qalaısha tıimdi paıdalanýǵa bolatynyn bilmese, tabysty bıznes seriktestigin qura almaıtyny anyq.
Mınıstrlik mal sharýashylyǵy salasyndaǵy agrobıznesti qoldaý josparyn ázirlep, naqty qarjylandyrý sharalaryn bastaýy kerek. Basty maqsat – ishki naryqty etpen tolyq qamtamasyz etý. Sonymen qatar osy salanyń eksporttyq áleýetin kúsheıtý.
Eldegi azyq-túlik naryǵynyń ımportqa táýeldiligin barynsha azaıtý – Úkimettiń strategıalyq mindeti. Árıne, ózimizdi ózimiz júz paıyz qamtamasyz etýimiz múmkin emes, bálkim, onyń qajeti de joq shyǵar. Biraq naryqtaǵy qazirgi jaǵdaıdy aıtýdyń ózi uıat. Buǵan qosa, dástúrli ulttyq ónimderimizdi syrtqy naryqqa belsendi túrde tanytý kerek.
Sondyqtan agrarlyq eksporttyń naqty josparyn ázirleý qajet. Onda logıstıka, veterınarlyq jáne fıtosanıtarlyq standarttar men utymdy marketıń strategıasy eskerilýge tıis.
Bul – Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ǵana emes, birqatar memlekettik organnyń ortaq mindeti. Sondyqtan is-áreketterdi Úkimet basshylyǵy deńgeıinde úılestirip otyrý kerek.
Úkimet Eýrazıa aýmaǵyndaǵy saýda-sattyqtyń ádil jaǵdaıda jasalýyn naqty dálelmen talap etýge mindetti. Al depýtattar zańnamalyq bastamalar arqyly otandyq ónim óndirýshilerdiń quqyqtaryn qorǵaýǵa tıis.
Eýrazıa ekonomıka odaǵyna múshe basqa memleketterdiń kásiporyndarymen salystyrǵanda, bizdiń kásipkerlerimizdiń qajetti mólsherde memlekettik qoldaýǵa ıe bolmaı otyrǵany anyqtaldy. Sol sebepti olar tıimsiz jaǵdaılarǵa tap bolyp, ishki naryqtyń ózinde básekelesterine ese jiberip jatyr. Bul jerde sút óndirýshiler týraly sóz bolyp otyr.
Jer – strategıalyq resýrs. Onyń bar ıgiligi eldi damytyp, halyqtyń turmysyn jaqsartýǵa arnalýy kerek.
Men ıgerilmeı bos jatqan jáne zańsyz alynǵan aýyl sharýashylyǵy jerlerin keri qaıtaryp, ony qaıta bólý týraly tapsyrma berdim. Jer ıesiz qalmaýǵa tıis, jerdi tek qana onyń qadirin biletin azamattarǵa berý kerek.
2022 jyldan beri jalpy aýmaǵy 13,5 mıllıon gektardan astam jer qaıtaryldy. Biraq ákimder sonyń 6 mıllıon gektaryn ǵana jańa jer ıgerýshilerge bólip bergen. Iesin tapqan jer óndiristiń oshaǵyna, ınvestısıa kózine, qaınaǵan eńbektiń ortasyna aınalýy qajet. Bul – anyq nárse.
Sondyqtan ákimder qaıtarylǵan jerdiń bárin kelesi jyldyń ortasyna deıin turaqty aınalymǵa engizýi kerek. Bul shara arqyly jaıylym tapshylyǵy máselesi de sheshilýge tıis.
Jalpy, jer qatynastaryna qatysty zańsyzdyq pen qaǵazbastylyqty joıý qajet. Sol úshin aýyl sharýashylyǵy jerlerin berý tásilderin túbegeıli ózgertý kerek. Osyǵan oraı, jerdi bólýge qatysty sheshim sıfrlyq formatta, elektrondy konkýrstar arqyly qabyldanýǵa tıis. Úkimet jyl sońyna deıin zańnamaǵa tıisti ózgertýler usynýy qajet.
Bul salada sıfrlyq tehnologıalardy keńinen qoldaný aıryqsha mańyzdy. Qazirdiń ózinde kosmomonıtorıng jáne geotaldaý júıesi paıdalanylmaı jatqan jerlerdi anyqtap, onyń bárin qaıtarýǵa septigin tıgizip jatyr. Jumysty jalǵastyrý qajet.
Jasandy ıntellektini qoldanyp, aýyl sharýashylyǵy jerlerine spýtnıkpen monıtorıń jasaýdyń tıimdiligin arttyrý kerek. Sonyń negizinde jerdiń sapasyna, eginniń shyǵymyna, dándi-daqyldardyń jaı-kúıine jáne qaı jerge qandaı daqyl egilgenine tereń taldaý jasalýǵa tıis.
Bul – orman sharýashylyǵyna da qatysty másele. Jaqynda Soltústik Qazaqstan oblysynda 9 myń gektar ormannyń ıesiz jatqany anyqtaldy.
Budan bólek, jer resýrstarynyń biryńǵaı sıfrlyq kartasyn ázirleý kerek. Oǵan kadastrlyq málimetterdi, ınfraqurylymǵa jáne jer qoınaýyn paıdalanýǵa qatysty aqparatty kiriktirý qajet.
Qoldanbaly aýyl sharýashylyǵy ǵylymyn jedel órkendetpeıinshe, agroónerkásip keshenin uzaq ýaqyt boıy qarqyndy damytý múmkin emes.
Biraq búdjetten qomaqty qarjy bólinip jatqanyna qaramastan, agrarlyq ǵylymnyń qaıtarymy áli de tómen bolyp otyr.
Ǵylymı ázirlemelerdi komersıalandyrý deńgeıi 17 paıyzdan aspaıdy. Al tıisti oqý oryndaryn bitirgen túlekterdiń 40 paıyzy ǵana osy salaǵa jumys isteýge barady. Agroǵylym men «jerdegi tirshiliktiń» arasynda alshaqtyq bar.
Men buǵan deıin Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý ortalyǵyn agrotehnologıa haby retinde qaıta qurý týraly tapsyrma berdim.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymyn damytýdyń naqty jospary qajet. Bul qujat sıfrlyq tehnologıalardy qoldanýǵa jáne osy salanyń ónimdiligin edáýir arttyrýǵa arnalǵan jospar bolýǵa tıis.
Veterınarıa men fıtopatologıanyń kenjelep qalýy agroónerkásip kesheniniń básekege qabiletin aıtarlyqtaı shektep otyr. Osy máselege aıryqsha nazar aýdarǵan jón.
Tórtinshi. Kólik-logıstıkany odan ári damytý kerek.
Elimiz Eýropa men Azıanyń arasyn jalǵap turǵan asa mańyzdy kópir bolyp sanalatyny keńinen belgili. Byltyr bizdiń terıtorıamyz arqyly júk tasymaldaý kólemi 1 mıllıard tonnadan asty.
Sonymen birge elimizdiń tranzıttik áleýetin arttyrýǵa áli de zor múmkindik bar. «Soltústik – Ońtústik» kólik dálizi Parsy shyǵanaǵy men Ońtústik Azıa elderiniń naryǵyna tikeleı jol ashady. Al «Shyǵys – Batys» dálizi men Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jahandyq bastamasy Qazaqstannyń Eýrazıadaǵy negizgi qurlyq joly retindegi rólin kúsheıte túsedi.
Sondaı-aq biz úshin Transkaspıı kólik baǵytyn damytýdyń mańyzy arta bastady. Bul baǵyttardyń bári birtutas júıe sıaqty jumys istep, elimizge edáýir tabys ákelýi kerek. Sondaı-aq ınfraqurylymdy jaqsartýǵa jańa ınvestısıa tartý qajet, sapaly jumys oryndaryn ashýǵa yqpal etýge tıis. Osy oraıda, sıfrlyq tásilderdi aýqymdy túrde qoldanǵan abzal. Onsyz eshqandaı tıimdilik bolmaıdy.
Óńirlerdiń kólik baılanysyna qatysty máselemen myqtap aınalysý kerek. Bul jóninde qazir kóp aıtylyp júr, sonyń ishinde halyqaralyq forýmdarda da talqylanýda.
İri tranzıttik aımaq sanalatyn Qazaqstan úshin bul baǵyt aıryqsha mańyzdy.
Biz taıaýda Vetnamǵa Qytaıdyń Lánúngan porty arqyly bıdaıdyń alǵashqy legin jónelttik. Aýǵanstanda Pákistan naryǵyna shyǵýǵa múmkindik beretin «Týrgýndı – Gerat» temir jolyn salý josparda bar.
Alaıda jańa kólik baǵyttaryna jáne jańa naryqtarǵa jol ashatyn múmkindikter munymen shektelmeıdi. Alda atqarar sharýa kóp.
Jalpy, álemde tranzıt úshin báseke kúsheıip bara jatyr. Basqa da arzan balama baǵyttar men joldar usynylýda.
Tranzıttik tasymaldyń kólemin arttyramyz desek, biz aldyn ala áreket etip, árdaıym bir qadam alda bolýymyz kerek.
Taǵy da qaıtalap aıtarym, ınfraqurylymdy jańǵyrtý isin odan ári jalǵastyryp, osy saladaǵy ozyq el bolý úshin sıfrlandyrý men jasandy ıntellektini keń aýqymda paıdalanǵan jón.
