5 qyrkúıek – Alash qozǵalysynyń rýhanı kósemi, qazaq til bilimi men ádebıettaný ǵylymynyń negizin qalaýshy, aqyn ári aýdarmashy, pýblısıs Ahmet Baıtursynulynyń dúnıege kelgen kúni.
Qazaqtyń táýelsiz bolýyn, mádenıeti men órkenıeti arqyly zamanaýı elderdiń qatarynan oryn alýyn armandaǵan zıalylardyń kósh basynda turǵan ult janashyry týraly bilgimiz keletin aqparat áli de kóp. Ult ustazynyń týǵan kúni qarsańynda biz Q.I.Sátbaev atyndaǵy QazUTZÝ-niń profesory Dosaly SALQYNBEK aǵamyzben jolyǵyp, suhbattasqan edik.
– Dosaly Isahanuly, Ahmet Baıtursynov – Ult ustazy dese, qulaǵy eleń etpeıtin qazaq joq shyǵar! Deıturǵanmen, qalaı oılaısyz, Ult ustazynyń muralaryn tolyq tanyp boldyq pa? Búgingi jas urpaqqa jetkizilýi qaı deńgeıde?
– Suraǵyńyzǵa, ult ustazynyń:
«Tán kómiler, kómilmes etken isim,
Oılaıtyndar men emes bir kúngisin.
Jurt uqpasa, uqpasyn, jabyqpaımyn,
El – bir kúnshil, meniki – erteńgi úshin», –
degen óleń joldarymen jaýap berýden bastaıyn. Ult ustazynyń búgingi urpaqqa qaldyrǵan ǵylymı murasy óz qundylyǵyn esh ýaqytta joǵaltpaq emes. Qaıta ony tereń tanyǵan saıyn onyń mańyzy odan saıyn artyp keledi. Qaıratker Reseı ımperıasynyń bıligi jáne keńestik bılik kezinde kóp qýǵyndaldy. Basqan izi ańdýly boldy. Bul onyń erkin túrde kósilip, jumys isteýine kóp kedergi keltirdi. Sonymen qatar, ol 1929 jyly jáne 1937 jyly tutqyndalǵanda NKVD-nyń jendetteri onyń úıin túgel tintip, kóptegen eńbekterin, qoljazbalaryn alyp ketken. Kóptegen eńbekterinen osylaısha aıyrylyp qaldyq. «Úmitsiz shaıtan» deıdi ǵoı halqymyz, ahmettanýshy ǵalymdarymyz bul salada izdenisti jumystardy jalǵastyryp keledi.
Alla qalasa, Ahmet atamyzdyń tam-tumdap bolsa da keıbir eńbekteri tabylyp jatsa, sonyń ózi úlken rýhanı olja bolar edi. Al endi búgingi urpaqqa ult ustazynyń muralaryn oqytý, nasıhattaý, sanasyna jetkizý jolynda kóp jumystardy atqarý mindeti aldymyzda tur. Áleýmettik jeliden, ultjandy azamattarymyzdyń 1 qyrkúıek – Bilim kúnin Ahmet Baıtursynuly kúni dep ataý jóninde usynystar tastap jatqanyn kórip qaldym. Óte oryndy usynys! Úzdik oqıtyn mektep oqýshylary Ahmet atalarynyń sýreti beınelengen altyn tústes belgishe (znachok), ortasha oqıtyndar kúmis belgishe taǵyp júrse, qandaı jarasymdy bolar edi.
Ult ustazynyń beınesin keýdesinde taǵyp júrý qandaı maqtanysh deseńizshi! Osyndaı tanymdy-tárbıeli jumystardy qolǵa alýdy Oqý-aǵartý mınıstrligine qulaqqaǵys etemiz. Respýblıkamyzdaǵy barlyq mektepterde «Ahmettaný» ortalyqtary ashylsa, nur ústine nur bolar edi. Ult ustazynyń baǵa jetpes muralaryn búgingi urpaqtyń sanasyna jetkizýdiń asa mańyzdylyǵyn túsingen adamǵa atqarylar jumystar jetkilikti...
