Dúnıe júziniń AQSH, Eýropa, Japonıa sıaqty damyǵan derjavalarynyń júrip ótken jolyna zer salsańyz, naryqtyq ekonomıkaǵa kóship, kásipti qoldap, óndiristi órkendetken. Qarjy sektoryn myqtap qolǵa alyp, nátıjeli eńbektiń arqasynda sharýasy túzelip, damýdyń dańǵyl jolyna túsken.
Qazaq eli de áleýmet pen áleýetin túzep, halqynyń tabysyn arttyryp, óndirýshiden óńdeýshi salaǵa aýysýdy kózdeıdi. Osy oraıda el ekonomıkasyn órkendetýdiń, azamattardyń tabysyn arttyrýdyń baǵdarlary men tyń tetikteri jaıly belgili qarjy sarapshysy Beksultan TURSYNBEKULYN áńgimege tartqan edik.
«Ádiletti Qazaqstan» qaǵıdaty – turaqty damý kepili
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń saıasaty aıqyn – qazirgi kúrdeli geosaıası jaǵdaıda ol sheber dıplomatıa arqyly sheteldik ınvestorlardy kóptep tartýda. Bizdiń eshbir memleketke alashaǵymyz da, bereshegimiz de joq, bul da eldiń senimdiligin arttyrady. «Ádiletti Qazaqstan, ádil qoǵam, adal adam» qaǵıdaty – tek ishki saıasattyń emes, syrtqy ekonomıkalyq qatynastardyń da ózegi. Biz sheteldik iri ınvestorlardy tarta otyryp, óz múddemizdi de eskeretin, eki jaqqa da tıimdi kelisimsharttar jasasýymyz kerek. Sonda olar da elimizdegi turaqtylyq pen beıbit ómirdiń saqtalýyna múddeli bolady.
Ál-Farabıdiń «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty eńbeginde jazylǵan oılar myń jyldan asa ýaqyt ótse de, óz mańyzyn joǵaltqan joq. Onda ádil qoǵam – adal adamdardyń kóptigimen, al adal adamdar – durys tárbıe men moraldyq qaǵıdattarǵa negizdelgen ómir saltymen qalyptasatyny aıtylǵan.
Memleketti adamdar quraıdy. Eger árbir azamat óziniń isinde ádildik pen adaldyqty tý etip ustasa, qoǵamda ózara senim artady. Bul senim – ekonomıkalyq damýdyń da, jeke tulǵanyń armany men maqsatyna jetýiniń de basty irgetasy.
Sondyqtan «Ádiletti Qazaqstan» – bul tek saıası uran emes, ol eldiń turaqty damýynyń, halyqtyń baqyt deńgeıiniń jáne ekonomıkalyq áleýetiniń negizgi sharty. Biz ádil qoǵam qurý arqyly ǵana uzaq merzimdi órkendeýge qol jetkizemiz jáne álemdik deńgeıde senimdi áripteske aınalamyz.
Almatynyń ekonomıkalyq áleýeti zor
Álemdik qarjy ortalyqtary bir kúnde paıda bolǵan joq. London, Nú-Iork, Tokıo, Dýbaı tarıhyna qarasaq, olar ondaǵan jyldar boıy mynadaı faktorlardyń arqasynda qalyptasty. Birinshiden, «saıası jáne ekonomıkalyq turaqtylyq – ınvestorlar eń aldymen senimdi orta izdeıdi». Ekinshiden, «damyǵan qarjylyq ınfraqurylym – bankter, bırjalar, saqtandyrý kompanıalary, ınvestısıalyq qorlar bir jerde shoǵyrlanǵan». Úshinshiden, «kapıtaldyń erkin qozǵalysy – aqshanyń kirip-shyǵýyna kedergi joq». Tórtinshiden, «adamı kapıtal – joǵary bilikti qarjy mamandary men zańgerlerdiń bolýy». Besinshiden, «uzaq merzimdi strategıa – 20–30 jylǵa eseptelgen turaqty saıasat».
Almatyny qarjy ortalyǵyna aınaldyrý úshin tek bırja nemese bankterdi kóbeıtý jetkiliksiz. Eń bastysy – turaqtylyq, ashyqtyq, ınfraqurylym jáne uzaq merzimdi damý strategıasy. London, Nú-Iork, Tokıo, Dýbaıdyń jetistigi – osy tórt tirekte. Eger Almaty osy baǵytta júıeli jumys istese, ol tek Qazaqstan emes, búkil aımaqtyń qarjy ortalyǵyna aınala alady. Qala – elimizdiń qarjy astanasy. Bankter men saqtandyrý kompanıalar, brokerlik uıymdar, qor naryǵynyń negizgi oıynshylary osynda ornalasqan.