Bıyl uzyndyǵy 836 shaqyrym bolatyn «Dostyq – Moıynty» temir jolynyń ekinshi jelisi iske qosylady. Jobany óz kúshimizben óte qysqa merzim ishinde júzege asyrdyq. Bul joldyń mán-mańyzy erekshe, sebebi «Shyǵys – Batys» baǵytynyń júk ótkizý múmkindigin aıtarlyqtaı arttyrady. Biraq munymen toqtap qalýǵa bolmaıdy. Úkimet «Baqty-Aıagóz», «Qyzyljar-Moıynty» jobalaryn ýaqtyly júzege asyrýǵa tıis. Sebebi atalǵan jobalar elimizdegi temirjol júıesiniń tolyq qańqasyn qalyptastyrady.
Sondaı-aq negizgi dálizder aıasynda avtomobıl joldaryn damytýǵa basa mán bergen jón. Qazir elimizde 13 myń shaqyrym avtokólik joldary salynyp, jóndelip jatyr. Jol salǵan kezde tranzıttik dálizderdiń mán-mańyzyna basa kóńil aýdarǵan jón. «Sekseýil-Beıneý» jolynyń qurylysyn tezdetý kerek. Osy joldyń arqasynda Qazaqstan aýmaǵy arqyly Qytaıdan Eýropaǵa júk tasymaldaý merziminiń úshten biri qysqarady.
Sonymen qatar kólik júıesin basqarýdyń jańa úlgisin jasaǵan jón. Sebebi memleket ınvestısıasynyń ekonomıkalyq qaıtarymy aıqyn bolýy tıis. Konteınermen júk tasymaldaý isine tyń serpin berý kerek.
Álemde qurlyq arqyly tasymaldanatyn júktiń 16 paıyzdan astamy konteınermen jiberiledi. Biraq elimizde onyń úlesi áli de tómen – nebári 7 paıyzǵa jýyq.
Úkimet konteınermen júk tasymaldaý isin jandandyrýǵa arnalǵan arnaıy baǵdarlama qabyldaýy qajet. Onda mýltımodaldi baǵyttardy damytatyn pármendi sharalar da qarastyrylýǵa tıis.
İshki tasymaldyń kólemin jáne básekege qabiletin arttyrý úshin kólik salasyndaǵy tarıf saıasatynyń tıimdi ári túsinikti bolýy aıryqsha mańyzdy ról atqarady.
Qazirgi tarıf qalyptastyrý júıesinde birizdilik joq, ol naryqqa ıkemdelmegen.
Úkimet jyl sońyna deıin kóliktiń barlyq túrin eskere otyryp, básekege qabiletti tarıf saıasatyn ázirleýge tıis.
Júk tasymaldaýshylar rásimderdiń kóp ýaqyt alatynyn aıtyp, jıi shaǵymdanady. Olar ár qyzmetti túrli sıfrlyq júıe arqyly rásimdeýge májbúr. Tipti burynǵydaı qaǵaz toltyryp, áýre-sarsańǵa túsip jatady. Keıbir shekara jáne keden beketinde sapaly ınternet joq. Bul da jurttyń narazylyǵyn týǵyzady. Osyndaı keleńsiz jaǵdaılardy tez arada túzetýimiz qajet.
Sonymen qatar jasandy ıntellektini qoldana otyryp, tasymaldy basqarýdyń keshendi, kópbeıindi sıfrlyq platformasyn engizý kerek. Bul jumysty tezdetip aıaqtaý qajet.
Qazan aıynyń sońyna deıin keden jáne logıstıka qyzmetin kórsetetin Smart Cargo biryńǵaı sıfrlyq júıesin iske qosqan jón. Bul júıe ınfraqurylymdy jeke kompanıalarǵa avtomatty túrde birdeı qoljetimdi etedi.
Shekaradaǵy ótkizý beketteri jańǵyrtylyp jatyr. Bıyl 8 beket tolyǵymen iske qosylady. Aldaǵy 3 jylda taǵy 34 beket jańarady. Bul – óte aýqymdy sharýa. Sebebi keıbir beketterdiń sapasy syn kótermeıdi, qazirgi zamannyń talabyna saı kelmeıdi, elimizdiń bedeline nuqsan keltiredi.
Avtokólikpen júk tasymaldaýǵa arnalǵan shekara mańyndaǵy qyzmet sapasyn jaqsartýdy Úkimet pen ákimdikterge tapsyramyn. Elimizdiń búkil aýmaǵynda kedergisiz tasymaldaý júıesin qalyptastyrý – óte mańyzdy mindet. Tranzıttik júkterdiń «jasyl dáliz» qaǵıdasymen esh tosqaýylsyz ótýine barynsha jaǵdaı jasaý qajet.
Jurttyń vagondardyń jaı-kúıine kóńili tolmaıdy.
Astanada vagon qurastyratyn zaýyt iske qosyldy. Bul osy saladaǵy ózekti máselelerdi sheshý úshin jasalǵan mańyzdy qadam boldy. Ozyq halyqaralyq standartqa saı jabdyqtalǵan zamanaýı jolaýshylar vagonyn jasaý shetel ınvestorynyń qatysýymen qolǵa alynady.
Sońǵy jyldary avıasıa ınfraqurylymyn jańǵyrtý úshin kóp jumys isteldi. Byltyr Almaty, Shymkent, Qyzylorda qalalarynda jańa termınaldar ashyldy. Jaqynda Zaısanda, Katonqaraǵaı jáne Kendirlide áýejaı qurylysy aıaqtalady. Arqalyq áýejaıy qalpyna keltirilip jatyr.
Bul jobalar aımaqtardyń ekonomıkalyq belsendiligin arttyrýǵa yqpal etedi, jańa jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi, sondaı-aq basqa da birqatar salanyń damýyna serpin beredi. Sondyqtan bul jumys óz jalǵasyn tabady.
Jalpy, Torǵaı aımaǵynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy Úkimettiń aıryqsha nazarynda bolýy kerek.
Taǵy bir mańyzdy másele – áýemen júk tasymaldaý isine aıryqsha nazar aýdarý qajet. Bul saladaǵy ahýal jaqsaryp kele jatyr. Degenmen onyń kólemin arttyra túsýge mol múmkindigimiz bar.
Men buǵan deıin áýemen tasymaldanatyn júk kólemin eki ese ulǵaıtý jóninde tapsyrma berdim. Buǵan birinshi kezekte, sheteldiń iri ınvestorlaryn tarta otyryp Ulttyq júk tasymaldaýshy kompanıa qurý arqyly qol jetkizýge bolady.
Elektrondy saýda-sattyq pen ozyq tehnologıalyq ónimderdiń saýdasy qyzyp turǵan qazirgi kezde áýemen júk jetkizý asa joǵary suranysqa ıe ári tabysy kóp tasymal túri sanalady. Sondyqtan biz áýe habtaryn belsendi túrde damytyp, olardyń jahandyq logıstıka tizbegine kirigýin qamtamasyz etýge tıispiz.
Sonymen qatar ekspress-júk tasymaldaý salasyn retke keltirý qajet. Bul qadam tutynýshylardyń múddesin qorǵaý úshin kerek.
Qazir búkil álemde pılotsyz júk tasymaldaıtyn arnaıy avtokólikter men drondar sıaqty kólik túrleri damyp jatyr. Úkimet osyndaı tehnologıalardyń tez arada qoldanysqa engizilýine barynsha jaǵdaı jasaýy qajet. Sonyń ishinde tıisti quqyqtyq aktiler qabyldaýy kerek.
Jalpy, men buǵan deıin birneshe ret aıttym: Qazaqstan Eýrazıadaǵy kólik haby bolýǵa tıis. Bul – strategıalyq mańyzy zor mindet.
Bul jumysqa osy salada tabysqa jetken úzdik mamandar men kásipkerlerdi tartý kerek. Biraq negizgi jaýapkershilik – Úkimette.
Tapsyrmanyń oryndalý barysyn jyldyń basynda Úkimettiń jyldyq esebinen keıin arnaıy jınalysta qaraımyz.
Taǵy bir mańyzdy másele, bul – týrızm. Jalpy, bul salada biraz túıtkildi másele bar. Shynyn aıtý kerek, kásibı kadrlar tapshy. Osy saladaǵy básekege qabiletimiz áli de shamaly.
Men shilde aıynda týrısik jerlerdiń barlyǵyn retke keltirý týraly tapsyrma berdim. Bul jumys meniń jeke baqylaýymda. Jurt jıi baratyn demalys oryndarynan bólek, bolashaǵy zor basqa da baǵyttardyń áleýetin arttyrý mańyzdy. Mindetterdiń ara-jigin ajyratyp alǵan jón. Jergilikti atqarýshy organdar árdaıym týrızm ınfraqurylymyn jan-jaqty damytýǵa basa mán berip, osy jumysqa jaýapty bolady.
Al shetelden týrıser tartý máselesi jáne otandyq týrızm saıasatyn zań turǵysynan qamtamasyz etý ortalyq organdardyń nazarynda bolady. Osy oraıda, Almaty qalasy men Almaty oblysyndaǵy taý týrızmi men taý shańǵysy týrızmine arnaıy toqtalǵym keledi.