– Dosaly aǵa, Ahmet atamyzdy aǵartýshy-pedagog, qazaq til bilimi men ádebıettený ǵylymynyń negizin salýshy ǵalym, aqyn retinde bilemiz de, saıası qaıratkerlik joly qaltarysta qalyp qoıǵan sekildi. Bul jóninde ne aıtasyz?
– Ahmet Baıtursynuly HH ǵasyrdyń bas kezinde qazaq bilimi men ǵylymynyń Hantáńiri bolýmen qatar, qoǵam jáne memleket qaıratkeri boldy. HH ǵasyrdyń bas kezinen bastap, halqymyzdyń basqa da qaıratkerlerimen ıyq tirese otyryp, qazaq jeri úshin kúresti. «Jer máselesi – qazaqtyń tiri, ıa óli bolý máselesi» dedi. Bul máseleniń artynda til máselesi, halqymyzdyń ult bolyp uıysý máselesi, eldigimizdi qorǵaý máselesi turdy. Qazir de solaı. Osy jolda qazaq qaıratkerleri 1905 jyly «Alash» saıası uıymyn qurǵan bolatyn. Ult ustazynyń «Qazaq» gazetin uıymdastyryp ashýdaǵy basty maqsaty da qarańǵylyqta uıyqtap jatqan halqyn, masa bolyp yzyńdap oıatýmen qatar, saıası sanasyna qozǵaý salyp, bostandyq jolyndaǵy qasıetti kúreste jol kórsetý bolǵanyn da esten shyǵarmaıyq. Osy «Qazaq» gazeti keıinnen «Alash» partıasynyń resmı organyna aınaldy emes pe! 1917 jyly shilde aıynda birinshi jalpyqazaq quryltaıynda bul saıası uıym qazaq jerindegi tuńǵysh qurylǵan ulttyq negizdegi «Alash» saıası partıasy bolyp quryldy.
Onyń 10 tarmaqtan turatyn baǵdarlamasy boldy. Partıany qurý, baǵdarlamasyn jasaý jumystarynyń basy-qasynda bolǵan biregeı tulǵalardyń biri – Ahmet Baıtursynuly bolatyn. 1917 jyly jeltoqsan aıynda jalpyqazaq ekinshi quryltaıynda «Alash» avtonomıasy qurylǵany tarıhtan málim. Bul avtonomıanyń «Alashorda» atty basqarý úkimetiniń quramyna Ahmet Baıtursynuly kirdi. Keńes ókimeti ornaǵannan keıin, artynsha-aq azamat soǵysy bastalyp ketti de, alashtyqtar eki ottyń ortasynda qalyp qoıdy. Alashtyqtardyń azamat soǵysy jyldaryndaǵy is-áreketteri óz aldyna jeke bir áńgimeniń arqaýy. Ult ustazynyń keńestik bılik kezeńindegi qyzmetine toqtalatyn bolsaq, 1919 jyly sáýir aıynda keńestik bılik alashtyqtarǵa amnıstıa jarıalaǵannan keıin, onyń shyǵys bóligi keńes ókimeti jaǵyna shyqty.
Ahmet Baıtursynuly Keńestik bıliktiń qazaq jerinde qurylǵan alǵashqy resmı organy Qazaq jerin basqarý jónindegi revolúsıalyq komıtettiń quramyna kirdi. «Meniń ıdealym qazaq halqynyń turmys jaǵdaıyn, mádenıetin múmkin bolǵansha kóterý, al munyń ózi onyń ıgilikti damýynyń alǵysharttary bolǵandyqtan, men osy muratty qandaı bılik qamtamasyz ete alsa, soǵan rıza bolmaqpyn» degen, óz ultynyń adal perzenti endigi kezekti keńestik bıliktiń quramynda bola júrip, óz halqyna paıdaly qyzmet etýge kirisedi.