Almaty geografıalyq turǵydan Qytaı, Reseı, Ortalyq Azıa naryqtarynyń túıisken jerinde tur, logıstıka men saýdada úlken artyqshylyq. Álemdik ınvestorlar úshin eń basty faktor – turaqtylyq pen qaýipsizdik. London, Nú-Iork, Tokıo, Dýbaıdyń tabysynyń bir sebebi – olardyń ondaǵan jyldar boıy saıası turaqtylyǵy men boljamdy bıznes-ortasy boldy. Investor qarjysyn tek turaqty, zańmen qorǵalǵan, ashyq ári yńǵaıly qalaǵa salady. Turaqsyzdyq jıi qaıtalansa, iri ınvestorlar saqtyq tanytyp, óz kapıtalyn basqa óńirlerge baǵyttaýy múmkin. Saıası jáne áleýmettik turaqtylyqty saqtaý kerek. Quqyqtyq júıeni kúsheıtý, ınvestorlardyń múddesin tolyq qorǵaý. Qaýipsiz ári qolaıly qala ınfraqurylymyn damytý. Ashyq ári boljamdy ekonomıkalyq saıasat júrgizý. Al ınvestor úshin eń úlken kepildik – beıbit ómir men zań ústemdigi. Eger Almaty osy baǵytta júıeli túrde damysa, onda aımaqtyq qarjy ortalyǵy bolýǵa tolyq múmkindigi bar.
Qaryzsyz qoǵam – bárinen mańyzdy
Qazir halyqtyń kózi ashylyp, qarjylyq saýattylyqtyń mańyzyn túsinip keledi. Sońǵy jyldary bul baǵytta elde birqatar jobalar iske asýda. Mysaly, «Amanat» partıasy men Halyq bank eki jyl buryn bastaǵan «Qaryzsyz qoǵam» jobasy aýyl-aımaqtarda halyqtyń qarjylyq bilimin arttyrýǵa óz úlesin qosty. Aqparattyq keńistikte de qarjyny durys basqarý týraly nasıhat jıilep keledi. Kelesi bir sebepteriniń biri ókinishke qaraı, keı azamattar qarjylyq pıramıdalar men alaıaqtardyń qurbany bolyp baryp qana es jıyp, saq bolýdyń mańyzyn túsinip jatyr. Qazaqta «Aýzy kúıgen úrlep ishedi» deıdi ǵoı, dál sol sıaqty, adamdar qazir qarjylyq qorǵanys kerek ekenin, ıaǵnı «qarjylyq ımýnıtet» qalyptastyrýdyń qajettigin sezine bastady.
Statısıka boıynsha qazaqstandyqtardyń úshten biri óz otbasylyq kirisi men shyǵysyn eseptemeıdi eken. Al esep júrgizýdiń ne úshin mańyzdy ekenine kelsek, menedjmenttiń alty erejesi bar: «Esepteı almaǵan nárseni basqara almaısyń» degen. Kiris pen shyǵysty jazyp júrý arqyly siz ózińizdiń qarjylyq minez-qulqyńyzdy sandarmen kóresiz. Negizinde, aqsha tabý – ol sizdiń ómir ýaqytyńyzdy jumsaý. Al tıimsiz, beıbereket aqsha jumsaý – bos ketken ómir ýaqytyńyz.
Qarapaıym tilmen túsindirsek: Tabys, kiris, shyǵysty esepteý úshin eń aldymen bir aıda túsetin barlyq kiristerdi (jalaqy, qosymsha tabys, t.b.) jazyp alyńyz. Sodan keıin bir aıda ketetin mindetti shyǵyndardy (úı, tamaq, kólik, komýnaldyq tólemder, t.b.) jipke tizip shyǵaryńyz. Kiristen mindetti shyǵyndardy alyp tastaǵandaǵy qaldyq – bul sizdiń naqty tabysyńyz. Osy sandardy kórgen kezde qaıda artyq shyǵyn ketip jatqanyn baıqaısyz da, qarjyńyzdy tıimdi basqara bastaısyz. Qadamdyq úlgini qarastyraıyq. Aıdyń basynda barlyq kiristerdi jazyńyz. Mindetti shyǵyndardy tizip shyǵyńyz (kategorıalar boıynsha). Kiris – mindetti shyǵyndar = naqty tabys. Qalǵan somany jınaqqa, ınvestısıaǵa jáne qalaýyńyzǵa qaraı jumsasańyz bolady. Aı sońynda qaıta qarap, qaıda artyq ketkenin taldaı alasyz.