Qazirgi tańda bul baǵyttaǵy eń ózekti másele – zamanaýı ınfraqurylym salý. Eger osy mindetti oıdaǵydaı oryndasaq, elimizdiń kýrorttary jer júzine tanylyp, Qazaqstannyń betke ustar ulttyq brendi bolmaq.
BESİNSHİ. Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy men sý ınfraqurylymyn jańǵyrtý – turaqty damýdyń negizgi faktory.
Úkimet pen jergilikti atqarýshy bıliktiń áreketsizdigi saldarynan elimizdiń turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy ondaǵan jyl boıy qaraýsyz qalyp, birte-birte onyń jaı-kúıi óte múshkil jaǵdaıǵa tústi.
Qazir bul ahýaldy ózgertip, ınfraqurylymnyń tozý deńgeıin tómendetý úshin tıisti sharalar qabyldanyp jatyr. Sonyń ishinde tarıfterdi yryqtandyrý, energetıka jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵynyń ınfraqurylymyn basqarýdyń jańa modelin qalyptastyrý sıaqty sharalar bar.
Mundaı úlgi boıynsha tarıfter ósken saıyn halyqqa senimdi ári sapaly qyzmet kórsetilýge tıis.
Bul iske «Aqyldy qala» qurý tujyrymdamasynyń kómegi tıeri sózsiz, ony elimizdiń barlyq óńirine taratý kerek.
Oǵan ozyq halyqaralyq tájirıbelerdi qoldanyp, bilikti basshylardy, sonyń ishinde shetel mamandaryn tartý qajet.
Qazirgi jaǵdaıda memleket pen bıznes seriktestik ornatpasa, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyn jańǵyrtý múmkin emes. Bul – aksıoma.
Keıbir turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy nysandaryn ákimdikterdiń qaramaǵynda saqtap qalý qajet pe, joq pa degen máseleni jańasha zerdelegen jón.
Jeke komýnaldyq nysandardy memleket menshigine alý – daýly másele. Onyń bári erte me, kesh pe, qaıtadan jekege ótedi.
Sondyqtan memleket bul salany baqylap, retteýmen aınalysýǵa tıis. Al onyń ınfraqurylymyn jańǵyrtý jáne jańa tehnologıalardy engizý – jeke sektordyń sharýasy.
Bılik qurylymdary negizinen sıfrlyq tásilderdi qoldana otyryp, ınfraqurylym jobalarynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýge mindetti. Sonda Úkimetke jáne ákimdikterge azamattardyń senimi nyǵaıa túsedi.
Komýnaldyq sharýashylyqty jańǵyrtý isi ınfraqurylymdar men turǵyn-úı qoryn energıany únemdeýge kóshirý sharalarymen qatar júrýge tıis.
Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy salasyn únemshil bolýǵa yntalandyratyn jańa ekologıalyq jáne sanıtarlyq-gıgıenalyq erejeler engizý kerek. Tabıǵı resýrstardy, ásirese, sýdy únemdeý mádenıetine kelsek, ol jaǵynan úlken kemshilik bar ekenin moıyndaýymyz qajet. Iaǵnı atqarylatyn jumys shash etekten.
Bul – azamattardyń, ásirese jastardyń arasyndaǵy túsindirý sharalarynyń, tipti ıdeologıa jumysynyń jeke bir baǵyty.
Biz qazirdiń ózinde sýdyń tapshylyǵyn sezinip otyrmyz. Al ony tutyný mádenıeti tómen. Sý máselesine keıinirek toqtalamyn.
Sońǵy jyldary qarqyndy damyp kele jatqan turǵyn úı qurylysy salasyna aıryqsha nazar aýdarǵan jón.
Byltyr 19 mıllıon sharshy metr baspana paıdalanýǵa berildi.
Sonymen birge qurylys sapasyn arttyrý úshin jasandy ıntellekt tehnologıalarynyń (Building Information Modeling, BIM) kómegimen ǵımarattardy aqparattyq modeldeý ádisin keńinen qoldaný kerek.
Úkimet qurylystyń barlyq kezeńderin tolyq esepke alýdy, josparlaýdy, oǵan monıtorıń júrgizýdi qamtamasyz etetin ulttyq sıfrlyq platformany iske qosý qajet.
Al jańa Qurylys kodeksi osy salanyń qaýipsiz ári ashyq bolýyna jáne turaqty damýyna jol ashatyn berik zańnamalyq negizge aınalýǵa tıis.
Qujatty jyl sońyna deıin qabyldaý kerek. Depýtattardyń bul jumysqa atsalysýyn suraımyn.
Sý máselesin sheshý – áleýmettik turaqtylyqty saqtap, ekonomıkany damytýdyń kepili. Bul – ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etetin basty faktordyń biri.
Biz sońǵy eki jylda osy salanyń ınstıtýsıonaldyq negizin qalyptastyrdyq.
Atap aıtqanda, Sý kodeksi qabyldandy, arnaıy mınıstrlik quryldy.
Bul mekemeniń aldynda aýqymdy mindetter tur. Oǵan ústirtin qaramaý kerek. Osy jumyspen júıeli túrde jáne jan-jaqty aınalysý qajet.
Osyǵan oraı kásibı kadrlardy daıyndaý kerek, sý dıplomatıasymen aınalysatyn mamandardy ázirleý qajet.
Qazir quzyrly organdarda elimizdegi sý resýrstarynyń qoljetimdi kólemi týraly naqty málimet joq.
Keıbir kanaldaǵy sýdyń 50-60 paıyzy dalaǵa ketýde.
Sýdy esepke alý tehnologıasy ábden eskirgen. Sýdy bólip taratatyn oryndarda qazirgi zamanǵa saı qurylǵylar joq.
Shyn máninde, sý – strategıalyq mańyzy bar resýrs, sýsyz ómir joq. Sondyqtan bul sala ulttyq sıfrlyq jańǵyrý jumysyndaǵy basty baǵyttyń biri bolýǵa tıis.
Sý resýrstarynyń biryńǵaı sıfrlyq platformasyn jasaý kerek.
Platformada jasandy ıntellekt negizinde jerústi jáne jerasty sýlary týraly málimet jınaqtalady.
Joba iske qosylǵanda gıdrogeologıa monıtorıńi, ıaǵnı baqylaý jumysyna qatysty másele tolyq sheshimin tabady.
Osy jumys Ulttyq sý teńgerimin (balans) qalyptastyrý isimen qatar júrgizilýge tıis. Bul – uzaq merzimge arnalǵan sý saıasatyn josparlaýdyń asa mańyzdy tásili.
Onsyz bul salaǵa tıisti baqylaý ornatyp, ınvestısıa tartý múmkin emes.
Sý únemdeıtin tehnologıany engizý jumysy baıaý júrýde, naqty nátıje áli joq.
Bul jumysqa belgili sheteldik kompanıalardy tartqan jón. Sondaı-aq Qytaıda jasalǵan álemdegi eń ozyq tehnologıalardy satyp alýǵa bolady.
Sý tapshylyǵyna baılanysty qıyndyq bolýy múmkin ekeni aldyn ala eskertilip jatady. Soǵan qaramastan dıqandar sýdy kóp qajet etetin daqyl egýdi azaıtar emes. Tipti egin sýarýǵa qajetti sýdy esh ruqsatsyz, shartsyz buryp alatyn jaıttar jıi kezdesedi.
Taǵy bir keleńsiz jaǵdaı, bul – «qara naryqtaǵy» sýdy zańsyz satý ıa satyp alý. Quqyq qorǵaý mekemeleri bul máselemen aınalysýy qajet.
Alaıda Aralǵa qatysty jaqsy mysal bar. Árıne, teńizdiń tartylýy Qazaqstan úshin úlken qasiret boldy. Biraq odan qorytyndy jasalyp, teńizdi qalpyna keltirý úshin júıeli jumys júrgizilip jatyr.
Bul keshendi jumys 20 jyldan astam ýaqyt boıy úzdiksiz jalǵasýda. Sonyń arqasynda Soltústik Araldy saqtap qaldyq. Onyń aıdyny 36 paıyzǵa ulǵaıyp, sý kólemi eki ese ósti. Sý quramyndaǵy tuzdyń mólsheri eki ese azaıdy. Biraq Araldy toltyrý jumystary qarqyndy jalǵasa berýge tıis.
Kaspıı teńiziniń tartylyp bara jatqany jurtty alańdatyp otyr. Tıisti shara qoldanbasaq, bul asa úlken ekologıalyq apatqa aınalýy múmkin. Sol sebepti men jaqynda Qytaıda ótken Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń keńeıtilgen otyrysynda osy mańyzdy máselege arnaıy toqtaldym, Uıym aıasynda Sý máseleleri jónindegi ortalyq qurý týraly usynys aıttym.
Kaspıı teńizi – bir eldiń ǵana emes, búkil aımaqtyń taǵdyryna qatysy bar másele. Sondyqtan jumylyp áreket etý qajet.
Úkimet Kaspııdiń sý resýrstaryn saqtaý týraly memleketaralyq baǵdarlama ázirleýdi qolǵa alýy kerek. Ony seriktes memlekettermen kelisý qajet.
