Qazaqtyń úsh bıi Almaty kóshelerinde: bul ataýlardyń artynda qandaı tarıh jatyr?
Almaty – tarıh pen mádenıet toǵysqan qala. Mundaǵy kóshe ataýlary – jaı ǵana baǵyt emes, rýhanı baǵdar. Ásirese, qazaqtyń úsh bıi – Tóle, Qazybek jáne Áıteke bılerdiń esimimen atalǵan kósheler ulttyq sanany ulyqtaıdy. Elimizdiń ulan-baıtaq jerin qorǵap, búgingi urpaqqa amanattap qalǵan batyr babalardyń eńbegi ólsheýsiz.
Aqshamnews.kz tilshisi qazaqtyń úsh bıiniń qurmetine atalǵan kósheler jaıly derekterdi jınaqtap, árqaısysynyń tarıhyn oqyrman nazaryna usynady.
ÁITEKE BI KÓSHESİ: KİSHİ JÚZDİŃ KÓRNEKTİ BIİNİŃ İZİ
- Ornalasqan jeri: Almatynyń Almaly jáne Medeý aýdandary; Kishi Almaty ózeninen bastap Aıtıev kóshesine deıin, shyǵystan batysqa qaraı.
- Uzyndyǵy: 3,794 shaqyrym.
- Burynǵy ataýlary: Balqash (1918 jylǵa deıin), Oktábr (1991 jylǵa deıin).
- Qazirgi ataýy: 1991 jyly Kishi júzdiń bıi Áıteke Baıbekuly (1644–1700) qurmetine berildi.
- Qyzyqty derek: Kóshe 4 bólikke bólingen; Breýsovtar úıi (Áıteke bı, 27) — tarıhı sáýlet eskertkishi
Áıteke bı kim bolǵan?
Áıteke bı — Kishi júzdiń bas bıi, kórnekti qoǵam qaıratkeri, «Jeti jarǵynyń» avtorlarynyń biri. Sheshendik qabiletimen, bilimdiligimen, El birligin nyǵaıtýdaǵy jáne jońǵarlarǵa qarsy kúrestegi úlesi zor. Shyn esimi - Aıtyq.
Áıteke bı óz zamanynda jan-jaqty bilim alǵan. Alǵash Ulyqbek medresesinde, keıin Jalańtós saldyrǵan áıgili "Tillá-karı"(Altynmen aptalǵan), "Sherdor" (Arystandy) medresesinde din, quqyq, aspan álemi, tarıh, matematıka pánderinen dáris alyp, arab, parsy, shaǵataı, ózbek tilderin úırenip shyqqan.
QAZYBEK BI KÓSHESİ: ORTA JÚZ BIİNİŃ QURMETİNE
- Ornalasqan aýdandar: Medeý jáne Almaly.
- Uzyndyǵy: 4,9 shaqyrym.
- Burynǵy ataýlary: Gýbernatorskaıa (1878–1918), Sovetskaıa (do 1991).
- Tarıhy: 1879 jyldan beri resmı ataýy bar; gımnazıalar, alǵashqy aýrýhanalar men ákimshilik ǵımarattar ornalasqan.
Qaz daýysty Qazybek bı kim?
Qazybek Keldibekuly (1667–1763) — Orta júzdiń bıi, sheshendigimen tanylǵan tulǵa. «Jeti jarǵynyń» qalyptasýyna qatysqan. «Qaz daýysty» atanýy jas shaǵynda Sevan Rabdan han aldynda jasaǵan erligine baılanysty.
Qazybek bı XVIII ǵasyrdyń 40-jyldarynyń basynda Syr boıynan Arqaǵa qaraı kóship, Ulytaý, Qarqaraly óńirin qonys qylyp, Semizbuǵy taýynyń betkeılerin jaılaǵan. Qazybekten: Bekbolat, Qazymbet, Bazargeldi, Barqy, Syrymbet esimdi bes ul, Mańqan (Qamqa) degen bir qyz týǵan. Qazybek urpaqtary ata-baba jolyn qýyp, sóz ustaǵan parasatty ádil qazy atanǵan. Balasy Bekbolat, odan keıingi Tilenshi, Alshynbaılar da dúıim jurtty aýzyna qaratqan ádil de týra bıler bolǵan. Belgili ánshi-kompozıtor Mádı Bápıuly da Qazybek bıdiń urpaǵy.
TÓLE BI KÓSHESİ: ULY JÚZDİŃ TÓBE BIİNE TAǴZYM
- Ornalasqan aýdandar: Medeý, Almaly, Áýezov.
- Baǵyty: Shyǵys aınalma jolynan «Baıanaýyl» shaǵynaýdanyna deıin, shyǵys‑batys baǵytynda.
- Burynǵy ataýlary: Gımnazıcheskaıa (1927 jylǵa deıin), Komsomolskaıa (1991 jylǵa deıin).
- Belgili oryn: Astana alańy (burynǵy Lenın alańy) osy kóshe boıynda ornalasqan.
Tóle Álibekuly kim?
Tóle bı (1663–1756) — Uly júzdiń bas bıi, «Jeti jarǵynyń» avtory, Abylaı hannyń senimdi serigi.
