Qar barysy - Qazaqstan halqynyń baǵa jetpes mádenı murasyn kórsetetin táýelsiz Qazaqstannyń resmı ulttyq sımvoly.
Bul týraly Óńirlik komýnıkasıalar qyzmetiniń brıfıńinde qar barysyn baqylaý ortalyǵynyń terıologıa zerthanasynyń (sútqorektiler) meńgerýshisi, Wildlife Without Borders múshesi Alekseı Grachev málimdedi. Ol sondaı-aq qar barysyn Almatynyń jandy sımvoly retinde saqtaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin atap ótti.
«Túr joıylyp ketý qaýpi bar jáne halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń Qyzyl tizimine, sondaı-aq barlyq 12 eldiń Ulttyq Qyzyl kitaptaryna engizilgen. Qazirgi ýaqytta qar barysynyń barlyq negizgi mekendeıtin jerleri qoryqtar men ulttyq parkterdiń qorǵaýynda – olardyń sany 10-nan asady dep aıtýǵa bolady. Olar Batys, Soltústik Tán-SHan, Jońǵar Alataýy taýlarynda, sondaı-aq Altaıdyń qazaqstandyq bóliginde ornalasqan», - dep habarlady zoolog.
Aıta keterligi, Qazaqstanda qar barysynyń ǵalamdyq taralý aımaǵynyń shetki soltústik-batys bóligi bar. HH ǵasyrdyń ortasynan bastap bizdiń eldegi barystardyń sany aıtarlyqtaı azaıa bastady, al 1980-shi jyldarǵa qaraı ol 200-ge deıin tómendedi. Qazir elde shamamen 140-180 barys bar.
Alekseı Grachev basqa ǵalymdarmen birge sırek kezdesetin janýardy saqtap qalýǵa qamqorlyq jasaýda. Ol úshin olar únemi zertteýler men monıtorıń júrgizedi.
«Qar barysy – qoljetimsiz tirshilik etý ortasy men jasyryn ómir saltyna baılanysty álemdegi eń qolǵa túsýi qıyn mysyq. Sońǵy ýaqytqa deıin ol týraly qandaı da bir aqparat jınaý óte qıyn boldy, biraq zamanaýı ınovasıalyq ádisterdiń paıda bolýymen biz kameralyq qaqpandar – avtomatty baqylaý kameralarynyń paıda bolýynyń arqasynda ony zertteýde aıtarlyqtaı jetistikterge jettik», - dedi spıker.
Onyń aıtýynsha, fototuzaqtar búginde osy sırek kezdesetin jyrtqyshty zertteý men baqylaýdyń eń perspektıvaly ádisi bolyp tabylady. Bul qurylǵylar janýarlardy jyl boıy túnde jáne kúndiz tirkeýge múmkindik beredi.
Alekseı Grachevtiń aıtýynsha, Almatynyń taýly óńirleri negizgi landshaftyq-ekologıalyq kórsetkishter boıynsha qar barysynyń tirshilik etý ortasy úshin joǵary áleýetke ıe. Alaıda, qar barysynyń ekojúıelerine jaqyn ornalasqan qala-megapolıs, halyq sanynyń únemi ósý qarqyny jáne ınfraqurylymnyń damýy túrdiń ómir súrýine teris áser etedi – qar barystary qol jetimdi emes jáne jaramsyz mekendeıtin jerlerdi paıdalanýǵa májbúr.
«Baıqalǵan teris dınamıka keıinnen ırbıstiń ata-babalarynan tolyq joıylýyna ákelýi múmkin. Mundaı jaǵymsyz qubylystyń negizgi sebebi-kýrorttardyń salynýymen, ártúrli ınfraqurylymnyń bolýymen jáne rettelmeıtin, stıhıalyq týrıser aǵynymen birge shamadan tys rekreasıalyq júkteme nátıjesinde alańdaýshylyq faktory. Almaty mańyndaǵy taý ýchaskelerin odan ári ıgerý jaǵdaıdy odan ári ýshyqtyryp, tek jabaıy janýarlardyń ǵana emes, búkil ekojúıeniń tirshilik etý ortasyna keri áserin tıgizetin saldarǵa ákep soqtyratyny anyq», - dep esepteıdi ǵalym.
Shyn máninde, qazirgi ýaqytta qar barysy qalanyń qazirgi shekaralarynda turady, ıaǵnı onyń odan ári ómir súrýi kóbinese taýly aýmaqtardy paıdalanýdan ár túrli paıda alatyn azamattardyń ózderine baılanysty.
Alekseı Grachev bul turǵyda Almatynyń biregeı ekendigin, İle Alataýynda ómir súretin qar barystarynyń biregeı ekologıalyq erekshelikteri bar ekenin atap ótti.
«Almaty tóńireginde mekendeıtin barystar týraly eń úlken qate túsinik – bul «qar mysyq» bıik taýlarda máńgilik qar men muzdyqtar beldeýinde turady. Biraq bul múlde olaı emes. QR BǴM ǴK Zoologıa ınstıtýtynyń ǵalymdary júrgizgen sońǵy zertteýler Almaty tóńiregindegi keıbir ýchaskelerde 1 200 metr bıiktikten qar barystary tabylǵanyn anyqtady. Bul shamamen Kóktóbe deńgeıinde. Negizinen, qar barystary qysta sonshalyqty tómen túsedi, biraq adamnyń kedergi faktory az jerlerde bul jyrtqyshtar jazda ómir súredi», - dep jalǵastyrdy A. Grachev.
Sondaı-aq, ǵalym iri megapolıstiń janynda turatyn Irbıstarda adamdarǵa qorqynyshsyz qarym-qatynastyń minez-qulyq úlgisi qalyptasa bastaǵanyn boljaıdy. Adammen únemi baılanysta bolatyn janýarlar ony jaý retinde qabyldaýdy doǵarýy múmkin.