Búgin biz sý máselesi boıynsha durys jáne oryndy sheshim tabatyn bolsaq, erteń sonyń ıgiligin keıingi urpaq kóretin bolady. Balalarymyz ben nemerelerimizdiń taǵdyry bizdiń áreketimizge tikeleı baılanysty bolmaq.
Qorshaǵan ortaǵa janashyr bolý, oǵan úlken jaýapkershilikpen jáne shynaıy qamqorlyqpen qaraý ulttyq ıdeologıanyń ózegi bolýy kerek.
Byltyrdan beri «Taza Qazaqstan» jalpyulttyq jobasy júzege asyrylyp jatyr, bul barshańyzǵa aıan. Osy jumysqa mıllıondaǵan azamatymyz atsalysýda.
Jurt bolyp jumylýdyń arqasynda 860 myń gektardan astam aýmaq tazalandy, tórt mıllıonnan astam aǵash otyrǵyzyldy. Osyndaı belsendi jumysty jalǵastyra bersek, ańsaǵan armanymyzǵa jetip, Qazaqstan naǵyz jasyl el bolmaq. Al bul keleshek urpaqqa keremet úlgi-ónege jáne ósıet bolyp qalary anyq.
Osy jumysqa atsalysyp júrgen azamattarǵa, ásirese, jastarǵa rızashylyǵymdy bildiremin.
Tazalyq mádenıetin qoǵamda tereń ornyqtyrý – óte mańyzdy mindet. Osy baǵytta Úkimet ekologıalyq aǵartý isiniń biryńǵaı úlgisin engizýge tıis. Bul jumys mektepten bastap joǵary oqý oryndaryna deıin barlyq deńgeıdegi bilim mekemelerin qamtýy qajet.
ALTYNSHY. Kásipkerler elimizdi sıfrlyq damytýdyń qozǵaýshy kúshi bolýǵa tıis.
Shaǵyn jáne orta bıznestiń ishki jalpy ónimdegi úlesi 40 paıyzǵa, al jumyspen qamtý isindegi úlesi 50 paıyzǵa jýyqtady. Bul – jaman kórsetkish emes. Biraq osy salany júıeli túrde jetildire túspese, ekonomıkany damytý jáne turmys sapasyn jaqsartýǵa tyń serpin bere almaımyz.
Eki mıllıonnan astam shaǵyn bıznes sýbektisiniń ishinde ónim óndiretin kásipkerler sany alty paıyzǵa da jetpeıtini jasyryn emes. Orta bızneste bul kórsetkish joǵaryraq bolǵanymen, báribir kóńil kónshitpeıdi.
Byltyr men «Ekonomıkany yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdym. Bul qujat bıznestiń múddesin eskere otyryp, barynsha ashyq retteý úlgisine kóshýge negiz boldy. Biraq Jarlyq tolyq oryndalmaı otyr.
İsker azamattardyń áleýetin tolyq ashý máselesi kún tártibinen túsken emes. Sondyqtan tıisti quqyqtyq bazany jańǵyrtý kerek.
Qazir elimizde 21 kodeks, 300-den astam zań bar. Olarǵa tym kóp túzetý engizilgen. Keıbir normalar bir-birine qaıshy kelip jatady. Túptep kelgende, osynyń bári bıznestiń damýyna kedergi keltirip otyr.
Zańnamany túgel tekserip, zerdelep shyqqan jón.
Jasandy ıntellekt tehnologıasy muny jyldam ári tıimdi júzege asyrýǵa múmkindik beredi.
Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginiń janynan Intellekt arqyly retteý ortalyǵy qurylady. Bul ortalyq zańnamany retke keltirýmen, túsinikti ári tıimdi usynystar ázirleýmen aınalysady.
Zańdy kúrdelendire bermeý kerek. Qaıta ony kásipkerlerdiń qajetine qaraı beıimdep, mınıstrler men ákimderdiń naqty nátıje úshin jeke jaýapkershiligin kúsheıtken jón.
Memlekettik organdar bıznes ókilderine eskertý jasaýdyń ornyna áli kúnge deıin tym qatań ákimshilik sheshimder qabyldaıdy degen málimet maǵan da jetip jatady. Mundaı keleńsizdikke jol berýge bolmaıdy.
Mindetti talaptar tizimi bıznesti shekten tys tekseristerden qorǵaıtyn mańyzdy quraldyń biri bolýǵa tıis.
Qoldanystaǵy normalardyń Kásipkerlik kodekske sáıkestigin qosymsha tekserip, tizimdi tezirek qoldanysqa engizý qajet.
Biz azamattarǵa kórsetiletin memlekettik qyzmetterdi sıfrlandyrý isinde zor jetistikke jettik. Biraq búrokratıalyq rásimder áli kúnge deıin bızneske kedergi bolyp otyr. Sıfrlandyrý isiniń maqsaty áli oryndalǵan joq.
Bul ahýaldy shuǵyl túzeý kerek. Eń aldymen, salyqtyq ákimshilendirýge nazar aýdarý qajet.
Memlekettik kirister komıteti sıfrlandyrý úderisi boıynsha memlekettik organdar arasynda kósh bastaýǵa tıis. Bul mekeme jasandy ıntellektiniń jáne basqa da ozyq tehnologıanyń áleýetin salyq tóleýshilerdiń múddesine saı tıimdi qoldanýy kerek.
Osy júıeli qadamnyń bári memleket pen bıznestiń arasyndaǵy qarym-qatynastyń múldem jańa, servıstik úlgisin jasaýǵa arnalǵan.
Jańa Salyq kodeksi qazirgi normalar men rásimderdi ózgertýmen shektelmeýi kerek. Bul qujat salyq tóleýshilerdiń ashyqtyq pen adaldyqqa negizdelgen jańa tanym-túsinigi men bolmysyn qalyptastyrýǵa tıis.
Memleket adal jumys isteıtin salyq tóleýshilerdiń múddesin qorǵaıdy. Olardyń adal eńbeginen túsken salyqty elimizdi damytýǵa jumsaıdy.
Salyqtan túsken ár teńge halyqtyń ıgiligine jumsalýǵa tıis. Bul – azamattarǵa sapaly memlekettik qyzmet kórsetilip, ınfraqurylym salynyp, memlekettik qoldaý sharalary usynylýy qajet degen sóz.
Damý ınstıtýttary kásipkerlerdiń belsendiligin arttyrý isinde aıryqsha ról atqarýǵa tıis. Biraq olardyń jumysynda biraz kemshilik bar. Damý ınstıtýttarynyń qyzmetin ózgertetin kez keldi.
Shyn máninde, bul qurylymdar naqty bir salaǵa baǵyttalǵan, tereń taldaý jasaýǵa qabiletti jáne ınvestısıa salýǵa quqyly tolyqqandy damý ınstıtýty retinde jumys isteýge tıis.
Taǵy bir óte mańyzdy másele. Memlekettiń ekonomıkadaǵy úlesin azaıtý kóp jyldan beri ózekti mindet bolyp keledi. Memlekettik uıymdar men kompanıalar negizsiz kóbeıip, jeke kásiporyndardyń tolyqqandy damýyna múmkindik bermeı otyr.
Elimizde memlekettiń úlesi bar uıymdar sany 25 myńǵa jýyqtaıdy. Kópshiliginiń qyzmeti men qurylymy syn kótermeıdi, qısynǵa da kelmeıdi. Qazir komersıalyq emes mindetterdi oryndaý úshin komersıalyq ádis-tásilder keńinen qoldanylyp júr. Sonyń saldarynan túrli shyǵyndar artyp, korporatıvti organdar kóbeıip ketti. Naqty nátıjege nazar aýdarylmaıdy. Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigine Úkimetpen birlesip, memlekettik sektordy reformalaý týraly naqty usynystar ázirleýdi tapsyramyn, qajet bolsa, arnaıy Jarlyq shyǵaramyn.
Budan bólek, Úkimet Memlekettik múlik týraly zańdy jańartýǵa tıis. Zańda memlekettiń ekonomıkaǵa qatysý shegi naqty aıqyndalýy kerek. Sondaı-aq basqarý isine qatysty quqyqtyq talaptar kórsetilýi qajet.
JETİNSHİ. Ekonomıkany jan-jaqty jańǵyrtý jumystary adam kapıtalyn damytýǵa qatysty jańa mindetter júkteıdi.
Bul jerde bilim berý salasy aıryqsha ról atqarady.
«Keleshek mektepteri» ulttyq jobasy aıasynda josparlanǵan 217 mekteptiń 150-i qazirdiń ózinde jumys istep tur. Qalǵan mektepterdiń qurylysy aldaǵy úsh aı ishinde aıaqtalýǵa tıis.
Sıfrlyq tehnologıalar jahandyq eńbek naryǵyn jyldam ózgertip jatyr. Álemde jasandy ıntellektimen jumys isteýdiń qyr-syryn biletin mamandarǵa degen suranys jyl ótken saıyn artyp keledi.
Jumys úderisteriniń edáýir bóligi sıfrlyq tehnologıalardy engizý arqyly avtomattandyrylatyny anyq.
Sol sebepti meniń tapsyrmammen 100 myńǵa jýyq stýdentti tehnologıalyq jobalarǵa tartýdy kózdeıtin Al-Sana baǵdarlamasy júzege asyryla bastady. Alaıda jasandy ıntellektimen jumys isteý quziretin qalyptastyrý áldeqaıda erte jastan, ıaǵnı mektep qabyrǵasynan qolǵa alynýǵa tıis.