Úsh bı — úsh kóshe
Bul kósheler bir-birine paralel ornalasqan: soltústikten ońtústikke qaraı — Áıteke bı, Qazybek bı, Tóle bı. Barlyǵy Kishi Almaty ózeninen bastalyp, batystan shyǵysqa qaraı qala ortalyǵyn kesip ótedi. Bul kósheler — erlik pen tarıhtyń tunǵan oryndary, batyr babalardyń urpaqqa qaldyrǵan amanaty.
Batyr babalar joly: Almatydaǵy batyr babalarǵa berilgen kósheler jaıly ne belgili?
Qazaqtyń úsh bıine arnalǵan kóshe ataýlary – eldiń rýhanı jadyn jańǵyrtýdyń bir úlgisi desek, dál osy mısıany elimizdiń azattyǵy jolynda naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen kúresken batyr babalardyń esimderimen atalǵan kósheler de jalǵastyryp keledi.
Qazaqtyń ult-azattyq kúresiniń aldyńǵy shebinde turǵan Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı syndy dańqty batyrlar – uly dalada eldik pen erliktiń sımvolyna aınalǵan tulǵalar. Almaty qalasynda bul úsh batyrdyń atymen atalatyn kósheler tek tas jol ǵana emes, ult rýhyn boıyna sińirgen tarıhı-mádenı keńistik sanalady.
Úsheýi de bir-birine paralel ornalasqan jáne shyǵys-batys baǵytynda sozylyp jatyr. Árqaısysy qalanyń túrli bólikterin qıyp ótip, Almatynyń tarıhı, mádenı, kólik jáne áleýmettik ortasymen tyǵyz baılanysady. Bul kósheler — batyrlar salǵan dańqty joldyń búgingi kórinisindeı.
QABANBAI BATYR KÓSHESİ
Uzyndyǵy: 6,2 shaqyrym
Ornalasýy: Qasteev kóshesinen bastalyp, Anosov kóshesinde aıaqtalady.
Tarıhy men ataýlary:
Burynǵy ataýlary: Meshanskaıa (1879–1936), Kalının (1936–1991), Verhnáá Chetvórtaıa ýlısa (1877 j.).
1991 jyldan bastap — Qarakereı Qabanbaı batyrdyń esimimen atalady.
Erekshe nysandar:
· Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatry
· «Stolıchnyı sentr» TK
· «Almaty» qonaq úıi
· Selınnyı kınoteatry
· Vıktor Soı eskertkishi
Qabanbaı batyr týraly:
Qabanbaı Qojaqululy (1692–1770) — jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy soǵystyń qaharmany, Abylaı hannyń bas batyrlarynyń biri. Ol kóptegen shaıqastarda erlik kórsetip, «Daraboz» degen atqa ıe bolǵan.
BÓGENBAI BATYR KÓSHESİ
Uzyndyǵy: 7,3 shaqyrym
Ornalasýy: Qalanyń Medeý jáne Almaly aýdandary arqyly ótedi.
Tarıhy men ataýlary:
Burynǵy ataýy: Kırov kóshesi (1934–1991).
1991 jyldan bastap — Qanjyǵaly Bógenbaı batyrdyń qurmetine ataldy.
Erekshe bólikteri:
· Ortalyq kólik toraby
· Turǵyn aımaqtar men tarıhı nysandar
· Býlvar tıptes aımaqtar
Bógenbaı batyr týraly:
Bógenbaı batyr (1690–1775) — Abylaı hannyń senimdi serigi, el qorǵaǵan ataqty qolbasshy. «Qanjyǵalynyń qyryq batyry» tobyn basqarǵan, sheshen, aıtysker jáne dıplomat retinde de tanymal tulǵa.
NAÝRYZBAI BATYR KÓSHESİ
Uzyndyǵy: shamamen 4 shaqyrym
Ornalasýy: Almaly aýdanynda, Raıymbek dańǵylynan bastalyp, Tımırázev kóshesinde aıaqtalady.
Tarıhy men ataýlary:
Burynǵy ataýy: Dzerjınskıı kóshesi (1991 jylǵa deıin).
1991 jyldan bastap — Naýryzbaı batyr Quttymbetulynyń qurmetine ataldy.
Naýryzbaı batyr týraly:
Naýryzbaı Quttymbetuly (1706–1781) — XVIII ǵasyrdaǵy jońǵarlarǵa qarsy kúreste erlik kórsetken qaharman. Ol Qabanbaı, Bógenbaı syndy batyrlarmen birge Abylaı hannyń bas sardarlarynyń qatarynda bolǵan.
Almaty kósheleri – bul tek joldar men baǵyttar ǵana emes, halqymyzdyń tarıhyn, taǵdyryn, tulǵalaryn tasqa tańbalaǵan rýhanı keńistik. Qazaqtyń úsh bıi – Tóle, Qazybek, Áıteke jáne úsh bahadúri – Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı syndy alyptardyń esimin ıelengen kóshe ataýlary – ótkenniń ónegesin búginge jetkizetin ult jadynyń sımvoly.
Osy kóshelerdiń boıymen júrgen árbir adam tek qalanyń kólik ınfraqurylymyn ǵana kesip ótpeıdi, sonymen qatar halqymyzdyń san ǵasyrlyq tarıhynyń, erlik pen eldik rýhynyń izimen júredi. Bul ataýlar jas urpaqqa úlgi, tarıhqa taǵzym, ultqa qurmet ekenin esten shyǵarmaǵan jón.