Qarjy jınaý – ómirlik fılosofıa
Damyǵan memleketterdiń tájirıbesine qarasaq, olarda qarjy jınaý – tek ekonomıkalyq áreket emes, ómirlik fılosofıa. Mysaly, Japonıada ǵasyrdan astam tarıhy bar, «Kakeıbo» degen dástúr bar. Bul – «úı sharýashylyǵyn esepke alý kitaby» degendi bildiredi. Japondar kishkentaıynan kiris-shyǵysyn eseptep úırenedi, qaryzdan qashady, árdaıym «kórpesine qaraı kósiledi». Olar «Birinshi ózińe tóle» qaǵıdasyn ustanady. Iaǵnı tabystyń bir bóligin aldymen óz bolashaǵyna jınaıdy, sodan keıin ǵana qalǵanyn jumsaıdy. Bizde kóbine kerisinshe, jalaqy túsken kúni birden «basqalarǵa tóleımiz» – komýnaldyq, dúken, qaryz, túrli shyǵyndar. Al ózimizdiń bolashaǵymyzǵa tóleýge kezek jetpeı qalady.
Sonymen qatar, ımpúlsıvti shyǵyn kóp, emosıamen satyp alý, kórsetip qoıý úshin alý sıaqty. Skandınavıa elderiniń mysaly da qyzyq. Mysaly, Norvegıada memleket munaı tabysynan túsken qarjyny álemdik baǵaly qaǵazdarǵa ınvestısıalaıtyn memlekettik qor arqyly kóbeıtedi. Bul qordyń aktıvteri sonshalyq, árbir norvegıalyq azamatqa shaqqanda, júzdegen myń dollardan keledi. Iaǵnı olar bolashaǵyn memleket deńgeıinde de, jeke deńgeıde de aldyn ala oılaıdy. Bizdiń halqymyzda da osyndaı kózqarasqa jaqyn danalyq bar.
Mysaly, «3 kúndigin oılamaǵan áıelden bez, 3 jyl jyldyǵyn oılamaǵan erkekten bez» nemese «Qystyń qamyn jaz oıla» degen sózder – qarjyny beıbereket shashpaı, bolashaǵyńdy aldyn ala oıla degendi bildiredi. Al bizge tabysty qazir qalaı eseleýge bolady degen suraqqa keletin bolsaq, buryn ata-ájelerimiz artyq qarajatyn sandyqta saqtaıtyn nemese mal basyn kóbeıtip, baılyǵyn arttyratyn. Ol zamanda bul eń senimdi ári túsinikti ádis bolatyn. Al qazir qarjyny kóbeıtý úshin múmkindikter áldeqaıda keńeıdi, biraq tańdaý kóp bolǵandyqtan adamdar kóbine shatasyp qalady.
Eń bastysy – qarjyny eseleý degen tek «kóbirek aqsha tabý» emes, ony durys saqtap, táýekeldi bólshekteý. Iaǵnı ártaraptandyrý tabysty. (Dıversıfıkasıa) Qarapaıym tilmen aıtqanda, bir ǵana quralǵa senip otyrýǵa bolmaıdy. Búgingi tańda qoljetimdi negizgi baǵyttar bar. Qarapaıym jáne qaýipsiz tásilder: depozıtter qazirgi ýaqytta depozıtterdiń paıyzy joǵary. 18%-dan asyp jyǵylady. Mysalǵa: Frıdom fınans bankte (teńgelik nemese valútalyq), altyn quımalary. Bular tabysy azdaý, biraq táýekeli tómen. Investısıalyq quraldar: aksıalar, oblıgasıalar, ETF qorlary. Bular uzaq merzimde depozıtten joǵary tabys ákeledi, biraq naryqtyń aýytqýyna daıyn bolý kerek.