Osyǵan oraı birqatar bastamany júzege asyrǵan jón. Eń aldymen, mektep oqýshylaryna arnalǵan jasandy ıntellekt negizderi týraly baǵdarlama jáne oqý materıaldaryn ázirleý qajet.
Ustazdardyń jasandy ıntellekt tehnologıasyn meńgerý daǵdysyn da qalyptastyrý kerek bolady.
Qashyqtan oqytý tásili jáne jasandy ıntellekt tehnologıasy negizinde «Qazaq Digital Mektebi» atty shaǵyn jınaqty mektep úlgisin ázirleýimiz qajet. Mundaı platforma aýyldaǵy oqýshylardy sapaly oqý tásilderimen qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Elordada balalardy damytý ortalyqtaryn jeke qarajat tartý arqyly salý tájirıbesi bar. Kóptegen kásipker dál osy másele boıynsha kómek kórsetýge ázir ekenin bildirip jatyr. Ákimder osyndaı jobalardy júzege asyrýǵa kásipkerlerdi belsendi túrde jumyldyrýy kerek.
Elimiz bilim ekonomıkasyna kóship jatyr. Sondyqtan ǵylym, bilim jáne ınovasıa salasyn basqarý tásilderin ózara baılanystyrý óte mańyzdy.
Ǵylym salasynda áli de memlekettiń úlesi basym. Biraq búdjet qarjysynyń qaıtarymy áli de shamaly bolyp tur. Jańa patentter, tehnologıalar men óndirister sıaqty kózge kórinetin naqty nátıje jetkilikti emes. Inovasıalyq saıasatty Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń quzyryna bergen jón.
Mınıstrlik jáne Ǵylym akademıasy birlesip, ǵylymı ınstıtýttar men joǵary oqý oryndaryn úılestirý isimen belsendi túrde aınalysýy kerek.
Jasandy ıntellektini keńinen qoldanatyn ýnıversıtetterge kóbirek derbestik berýge bolady.
Sonymen qatar Úkimet daryndy zertteýshilerdi qoldaý úshin qosymsha sharalar qabyldaýǵa tıis.
Bilikti mamandarymyzdy elge qaıtarýdyń tıimdi tásilderin oılastyryp, qoldanysqa engizý kerek. Kadr tapshylyǵyn joıý úshin kóshi-qon saıasatyn da qaıta qaraǵan jón.
Shetelden elimizdi damytýǵa úles qosa alatyn myqty mamandardy ultyna qaramaı tartý – óte mańyzdy mindet. Olardyń Qazaqstanda qalýyna jaǵdaı jasaý kerek. Sebebi bizge bilikti mamandar óte qajet. Ásirese tehnıkalyq mamandyqtardy meńgergen óz isiniń naǵyz sheberleri kerek. Qazirgi tilmen aıtsaq, «sapasy joǵary adamı resýrstar» qajet.
Óıtkeni bilikti, sanaly adamdar – ulttyq ekonomıkanyń arqaýy, el bolashaǵynyń kepili.
Elimizge kásibı daıarlyǵy joǵary, bilikti jumysshylar óte qajet, bul – anyq nárse. Sondyqtan men 2025 jyldy «Jumysshy mamandyqtary jyly» dep jarıaladym. Qazir elimizde myńdaǵan jumys orny bos tur. Túrli salada, tipti, jalaqysy edáýir joǵary jumys oryndary bar. Bul oryndardy shetelden kelip jatqan adamdar toltyrýda.
Jyl saıyn myńdaǵan ınjener, qurylysshy jáne aýyl sharýashylyǵy mamany oqýyn bitirip shyǵady.
Olarǵa bilim berý úshin memleket qomaqty qarajat bólip jatyr.
Alaıda kóbi mamandyǵy boıynsha jumys istemeıdi. Olar arnaıy bilimdi qajet etpeıtin, tez tabys ákeletin jumystardy tańdaıdy.
Árıne, jumystyń jamany joq, adal eńbektiń bári – mańyzdy.
Biraq bul úrdis jeke adamǵa da, búkil elge de úlken paıda ákelmeıdi. Azamattardyń óndiriske barǵany abzal.
Ekonomıkanyń naqty salasynda jumys isteýge umtylǵany jón. Osyǵan memleket qajetti jaǵdaı jasaýy kerek. Jumysshy mamandyqtaryna degen qurmetti arttyra túsýimiz kerek. Olarǵa laıyqty jalaqy tóleý qajet. Bul – memleketimizdiń aldynda turǵan negizgi mindettiń biri.
Eńbek naryǵyn, ásirese kóshi-qon máselesin retteý salasynda esepke alýdyń ortalyqtandyrylǵan júıesi joq. Bul jaǵdaı osy saladaǵy boljaý jumysynyń sapasyna jáne sheshimderdiń tıimdiligine kesirin tıgizedi.
Úkimet el ishindegi jáne sheteldegi kóshi-qon aǵymynyń esebin júrgizetin biryńǵaı sıfrlyq júıe engizýge tıis.
İshki jáne syrtqy kóshi-qon úderisiniń baqylaýsyz qalýy jurttyń bári turǵysy keletin iri qalalarymyzdyń ınfraqurylymyna orasan salmaq túsirip otyr.
Astana – sonyń aıqyn mysaly.
Sońǵy úsh jyldyń ózinde elorda turǵyndarynyń sany 250 myńnan astam adamǵa, sonyń ishinde byltyr 100 myń turǵynǵa kóbeıdi. Bıylǵy ósim onsyz da joǵary sanalatyn osy kórsetkishten asyp túsýi múmkin.
Elordada halyq sany resmı túrde 1,5 mıllıon adam bolǵanymen, onyń ınfraqurylymy is júzinde kún saıyn 1,9 mıllıon adamǵa qyzmet kórsetedi.
Basqasha aıtsaq, Astana 400 myńnan astam adamǵa, ıaǵnı halyq sany boıynsha ortasha qala sanalatyn taǵy bir shahardyń turǵyndaryna para-par jurtqa eshqandaı joba-josparsyz qyzmet etip jatyr.
Sondyqtan qalany sýmen jáne jylýmen qamtamasyz etetin júıelerdiń úzdiksiz jumysyna qaýip tónip tur.
Astanada 2022 jyldan beri muqtaj jandarǵa 7 myńǵa jýyq páter, sonyń ishinde kóp balaly otbasylarǵa 1380, jetim balalarǵa 835, erekshe qajettiligi bar adamdarǵa 665 páter berildi.
Keıbir oblys ákimderi korporatıvti salyqtan túsken qarajatty kóshe boıyndaǵy tas taqtaıshalar salý sıaqty tıimsiz jobalarǵa shashýdan árige barmaıdy. Árıne, sodan soń jurt áleýmettik qyzmetteri men jeńildikteri bar Astanaǵa qaraı aǵylady.
Mundaı ahýal kúrdeli máseleler týyndaýyna ákep soqtyrady. Qalada áleýmettik turǵydan osal toptaǵy jandardyń sany birneshe ese artqan, áleýmettik qoldaýǵa arnalǵan shyǵyndar da búdjet kirisinen jyldamyraq ósip jatyr. Al áleýmettik mindettemelerdiń úlesi tym artyp barady.
Mektep ınfraqurylymy qazirdiń ózinde shamadan tys jumys istep, shatqaıaqtap tur. Jyl saıyn 15 mektepke deıin salý qajettigi týyndap jatyr.
Emhanalardyń júktemesi óte kóp, onda oryn tapshy.
Sonyń saldarynan ákimdik qalanyń qarqyndy damýyna jaǵdaı jasaýdyń ornyna áleýmettik shyǵyndarǵa qyrýar qarjy jumsaýǵa májbúr. Onyń qala búdjetindegi úlesi qazirdiń ózinde 60 paıyzǵa jetken. Bul ahýaldy túzeý úshin túbegeıli sharalar qabyldaý qajet.
Jurttyń óńirlerden el astanasyna ne sebepti toqtaýsyz kóship jatqanyna muqıat taldaý júrgizip, áleýmettik jáne ekonomıkalyq turǵydan tartymdy basqa da ortalyqtar qurýǵa arnalǵan keshendi sharalar qabyldaý kerek.
«Júrgenge jórgem ilinedi» degen qaǵıdatty engizip, óńirlerdiń áleýmettik mindettemelerin qarjylandyrý máselesin qaıta qaraǵan jón.
Sonymen qatar aımaqtardaǵy áleýmettik turǵydan osal toptaǵy azamattarǵa bólinetin áleýmettik tólemderdi birizdendirý kerek.
Memlekettiń kóz aldyndaǵydan basqany kórmeı, bárine kóne beretin áleýmettik saıasaty júzden astam túrli jeńildiktiń paıda bolýyna ákep soqtyrdy. Osy jeńildikterdi áperemin dep «kómek qolyn» sozatyn jylpostar da kóbeıdi.
Biz áli kúnge deıin burynǵy KSRO aýmaǵyndaǵy jáne odan tys basqa da aımaqtardaǵy qaqtyǵystarǵa qatysqan azamattarǵa arnaıy tólemder jasap, medısınalyq qyzmet kórsetip kelemiz. KSRO-nyń ydyraǵanyna 35 jyl bolsa da, ardagerlerimiz barǵan saıyn «jasaryp», kóbeıip barady.