On bes aıdaı jumys istegen revolúsıalyq komıtettiń quramyna kirgen Ahmet Baıtursynuly onyń beldi múshesi bolyp, tóraǵanyń orynbasary retinde Revkom sheshken, qaraǵan barlyq máselelerge belsendi aralasyp, óziniń ult múddesin qorǵaýǵa baǵyttalǵan usynys-pikirlerin batyl bildirip otyrdy. Ásirese, Aqmola men Semeı oblystary, Qostanaı ýezi úshin Sibir revkomymen aradaǵy talas-tartys barysynyń aldyńǵy shebinde Ahmet Baıtursynuly turdy. Ult ustazyn baıyrǵy qazaq jerleriniń birtutastyǵyn saqtaý jolynda tabandy túrde kúresken jáne soǵan qol jetkizý jolynda bar kúsh-jigerin aıamaǵan qaıratker dep bilemiz. Iaǵnı ata-babalarymyzdyń qanymen ornyqqan qasıetti jerimizdiń aımaqtyq tutastyǵyn qaıta qalpyna keltirý jolyndaǵy kúreste Ahmet Baıtursynulynyń eńbegi zor dep aıtsaq bolady.
Ahmet Baıtursynuly 1920 jyly 15 sáýirde BK(b)P Orynbor komıtetiniń atyna ózin partıa qataryna alýdy ótingen aryzyn beredi. Qaıratker óziniń partıa qataryna ótýge sheshim qabyldaýynyń sebebi jóninde: «Barlyq másele partıa jınalystarynda sheshiletinine kózim jetti. Qazaq halqy úshin ómirlik mańyzy bar máselelerdi shesherde odan tys qalmaý maqsatynda men partıaǵa ótýge sheshim qabyldadym», – degen bolatyn. 1920 jyly qazan aıynda Qazaq keńestik sosıalısik avtonomıasy qurylǵan kezde Ahmet Baıtursynuly keńestik negizde qurylǵan úkimettiń quramyna kirip, QAKSR Halyq aǵartý halkomy boldy. Biraq Ahmet Baıtursynulynyń úkimettiń quramyndaǵy qyzmeti de, partıa qatarynda bolýy da uzaqqa sozylmady. Bos sózi kóp, sózi men isi qabyspaıtyn keńestik bıliktiń is-árekettine narazylyǵyn ashyq aıtyp, qazaq halqynyń ulttyq múddesin jan-tánimen qorǵaǵan qaıratkerdiń kúresin keńestik bılik ultshyldyqqa jatqyzyp, jumys isteýge múmkindik bermedi. Ahmet Baıtursynuly óziniń nege saıasatpen aınalysqandyǵy jóninde: «Men eshqandaı saıası qaıratker emespin, mádenıet qyzmetkerimin. Meniń saıasatpen aınalysýym ózimniń negizgi maqsatymdy iske asyrý qajettiliginen týyndady. Ondaı negizgi maqsatym – qazaq halqynyń mádenı deńgeıin kóterý bolatyn» dep jazady. Budan keıingi jyldary ult ustazy qol qýsyryp qarap otyrdy deı almaspyz. Ol halqymyzdyń rýhanı jan-dúnıesindegi mádenıet, oqý-aǵartý maıdanynyń aldyńǵy shebinen kórindi.
– Ahmet Baıtursynulyna taǵylǵan saıası aıyptaýlarǵa toqtalyp ótseńiz...
– Ol 1928 jyly qyrkúıek aıynda Almaty qalasyna kelip, Qazaq pedagogıkalyq (qazirgi Abaı atyndaǵy QazUPÝ) ınstıtýtyna profesor laýazymynda oqytýshy bolyp ornalasady. Bul kezeń Goloshekın halqymyzdyń taǵdyryna qatysty ómirlik mańyzdy máselelerdi jalǵyz ózi sheship jatqan asa qıyn kezeń edi. Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı: «bul kezeń árbir qazaq kommýnısi ózin jaqsy komýnıs etip kórsetý úshin alashordalyqtarǵa qarsy birdeńe aıtý qajet bolyp jatqan» ýaqyt bolatyn. Ahmet Baıtursynuly Almatyda 1929 jyly maýsymda tutqyndalyp, oǵan «Keńes ókimetine qarsy kontrrevolúsıalyq uıym qurdy, Orta Azıalyq pantúrkishildik uıymnyń basshysy Valıdovpen baılanysty boldy, Qazaqstanda qarýly kóterilis daıyndady» degen aıyp taǵyldy. Qaıratker 1930 jyly 4 sáýirde OGPÝ alqasynyń sheshimimen RKFSR qylmystyq kodeksiniń 58-babynyń 2,4,10 jáne 11-tarmaqtary boıynsha aıyptalyp, atý jazasyna kesiledi. 