Materıaldyq aktıvter: jyljymaıtyn múlik, jer. Bul da dástúrli ári senimdi ádis, biraq bastapqy kapıtaly kóp qajet. Valútadaǵy ártaraptandyrý: aqshany tek teńgede emes, bir bóligin dollarda, eýroda, keıde altynmen saqtaý – qunsyzdanýdan qorǵaıdy. Mańyzdy qaǵıdany usynaıyq. Bir ǵana «qural» tańdaýdyń ornyna, 3–4 túrli baǵytty aralastyryp, portfel qurý. Mysaly: 40% – depozıt pen altyn (qaýipsizdik), 30% – oblıgasıa men aksıalar (ósý), 20% – jyljymaıtyn múlik (turaqtylyq), 10% – shetel valútasy (qorǵanys). Qazirgi zamanda sandyq pen qoradaǵy maldyń ornyn sıfrlyq quraldar basty. Biraq prınsıp sol kúıi qaldy: qarjyny saqtaı bilý, kóbeıte bilý jáne táýekeldi bólshekteý.
Bıznestiń de, baılyqtyń da altyn zańdary bar. Ol zańdar myńdaǵan jyldar boıy ózgermeıdi. «Vavılondaǵy eń baı adam» kitabynda jazylǵan 4 myń jyl burynǵy qaǵıdalar búgin de ózekti. Baı bolý úshin, bolashaǵyńa alańdamaı ómir súrý úshin sol qaǵıdalardy bilip, kúndelikti daǵdyǵa aınaldyrý kerek. Áıtpese, «Shyryldaýyq shegirtke» óleńindegi sıaqty, jaz boıy qyzyq qýyp, qysta azyqsyz qalǵan shegirtkeniń kúıin keshýimiz múmkin.
Ekonomıkany túsingender – tabys tabady,
túsinbegender – tóleıdi
Aksıalar, oblıgasıalar, ETF sıaqty quraldar – bul qarajatty uzaq merzimde eseleýdiń eń tıimdi joldarynyń biri. Qazaqqa bul áli de tańsyq dúnıe, kópshiligi tipti jaqyn baryp kórmegen. Al damyǵan elderde, mysaly, Ońtústik Koreıada, qarapaıym eden jýýshydan bastap muǵalimge deıin – báriniń jeke ınvestısıalyq portfeli bar. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, Ýorren Baffet, Reı Dalıo sıaqty mıllıarderlerdiń baılyǵy bir kúnde kelgen joq – olar jyldar boıy aksıalar men baǵaly qaǵazdarǵa ınvestısıa salyp, kúrdeli paıyzdyń kúshin paıdalandy. Baffettiń sózi bar: «Kúrdeli paıyz – bul álemniń segizinshi keremeti. Ony túsingender – «tabys tabady, túsinbegender – tóleıdi». Al Robert Kıosakıdiń sózi tipti ótkir: «Investısıa qaýipti emes. Investısıa jasamaý – qaýipti». Bul quraldardyń basty artyqshylyǵy – olar tek tabys ákelip qana qoımaı, adamnyń qarjylyq jáne ekonomıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi. Biraq bir mańyzdy shart bar. Iaǵnı durys taldaý jasaý, uzaq merzimdi kózqaras, sabyrlylyq pen júıelilik. Investısıa bir rettik áreket emes – bul ómir salty.
Bylaısha aıtqanda, tabys kelgen saıyn bir bóligin mindetti túrde qarjy naryǵyna baǵyttaý – bolashaqtaǵy turaqtylyqtyń kepili. Mysalǵa, AQSH-taǵy zeınet qorlary men ýnıversıtettik endaýmentter ondaǵan jyldar boıy aksıa, oblıgasıa, ETF-terge aqsha salyp, mıllıardtaǵan dollarlyq kapıtal jınady. Dál osy modeldi jeke adam da óz ómirinde qoldana alady. Investısıadaǵy «altyn úshtik» erejesi: erte basta – ýaqyt kúrdeli paıyzdyń eń myqty odaqtasy. Ártúrli quralǵa ból – bir jerge ǵana salma, táýekeldi azaıtqan jón. Uzaq usta – naryqtyń qysqa merzimdi aýytqýyna mán berme.
Jalpy, tabysty arttyrýdyń, eseleýdiń ilkimdi tásilderin meńgergen jón. Emosıaǵa berilmeı, salqynqandy aqylmen sheshim qabyldaý kerek. Investısıa jasaýdyń altyn erejelerin bilý kerek. Mysalǵa: «Bári satyp alǵanda sat, bári satqanda satyp al» degen sıaqty. Táýekeldik tábet – táýekel menedjment degen bolý kerek. Turaqty damý degenimiz, uzaq merzimdi oılaý. Al uzaq merzimde oılaý úshin aksıa, ETF, oblıgasıalar tamasha qural.
Oljas JOLDYBAI.