Memleket óziniń negizgi mindetterin oryndaýdan bas tartpaıdy. Biraq áleýmettik jeńildikterdi qoldan kóbeıtý – eldi damytýǵa, ıaǵnı mektep, aýrýhana, kólik ınfraqurylymdaryn jáne basqa da nysandar salýǵa jumsalýy qajet qyrýar qarajatty jelge shashý degen sóz.
Kezinde bizdegi «áleýmettik salanyń janashyrlary» tolyq emes otbasy degen jeńildikke muqtaj adamdar sanatyn oılap tapqan edi.
Sonyń saldarynan, ajyrasqan otbasylar sany kúrt ósip, biz bir kezde bul kórsetkish boıynsha álemde «kósh bastaǵan» elderdiń qataryna qosyldyq. Mundaı mysaldar az emes. Osylaısha, biz ózimiz jalqaýlyq pen masyldyqqa jol berip otyrmyz.
Otbasy músheleriniń barlyǵy derlik nysanaly áleýmettik kómek pen járdemaqy alatyn bolsa, jumys isteýdiń ne qajeti bar?
Týrasyn aıtsaq, áleýmettik salada ońtaıly sheshim qabyldaýdyń ornyna, Úkimet keminde 15 jyl boıy áleýmettik masyldyq pen áleýmettik alaıaqtyqqa jol berip keldi.
Eldegi demografıalyq úrdisterdi egjeı-tegjeıli zerdelep, uzaq jylǵa arnalǵan sheshimder qabyldaý aıryqsha mańyzdy.
Alaıda osy salada málimetterdi tıisti deńgeıde esepke alyp, taldaý jasaý jolǵa qoıylmaǵan. Bul jaǵdaı eńbek naryǵynyń suranysyn boljaý, ınfraqurylymdy damytý jumysyn josparlaý jáne basqa da mindetterdi oryndaý jolynda qıyndyq týǵyzady.
Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginiń bazasynda aýqymdy derekter men jasandy ıntellekt tehnologıalary engizilgen Demografıalyq úderisterdi taldaý jáne boljaý ortalyǵyn qurý kerek.
Demografıa jáne eńbek naryǵyndaǵy úrdister zeınetaqy júıesine qatysty ustanymdardy qaıta qaraýdy qajet etedi.
Azamattardyń, ásirese, óz-ózin jumyspen qamtyp otyrǵan adamdardyń zeınetaqy jınaǵy az ekeni baıqalady.
Úkimet Ulttyq bankpen, sondaı-aq Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigimen birlese otyryp zeınetaqy júıesiniń qarjylyq turaqtylyǵyn nyǵaıtý, zeınetaqy tólemderiniń uzaq ýaqyt boıy teńgerimdi jáne laıyqty deńgeıde bolýyn qamtamasyz etý sharalaryn oılastyrýy kerek.
Azamattardyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý máselesi áli de ózekti.
Osy rette, «AMANAT» partıasy usynǵan «Qaryzsyz qoǵam» jobasyn júzege asyrýdy jalǵastyrý kerek.
Byltyrdyń ózinde osy joba aıasynda 845 myń adam saýatyn jetildirip, zańgerlik keńes aldy.
Túpki maqsat – halyqtyń moınyndaǵy qaryzyn azaıtý ǵana emes, azamattardyń tabysy turaqty bolýyn qamtamasyz etý.
Memleket densaýlyq saqtaý júıesin damytý úshin júıeli sharalar qabyldap jatyr.
Elimizde medısına nysandary birtindep jańǵyrtylýda. Aýyldaǵy feldsherlik-akýsherlik pýnktterden bastap mamandandyrylǵan aýrýhanalarǵa deıin jańartylyp jatyr.
«Aýylda densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» ulttyq jobasy aıasynda 540 nysan salyndy, osy jyldyń sońyna deıin taǵy 115 nysan paıdalanýǵa berilmek. Al qalaly jerlerde densaýlyq saqtaý salasyna qatysty birqatar iri nysan iske qosyldy. Mysaly, Astanada onkologıa ortalyǵy, Almatyda juqpaly aýrýlardyń ǵylymı ortalyǵy ashyldy.
Osy rette buǵan deıin túrli aımaqta boı kótergen kópbeıindi aýrýhanalardy búrokratıalyq shyrǵalańǵa salmaı, paıdalanýǵa berý qajet. Sondaı-aq mundaı jańa nysandar salýdy jalǵastyra bergen jón. Bul jumysqa memlekettik-jekemenshik seriktestik mehanızmderi aıasynda jeke ınvestısıany da tartý kerek. Sonda azamattar Astanaǵa kóshe bermeıdi.
Basqa da baǵyttar boıynsha jumystardy jandandyrý kerek. Sonyń ishinde farmasevtıka ónerkásibin damytýǵa basa mán bergen jón. Ózimizde jasalatyn dári-dármektiń túri men sanyn kóbeıtý – strategıalyq mindet. Buǵan, ásirese, pandemıa kezinde ábden kózimiz jetti.
Densaýlyq saqtaý júıesiniń qarjylyq turaqtylyǵyna jáne medısınalyq qyzmetterge monıtorıń júrgizý isiniń tıimdiligine qatysty máseleler bar.
Búdjet qarjysy shekteýli kezde Áleýmettik medısınalyq saqtandyrý qory is júzinde búdjetti retteýshi rólin atqaryp otyr. Qor daıyn ónim jetkizetin kásiporyndarǵa baqylaýdy kúsheıtkenniń arqasynda shyǵyndy kóbeıtpeı ustap tur.
Úkimet jasandy ıntellekt tehnologıasyn qoldanyp, medısınalyq qyzmetterdiń sapasyna jáne kólemine monıtorıń júrgizetin jańa júıe qalyptastyrýǵa tıis.
Elimizde dárigerdiń mártebesin kóterip, áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý úshin naqty sharalar qabyldanyp jatyr. Bul jumys óz jalǵasyn tabady.
Halyqtyń ómiri men densaýlyǵyna tikeleı áser etetin taǵy bir túıtkil, bul – jol qaýipsizdigi.
Men byltyrǵy Joldaýda buǵan arnaıy toqtaldym. Árıne, biraz sharýa jasalyp jatyr. Soǵan qaramastan kólik apattary azaımaı tur. Jyl basynan beri 22 myńnan astam jol-kólik oqıǵasy tirkelgen. Shyn máninde, kóp nárse kólik júrgizýshileriniń ózine baılanysty, sebebi jol erejesin buzatyndar az emes.
Jyldamdyqty asyrmaý, jol erejesin buzbaý – eń basty jáne mańyzdy talap.
Árbir adam óz ómirine jáne aınalasyndaǵy adamdardyń qaýipsizdigine jaýapty ekenin sezinýge tıis. Kólik júrgizý mádenıetin búkil qoǵam bolyp qalyptastyrý qajet.
Sondaı-aq elektrosamokattarǵa nazar aýdarǵan jón. Bul taqyryp qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr.
Eki jyl buryn jaıaý júrginshiler jolymen júrýge shekteý qoıatyn zańnamalyq ózgerister engizildi.
Biraq qoǵamdyq oryndardaǵy ahýal ózgere qoıǵan joq, áli de azamattarǵa qaýip-qater tónip tur.
Qazir bul salany retteıtin zańǵa túzetýler ázirlendi. Ony kóp sozbaı qabyldaý kerek. Árbir azamattyń, árbir balanyń ómiri qymbat. Bul máselede usaq-túıek degen bolmaıdy. Túptep kelgende, munyń árqaısysy – Qaýipsiz Qazaqstandy qurý jolyndaǵy mańyzdy qadamdar.
Kelesi másele. Bul – jasandy ıntellekti dáýirindegi mádenıet pen ónerdiń damýy. Osy salaǵa burynǵydaı aıryqsha mán beremiz, tıisti ınfraqurylymdy salamyz jáne qajet bolsa jóndeýden ótkizip, qalpyna keltiremiz.
Óner adamdary elimizdiń mádenıetin, salt-dástúrin shetelge pash etip jatyr. Bul – qurmetke laıyq jumys. Sondyqtan mádenıet qaıratkerlerine qajetti qoldaýdy kórsetemiz. Biraq olar jańa zamannyń talabyna beıimdelip jumys isteýi kerek.
Barshańyzǵa málim, men buqaralyq sportty damytýǵa basa mán beremin. Aımaqtarda sport nysandary boı kóterip jatyr. Úıirmeler balalarǵa qoljetimdi bola bastady.
Erekshe qajettiligi bar azamattarǵa jáne egde adamdarǵa arnalǵan sport klýbtary ashylyp jatyr. Sondaı-aq kásibı sport salasynda oń ózgerister bolyp jatyr.
Men buǵan deıin shetelden kelgen sportshylarǵa búdjetten qarjy bólýdi shekteý týraly tapsyrma berdim. Depýtattar bul bastamany qoldap, arnaıy zań qabyldady.
Biraq munymen shektelip qalýǵa bolmaıdy, alǵa qaraı júrýimiz kerek.
Fýtbol klýbtaryn jekeshelendirýge qatysty jumysty tezdetý kerek.