1931 jyly 8 qańtarda OGPÝ alqasynyń sheshimimen burynǵy atý jazasyna shyǵarylǵan úkimniń kúshi joıylyp, 13 qańtarda qaıta qaralǵan is 1927 jyly 9 maýsymda KSRO Ortalyq atqarý komıtetiniń qaýlysynyń negizinde atý jazasy 10 jyl bas bostandyǵynan aıyrý jazasyna almastyrylady. 1932 jyly 4 qarashada OGPÝ-dyń qaýlysy boıynsha jazasyn konslagerde óteý merzimi Arhangelsk qalasyna úsh jylǵa jer aýdarýmen almastyrylady. Ahmet Baıtursynuly densaýlyq jaǵdaıynyń nasharlaýy jáne M.Gorkııdiń áıeli P.Peshkovanyń búkilálemdik Qyzyl kres uıymynyń atyna jazyqsyz azap shekkenderge kómektesý jóninde jazǵan haty sebepshi bolyp, 1934 jyly aıdaýdan merziminen buryn bosatylyp, Almaty qalasyna keledi. Aıdaýdan qaıtyp kelgennen keıin de kóp qıyndyqty basynan ótkergen. Qaıda barsa da jumysqa almady. Ýaqytsha bir mekemelerde aýdarma isimen, jeke orys balalaryna qazaq tilin úıretý syndy usaq-túıek jumystarmen kúnkóris úshin aınalysýǵa májbúr boldy. Tar zamannyń osyndaı taýqymetin tartyp júrgende, búkil Keńester elin qamtyǵan Stalındik jappaı qýǵyn-súrgin bastalǵan edi. Onyń alǵashqy tolqynyna Alash qaıratkerleri ilikti.
– Olaı bolsa, ult ustazynyń ómiriniń sońǵy kezeńi jóninde tolyǵyraq maǵlumat bere alasyz ba?
– Ult ustazy 1937 jyldyń 13 tamyzy kúni RKFSR qylmystyq kodeksiniń 58-babynyń 10, 11-tarmaqtary, ıaǵnı kontrrevolúsıalyq ultshyl uıymnyń múshesi, revolúsıaǵa qarsy belsendi kúresýshi retinde tutqyndalǵan. Odan alǵashqy tergeý jaýaby 1937 jyly 17 tamyz kúni alynypty. Onda Ahmet Baıtursynuly Alash qaıratkerleriniń keńes ókimetine qarsy shyǵý sebebi jóninde: «Biz bul sosıalısik revolúsıaǵa qarsy boldyq. Óıtkeni, mal sharýashylyǵy basym bolǵan jáne mádenı damýdyń tómen deńgeıinde sosıalısik qurylysqa ótý múmkin emes dep eseptedik. Osy sátten bastap men jáne meniń jaqtastarym keńestik bılikke qarsy boldyq» dep ashyq túrde jaýap berýmen qatar, «Alash» partıasynyń, Alashorda úkimetiniń ne úshin qurylǵanyn, qyzmetin búkpesiz baıandaıdy. Alǵashqy tergeý suraqtary 1917 jylǵy saıası oqıǵalardan bastalyp, 1934 jyly aıdaýdan qaıtyp kelgennen keıingi kezeń aralyǵyndaǵy Ahmet Baıtursynulynyń «kontrrevolúsıalyq» is-áreketteri tóńireginde órbigen. NKVD tergeýshileri 1937 jyly 2 qazan kúni ekinshi jaýap alypty. Ahmet Baıtursynulynyń tergeý materıaldaryna qatysty erekshe nazar aýdaryp qaraıtyn bolsaq, ol aıdaýdan qaıtyp kelgennen keıingi ózine taǵylǵan jalǵan saıası aıyptaýlardy moıyndamaǵan. Qanshama azaptap qınasa da, NKVD-nyń jendetteri jalǵan jalany moıyndatqyza almapty. Ult janashyrymen birge qamaýda bolǵan kýágerlerdiń aıtýynsha, qaıratker sońǵy tergeý ústinde qatty