Taýly landshafttar qorǵalatyn aýmaqtardyń úzdiksiz jelisimen jaqsy qorǵalǵan. Bul jerde barlyq qaýip-qaterler barynsha azaıtyldy, onyń ishinde brakonerlik te bar. Bul eki erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtyń – Almaty qoryǵy men İle Alataýy ulttyq parkiniń uzaq jáne tıimdi ómir súrýiniń arqasynda múmkin boldy.
«Eń bastysy, barystar Almatynyń qazirgi shekarasynda – Bostandyq jáne Medeý aýdandarynda turady, ıaǵnı olar qala turǵyndary retinde esepteledi. İle Alataýynda mekendeıtin 40 barystyń 23-i Almaty qalasynan 30 shaqyrym radıýsta mekendeıdi, onyń ishinde 5 dara túri qalada turady», - dedi A.Grachev.
Sońǵy 5 jyl ishinde jergilikti ǵalymdar Almaty qoryǵy men İle-Alataý ulttyq parkiniń mamandarymen birlesip Almaty mańynda mekendeıtin Irbıs popýlásıasyna úzdiksiz baqylaý júrgizip keledi. Taýdaǵy janýarlardyń negizgi popýlásıalyq erekshelikteri men minez-qulqyn zertteý úshin 50-den astam fototuzaqtar ornatyldy.
Fototuzaqtardy paıdalaný ırbıstiń sany men jynystyq-jas quramyn anyqtaýmen qatar, jeke janýarlardyń kóbeıýi men densaýlyq jaǵdaıyn baqylaýǵa múmkindik beredi. Irbıs terisinde erekshe sýretterdiń bolýy ǵalymdarǵa jeke tulǵalardy anyqtaýǵa jáne olarǵa Foto tólqujat berýge múmkindik beredi.
2020 jyldyń kókteminde COVID-19 karantıni kezinde fototuzaqtardy qoldaný arqyly júrgizilgen zertteýler qyzyqty nátıjeler kórsetti.
«Elimizde qabyldanǵan shekteý sharalarynyń nátıjesinde Almaty turǵyndarynyń taýǵa shyǵýyna qar barysy da, Tán-SHan qońyr aıýy men Túrkistan sileýsini sıaqty basqa da sırek jyrtqyshtar, ádette adamdar kóp bolatyn jerlerde paıda bola bastady. Janýarlar ózderiniń tirshilik etý ortasyna orala bastady, olardy birneshe ondaǵan jyl buryn adamdar qýyp shyǵardy», - deıdi A. Grachev.
2021 jylǵy monıtorıń keri kórinisti kórsetti. Almaty mańyndaǵy taýǵa qoljetimdilik ashylyp, qar barysynyń mekendeıtin jerlerine adamdardyń kóptep kelýi oryn aldy. Syrtqy týrızmniń bolmaýy da jaǵdaıdy ýshyqtyrdy. Nátıjesinde, ǵalymdar pandemıaǵa deıin olardy jyl saıyn baqylap otyrǵan jerlerde de qar barystary paıda bolmady. Sonymen qatar, jergilikti turǵyndar birneshe fototuzaqtardy, sonyń ishinde qoljetimdi emes jerlerde ornatylǵan sýretterdi urlady.
Sońǵy ýaqytta Almaty qalasynyń shekaralary keńeıip, Ońtústik taý baǵytynda qar barysynyń mekendeý oryndarynyń úlken keńistikterin ala otyryp keńeıe bergendikten, osy túrdiń saqtalýy men ornyqty ómir súrý problemasy áleýmettik-ekologıalyq sıpattaǵy basqa da qalalyq máselelermen qatar qalanyń problemasyna aınalýda.
Qorytyndylaı kele, Alekseı Grachev megapolıs mańyndaǵy taýly ekojúıeni saqtaý úshin taýlardaǵy týrıser aǵynyn jabaıy janýarlar popýlásıasynyń keńistiktik jáne ýaqyttyq dınamıkasyn eskere otyryp retteý qajet ekenin aıtty.
«Taýlarda turatyn sútqorektilerde tirshilik etý ortasynyń maýsymdyq ózgerýi aıqyn kórinedi, ol endik pen tik dıapazonda da sozylady. Qys mezgilinde joǵary qar jamylǵysynyń ornatylýymen tuıaqty janýarlar, al olarmen birge jyrtqyshtar taýlardyń tómengi beldeýlerine túsedi. Almaty mańyndaǵy taýlarda adamdardyń jyl boıy jáne ózdiginen bolýy janýarlardyń qysqy mekendeý oryndaryna jetýin shekteıdi. Mazasyzdyqtyń kúshti faktoryna baılanysty janýarlar qoljetimdi emes jáne jaramsyz jerlerdi paıdalanýǵa májbúr bolady, bul olardyń ómir súrý múmkindigin azaıtady. Osyǵan baılanysty qysqy ýaqytta rekreasıalyq-týrıstik qyzmetti shekteý qajet», - dep esepteıdi ǵalym.
Aıýsaı, Prohodnoe (Alma-Arasan), ÚAK, Shyń-Túrgen, Qaskeleń shatqaldarynda tanymal týrısik soqpaqtarǵa barý; qar barystarynyń kóbeıý kezeńinde – qańtardan sáýirge deıin – tolyǵymen qalys qalý nemese shaǵyn toptarmen birli-jarym jaqsy uıymdastyrylǵan joryqtarǵa deıin shekteý.
Almaty qalasy Óńirlik komýnıkasıalar qyzmetiniń habarlamalary men materıaldaryn taratý kezinde ÓKQ-ǵa silteme jasaý mindetti.