Qazir elimizdiń tórt fýtbol klýbyna belgili kásipkerlerimiz ıe boldy, ıaǵnı, klýbtar jekemenshikke ótip jatyr. Sol úshin olarǵa rızashylyǵymdy bildiremin.
Degenmen fýtboldy komersıalandyrý isin jalǵastyra berý kerek. Mundaı qadamsyz Qazaqstanda fýtbol damymaıtynyn álemdik tájirıbeden kórip otyrmyz.
Qazirgi zamanda kásibı sportty qomaqty tabys ákeletin bıznes-ındýstrıa retinde qarastyrǵan jón.
***
Men jarıalaǵan mindetter Qazaqstannyń odan ári qarqyndy damýy úshin aıryqsha mańyzdy.
Olar elimizdi sıfrlyq jańǵyrtý isimen tyǵyz sabaqtasyp jatyr.
Jasandy ıntellektini jappaı engizý jáne jappaı sıfrlandyrý elimizdiń barlyq saladaǵy áleýetin eselep arttyrady. Bizdiń strategıalyq baǵdarymyzdyń eń basty qyry osy bolýǵa tıis.
Árıne, elimizde sýperkompúterdiń iske qosylýy – zor jetistik. Biraq muny Úkimet te, búkil qoǵam da Qazaqstandy, shyn máninde, sıfrlyq memleketke aınaldyratyn jan-jaqty jáne qarqyndy jumystyń bastaýy retinde qabyldaýǵa tıis.
Osy mindetti tıimdi oryndaý úshin Úkimetke sıfrlandyrý isi men jasandy ıntellektini damytýǵa arnalǵan «Digital Qazaqstan» atty birtutas tujyrymdamalyq qujat ázirleıdi. Onda bastamalar men jobalardyń bári jalpyulttyq strategıa aıasynda biriktiriletin bolady.
Túptep kelgende, elimizdiń túbegeıli sıfrlyq jańǵyrýyn halyqtyń turmys sapasyn jaqsartýǵa bastaıtyn jol deı alamyz.
Memleket ár azamattyń laıyqty tabys taýyp, sapaly áleýmettik qyzmet alyp, erteńgi kúnine senimdi bolýy úshin barynsha jaǵdaı jasaı beredi.
Sebebi qolǵa alynǵan barlyq reforma bir ǵana maqsatty kózdeıdi. Bul – halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý jáne eldiń jan-jaqty órleýin qamtamasyz etý. Elimizdiń halyqaralyq bedelin arttyrý jolyndaǵy kúsh-jigerimizdiń túpki máni de – osy.
Sıfrlandyrý jáne jasandy ıntellekt dáýirinde memleketimizdiń ulttyq strategıalyq múddesine saı keletin teńgerimdi ári syndarly syrtqy saıasaty áleýmettik-ekonomıkalyq turǵydan ornyqty damýymyzǵa zor yqpal etedi dep senemin.
Kóptegen memleket Qazaqstanmen dostyq qatynas ornatyp, tıimdi yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa umtylady. Munyń ózi, birinshi kezekte, elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy abyroı-bedeli joǵary ekenin jáne ózgeler bizben sanasatynyn kórsetedi.
Biz mańyzdy halyqaralyq problemalardy sheshýge óz úlesimizdi qosyp kelemiz. Qazaqstanmen qarym-qatynas ornatýǵa múddeli alys-jaqyn elderdiń bárimen yntymaqtastyǵymyzdy baǵalaımyz.
Jaqynda men Qytaıǵa resmı saparmen bardym. Onda máńgi strategıalyq seriktestik rýhynda damyp kele jatqan ekijaqty qarym-qatynastyń barlyq máseleleri boıynsha tabysty kelissózder ótti.
Meniń Túrkıaǵa jáne Qyrǵyzstanǵa saparlarym da sátti boldy. Osy jyldyń sońyna qaraı men Reseıge jáne Ózbekstanǵa baramyn. Astanada Ázerbaıjan, Armenıa, Túrikmenstan basshylaryn qarsy alýǵa daıyndalyp jatyrmyz. Sondaı-aq Azıanyń, Eýropanyń, Afrıkanyń birqatar memleket basshylarymen kezdesip, kelissóz júrgizý josparlanǵan.
Qazaqstan-Amerıka suhbattastyǵy da belsendi jalǵasyp keledi. Eýropa odaǵymen san salaly baılanystarymyzdy kúsheıtip jatyrmyz.
Bıyl aıtýly datalarǵa toly jyl boldy. Eń bastysy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵanyna 80 jyl toldy.
Máskeýde jáne Beıjińde ótken saltanatty is-sharalar adamzat tarıhyndaǵy eń surapyl soǵystyń ondaǵan mıllıon qurbany álem halqynyń jadynda máńgi qalatynyn ańǵartty. Sondaı-aq bárimizdi sol bir qandy qyrǵynǵa qaıta baǵa berýden jáne jańa dúnıejúzilik soǵys bastaýǵa umtylýdan aýlaq bolýǵa shaqyrdy.
Barlyq el ósip-órkendeý úshin beıbitshilikti saqtap, ortaq mámilege kele bilýi kerek. «Myń shyj-byjdan bir siz-biz artyq».
Sol sebepti Qazaqstan Aláskada ótken Reseı-AQSH samıtiniń nátıjesine, sondaı-aq Vashıngtonda Prezıdent Tramptyń ara aǵaıyndyǵymen Ázerbaıjan men Armenıanyń beıbitshilik týraly deklarasıaǵa qol qoıǵanyna qoldaý bildirdi.
Ekinshi aıtýly data – Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń basty ınstıtýsıonaldyq qorytyndysy sanalatyn Birikken Ulttar Uıymynyń 80 jyldyǵy.
Birikken Ulttar Uıymyna áli kúnge deıin esh balama joq. Qazaqstan ony kókeıkesti halyqaralyq máseleniń bárin ádil sheshý jolyndaǵy negizgi kelissóz alańy bolyp qala berýge tıis dep sanaıdy.
Degenmen Birikken Ulttar Uıymyn, ásirese, onyń eń basty organy – Qaýipsizdik Keńesin reformalaıtyn kez keldi.
Men jaqynda Nú-Iork qalasynda Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń mereıtoılyq sesıasynda sóz sóıleımin. Basqosýda halyqaralyq ahýalǵa, sonyń ishinde Birikken Ulttar Uıymyn reformalaýǵa qatysty Qazaqstannyń kózqarasyn bildirmekpin.
Qadirli otandastar!
«Zań jáne tártip» – memleketimizdiń myzǵymas tuǵyry.
Qoǵamda osy qaǵıdany túbegeıli ornyqtyrý úshin barlyq quzyrly organdar arasynda ortaq kózqaras pen ortaq ustanym bolýǵa tıis. Bul – eń aldymen, eshqandaı quqyq buzýshylyqqa jol bermeý qaǵıdasy, ıaǵnı kez kelgen zańsyzdyqqa qarsy turý degen ustanym.
Sondyqtan memlekettik organdardyń osy baǵyttaǵy jumysyn barynsha qoldaý qajet. Sonda ǵana elimizde quqyq buzýshylyqqa, ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqqa qarsy sana-sezim qalyptasady, qoǵamǵa jat kez kelgen áreketke tózbeýshilik paıda bolady.
Ashyǵyn aıtýymyz kerek, qazirgi tańda adamdarda dóreki sóılep, bir-birine eregesip, jaǵa jyrtysatyn ádet bar. Osyndaı keleńsiz oqıǵalardy, ásirese, qoǵamdyq oryndarda, jol boıynda jıi kórýge bolady.
Ókinishke qaraı, solardyń ishinde aıqaı-shý shyǵaratyn, balaǵat sózder aıtyp, qoǵamdyq tártipti buzatyn áıelder de bar.
Bul – mádenıetti, órkenıetti qoǵamǵa jaraspaıtyn qylyq, elimizdiń halyqaralyq qoǵamdastyqtaǵy bedeline zıan keltiretin qubylys.
Ozyq oıly ult bolý úshin mundaı jaǵymsyz ádetten túbegeıli arylýymyz kerek. Uly Abaı «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» dep beker aıtpaǵan.
Mádenıet pen ádep, tárbıe men tálim árbir azamattyń, árbir otbasynyń ózinen bastalýy qajet.
Qazirgi bulyńǵyr zamanda eń basty mindet – elimizdiń egemendigin, jerimizdiń tutastyǵyn nyǵaıtý. Ol úshin birligimiz bekem bolýy kerek. Halqymyz tatý bolsa, ishki ahýal turaqty bolsa, biz barlyq qıyndyqty jeńemiz. Kez kelgen kedergiden ótemiz.
Sondyqtan jurtymyzdy el tynyshtyǵyn baǵalaı bilýge, saqtaı bilýge shaqyramyn.
Árbir azamat memleketshil, otanshyl bolýy kerek.
Búginde patrıotızm degen sózdiń sıpaty, mazmuny ózgerip jatyr. Buryn bul uǵym negizinen dástúrli qundylyqtarmen ólshenetin, til, mádenıet, rýhanıat máselesi ulttyq múddeniń ózegi retinde sanalatyn. Árıne, bul durys, árqaısysy ult bolmysynyń arqaýy. Ony bizden eshkim tartyp almaıdy, oǵan alańdaýǵa esh negiz joq.