qulap, esinen tanyp qalǵannan keıin, eki kúzetshi kameraǵa kóterip kirgizgen. Sonymen, 1937 jyldyń 25 qarashasynda shyǵarylǵan aıyptaý qorytyndysynda Ahmet Baıtursynulyna «Kontrrevolúsıalyq «Alash» partıasy jáne «Alashorda» úkimetiniń uıymdastyrýshysy, 1917–1919 jyldary Keńes ókimetine qarsy belsendi kúres júrgizdi, Qazaqstanda Keńes ókimeti ornaǵannan keıin de ol keńes ókimetiniń bitispes jaýy boldy, Keńes ókimetine qarsy uıym qurdy, 1926 jyly Baký qalasynda qurylǵan pantúrkishil ortalyqtyń quramyna kirdi, 1927–1928 jyldary keńestik bıliktiń jerge ornalastyrý, baılardy tárkileý isterine qarsylyq uıymdastyrdy, 1929 jylǵa deıin basqa ulttyq respýblıkalardaǵy kontrrevolúsıalyq uıym múshelerimen, kontrrevolúsıalyq ultshyl keńestik uıymdardyń basshylary Rysqulov, Sádýaqasov, Qojanovtarmen baılanysta boldy, aıdaýdan qaıtyp kelgennen keıin Almaty qalasynda 1937 jyly jasyryn «Túrki halyqtyq partıasynyń» belsendi músheleriniń biri Gaınıke Qabdalıevamen baılanys jasady» degen negizsiz, dálelsiz jalǵan saıası aıyptar taǵylyp, osy aıyptaýlardyń negizinde Almaty oblystyq ÝNKVD úshtiginiń sheshimimen atý jazasyna kesilgen. Sheshim 1937 jylǵy 8 jeltoqsan kúni oryndalǵan.
– Tarıhtan belgili, Hrýshevtiń «jylymyǵy» jyldary kóptegen jazyqsyz aıyptalǵan, sottalǵan «halyq jaýy» dep qaralanǵan qaıratkerlerdiń esimderi aqtaldy. Biraq «Alash» qaıratkerleriniń esimderi aqtalmady. Onyń ishinde Ahmet Baıtursynuly da bar. Ne sebepti degen suraqtyń qoıylatyny zańdy shyǵar?
– Bul sol taǵy da, surqıa keńestik júıeniń ekijúzdiliginiń kórinisi. Máselen, 1958 jyly maýsym aıynda respýblıkalyq prokýratýra organdarynyń suratýy boıynsha Ahmet Baıtursynulynyń isi oǵan taǵylǵan aıyptaýdyń negizdiligin qosymsha tekserý úshin ulttyq qaýipsizdik komıtetine joldanady. Qosymsha tergeýdiń qorytyndysynda qaıratkerdiń 1930 jyly kontrrevolúsıalyq áreketteri úshin qylmystyq jaýapqa tartylǵany, 1935–1937 jyldary antısovettik áreketter jasady dep taǵylǵan aıyptaýlardyń dáleldenbegeni jáne Ahmet Baıtursynulynyń 1930 jyldarǵa deıin jasaǵan qylmysy úshin jaýapqa tartylǵany, sondyqtan ony 1937 jyly sottaýǵa eshqandaıda negiz joq ekeni aıtylýmen qatar, keńes ókimetiniń alǵashqy jyldaryndaǵy belsendi kontrrevolúsıalyq áreketterin eskerip, Almaty oblystyq ÝNKVD úshtiginiń 1937 jyly 25 qarashadaǵy sheshimin qaıta qaraý negizsiz dep sanaımyz degen sheshim shyǵarǵan. Buny naǵyz ekijúzdilik demegende ne deımiz? Keńestik bılik «Alash» qaıratkerleriniń esimderin Qazaq halqynyń jadynan múldem óshirýge barlyq áreketter jasaǵanyn kórip otyrmyz. Biraq keńestik ozbyr bılik «Alash» qaıratkerleriniń esimderin qanshama qaralap, halqymyzdyń sanasynan tumshalasa da, tulǵalardyń ardaqty esimderi búgingi táýelsiz elimizdiń tarıhynda óziniń laıyqty ornyna qaıta oraldy. Ahmet Baıtursynuly 1998 jyly qarasha aıynda tolyq aqtaldy.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Quralaı IMANBEKQYZY.