Qazirgi kókiregi oıaý jas urpaq otanshyldyq degen sózdi basqasha qabyldaıdy. Jastardyń basym kópshiligi ásiredinshildikti, ásireultshyldyqty qoldamaıdy. Olar úshin patrıotızmniń basty kórsetkishi – jasampazdyq pen jańashyldyq.
Jastar «Eldi súıý degenimiz – halyqqa paıdasy tıetin jańalyq ashý, jańa is bastaý» dep túsinedi.
Olar Qazaqstandy damyǵan, kórkeıgen memleket retinde kórgisi keledi. Zamanaýı tehnologıalardy meńgerip, halqymyzdy ozyq oıly ulttardyń qataryna qosýǵa talpynady.
Óskeleń urpaqtyń boıyndaǵy patrıotızm – bolashaqqa degen shynaıy umtylys. Bul – qoǵam sanasynda bolyp jatqan ózgeristiń aıqyn kórinisi. Men muny tolyǵymen qoldaımyn. Jastardyń kúsh-jigerine, olardyń daryny men bilimine senemin.
Biz keshe kim bolǵanymyzdy umytpaımyz. Tól tarıhymyzǵa qurmetpen qaraımyz. Al keleshekte kim bolatynymyz tek qana óz qolymyzda ekenin jaqsy túsinemiz.
Sondyqtan ǵylym-bilimge umtylǵan, elin-jerin kórkeıtýdi oılaǵan jastarǵa árdaıym jan-jaqty qoldaý kórsete beremiz. Biz qolǵa alǵan aýqymdy jumystyń bári jastardyń jarqyn bolashaǵy úshin jasalyp jatyr. Óskeleń urpaq erteń sonyń ıgiligin kóredi, ony eselep, laıyqty jalǵastyrady.
Qazir jer júzinde bolyp jatqan túbegeıli ózgeristerge jastar tez beıimdeledi. Sonyń ishinde jasandy ıntellektiniń jańa dáýirdegi orny erekshe.
Hakim Abaı «Adamnyń adamshylyǵy aqyl, ǵylym, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady» dep aıtqan.
Bul naqyl sózge Memleket basshysy retinde qosarym: Órkenıetti ári ozyq eldiń zańy – ádil, bıligi – bilikti, al azamattary sanaly jáne belsendi bolary haq.
Memleket deńgeıinde qabyldanǵan árbir sheshimniń mán-mańyzy, eń aldymen, halyqtyń turmysyn jaqsartý, ekonomıkany turaqtandyryp, áleýmettik ádildik ornatý úshin jasalǵan naqty istermen ólshenýge tıis. Sonda biz jańa turpatty, myqty el bolamyz.
Qazaqstan jan-jaqty, túbegeıli reformalardyń arqasynda damýdyń dańǵyl jolyna túsip keledi. Alda qarqyndy jumys kútip tur. Biz baǵdarymyzdan aınymaı, tek alǵa qadam basýymyz kerek.
Qurmetti otandastar!
Búgin men elimizdiń jasandy ıntellekt negizinde áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna aıtarlyqtaı oń yqpalyn tıgizetin jańa saıası reforma týraly oıymdy ortaǵa salǵym keledi.
Bul jerde parlamenttik reforma týraly aıtqaly turmyn.
Joǵary ókildi bılik tarmaǵyna qatysty reformany buǵan deıingi barlyq ózgeristiń, sonyń ishinde Prezıdent bıligine qatysty ózgeristerdiń zańdy jalǵasy deýge bolady. Biz Ádiletti Qazaqstandy qurýǵa kiristik. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdatyna sáıkes bılik pen halyqtyń arasynda ashyq ári búkpesiz dıalog ornatyp jatyrmyz.
2022 jyly maýsym aıynda elimizde jalpyulttyq referendým ótti. Onda azamattarymyzdyń basym kópshiligi «Kúshti Prezıdent – Yqpaldy Parlament – Esep beretin Úkimet» tujyrymdamasy negizinde memleketimizdi jan-jaqty jańǵyrtý strategıasyna qoldaý bildirdi. Sońǵy jyldary Qazaqstanda, tipti, shetelderde bolyp jatqan oqıǵalardyń ózi biz tańdaǵan baǵdardyń durys ekenin kórsetip berdi. Degenmen bir jerde toqtap qalýǵa bolmaıdy.
Biz elimizdiń jáne keıingi urpaqtyń bolashaǵyn tereńnen oılaýymyz kerek. Meniń jyldyń basynda «Ana tili» gazetine aýqymdy suhbat bergenimdi bilesizder. Onda «Reforma – udaıy júretin úderis, qoǵamda naqty suranys bolsa, jańa reformalar ázirlenedi» dep aıttym.
Elimizde parlamenttik reforma máselesi keminde jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy aıtylyp keledi. Osy másele ashyq ta, jabyq ta talqylanyp júrgeni eshkimge qupıa emes. Bul taqyryp áli kúnge deıin ózekti bolyp otyr. Sondyqtan memlekettik júıe damyp, azamattarymyzdyń saıası mádenıeti ósip kele jatqanyn eskere otyryp, bul máseleni halyqtyń talqysyna salý aıryqsha mańyzdy dep sanaımyn.
Senat 1995 jyly elimizde kúrdeli ári turaqsyz saıası jaǵdaı bolyp turǵan sátte Parlamenttiń joǵary palatasy retinde quryldy. Ol kezde memlekettigimizdiń negizi endi ǵana qalyptasa bastaǵan asa qıyn joldyń basynda turǵan edik. Senatqa memleket qurý isindegi turaqtylyqty qamtamasyz etý tarıhı mindeti júkteldi. Ótken 30 jylda Senat óziniń osy asa mańyzdy tarıhı mısıasyn abyroımen, tıimdi atqaryp shyqty. Joǵary palata zań shyǵarý úderisiniń, basqa da negizgi reformalardyń aıryqsha mańyzdy tetigi ári kepili bolyp keledi.
Barshańyzǵa málim, men Senatqa on jyl basshylyq ettim. Bul jumysty qashanda zor mártebe ári úlken jaýapkershilik dep sanadym. Sondyqtan maǵan osy minberden parlamenttik reforma týraly aıtý ońaı emes. Soǵan qaramastan men dál búgin elimizde kóp uzamaı bir palataly Parlament qurý týraly bastama kótergim keledi. Birden aıtaıyn, bul – óte mańyzdy másele. Ony asyǵys júzege asyrýǵa bolmaıdy. Bul reforma azamattyq sektorda, sarapshylar ortasynda, sondaı-aq, árıne, qazirgi Parlamentte jan-jaqty talqylanýy qajet.
Reformanyń mán-mańyzy aıryqsha ekenin eskersek, ony talqylaýǵa bir jyl ýaqyt kerek dep oılaımyn. Sodan keıin, ıaǵnı, 2027 jyly jalpyulttyq referendým ótkizýge bolar edi. Sodan soń Konstıtýsıaǵa tıisti ózgeris engize alamyz.
Men memlekettiń taǵdyryn aıqyndaıtyn barlyq másele halyqtyń kelisimimen ǵana sheshiledi dep buǵan deıin birneshe ret aıttym. Eger bir palataly Parlament qurý qajet degen ortaq sheshimge kelsek, ondaı Parlamentti tek qana partıalyq tizim boıynsha saılaǵan jón dep sanaımyn. Bul – álemde keńinen taraǵan parlamenttik rásim. Osylaısha, Májilistiń qazirgi quramy barlyq zańdyq rásimder aıaqtalǵansha óz isimen aınalysa beredi. Senat jalpyulttyq referendýmnyń qorytyndysy shyǵyp, jańa Parlament saılaýy ótkenge deıin alańsyz jumys isteıdi. Al saıası partıalardyń básekeli tartysqa daıyndalýyna ýaqyty bolady. Depýtattarymyz naǵyz memleketshil azamat retinde bul máselege zor jaýapkershilikpen ári túsinistikpen qaraıdy dep oılaımyn.
Túptep kelgende, saıası reformalardyń bári elimizdiń birtutas ınstıtýsıonaldy júıesiniń ajyramas bóligine aınalady.
Árıne, zańdy suraq týyndaýy múmkin: Prezıdent Parlamenttik reforma jasaý qajettigi týraly nege sonshalyqty erte jarıalap jatyr, áıtpese, saıası tehnologıanyń qaǵıdasyna sáıkes mundaı sharalar tosynnan, kútpegen jerden jasalady emes pe?
Biraq men osyǵan deıin de aıttym, taǵy da qaıtalap aıtamyn: men elimizdiń jáne halqymyzdyń taǵdyryna qatysty qandaı da bir máselege kelgende tek qana ashyq saıasat júrgizý kerek dep sanaımyn, mundaı aýqymdy reformany qoǵamnan qupıa ustaýǵa bolmaıdy dep esepteımin.
Osyndaı taǵdyrly máseleler boıynsha halyqpen ashyq suhbat júrgizý qajet dep senemin. Sonda ǵana bárimiz bir el bolyp, Ádiletti jáne Qýatty Qazaqstandy qurý jolynda taǵy bir mańyzdy qadam jasaımyz.
Barshańyzǵa amandyq, tabys tileımin.
Qazaqstanymyz máńgi jasaı bersin!"