Áleýmettik jeliler baqylaýǵa alynady

X (Twitter), Meta, TikTok onlaın-platformalarynda jalǵan aqparat taraýy múmkin

HAMAS pen Izraıl arasyndaǵy qarýly qaqtyǵys Taıaý Shyǵystaǵy onsyz da kúrdeli jaǵdaıdy odan saıyn shıelenistirdi. Palestınalyq ıslam qozǵalysynyń Izraılge shabýyly, keıin Izraıldiń jaýabynan 1000-nan asa adam mert boldy. Bul qaıǵyly jaǵdaı tek aımaqqa ǵana emes, álemniń basym bóligine áser etti. Arab elderinde, Eýropanyń birqatar elderinde, AQSH-ta Palestınany qoldaǵan narazylyq aksıalary ótti. Eýropada, AQSH-ta Izraıldi qoldap, narazylyqqa shyqqandar da jetkilikti. Demek, alys bolsa da Taıaý Shyǵystaǵy jaǵdaı álemniń kez kelgen túkpirine áser etýde. Qoǵamdyq pikirdi áleýmettik jeliler qalyptastyrýda.

ALDYMEN VIDEO BOLǴAN...

Adamzatqa jaratýshydan tús­ken 4 kitaptyń birinde «Aldymen sóz bolǵan» dep bastalady. Ejelgi grek fılosofy Platon «ıdeıa» máńgilik ómir súredi degen. Fılo­softyń oıynsha oǵan ýaqyt pen keńistik shekteý emes. Bul pikir­lerdiń shynaıy ekenine qazir kózimiz jetip otyr. Dese de, zaman ózgerdi. Tórtinshi óndiristik revo­lúsıa sıfrlyq álemge jol ashty. Bul álemde sóz emes, vıdeo kontent aldyńǵy qatarǵa shyqty.

Vıdeo kontenttiń paıda bolýy kıno ındýstrıasymen baılanysty. Únsiz fılmderdi kórip, ondaǵy akterler men rejıserdiń ne aıt­qysy kelgenin túsinemiz. Charlı Chaplınniń fılmderin eske túsir­sek jetkilikti. Al XXI ǵasyrda áleýmettik jelilerdiń qaryshtap damýy bul úrdisti kúsheıtti.

Gazetimizdiń №81 sanynda: «Fransıadaǵy narazylyq: áleý­mettik jeli otqa maı quıdy» atty taqyrypta saraptamalyq maqala jarıalaǵan edik. Oǵan 17 jasar Nael esimdi jasóspirimniń ólimi sebep boldy. Bıyl 27 maýsymda Fransıanyń Nanter qalasynda narazylyq oty tutanǵan bolatyn. Sol kezde áleýmettik jeli otqa maı quıdy. TikTok pen Snapchat on­laın-platformalarynda polısıa­nyń jasóspirimge oq atqan vıdeosy tarady. TikTok-ty jıi qoldanatyn jasóspirimderge bul qaıǵyly oqı­ǵa qatty áser etti. Tek Fransıa ǵana emes, oǵan kórshi elderdiń jastary narazylyq aksıalaryn uıymdastyrdy. Sebebi, qaza bol­ǵan Naeldiń tegi mıgrant edi.

Mundaı jaǵdaı HAMAS pen Izraıl arasyndaǵy qarýly qaq­tyǵysta qaıtalandy. Áleýmettik jelilerde taraǵan jalǵan aqparat pen vıdeo kontent arab áleminen kelgen Eýropadaǵy mıgranttardyń narazylyǵyn týdyrdy. Olar Pa­rıj, London, Berlın, Býdapesht, Barselona sıaqty qalalarda pales­tınalyqtardy qoldap narazylyqqa shyqqan. Sonymen qatar, Izraıldi qoldaǵan aksıalar da ótti.

Jalǵan aqparat pen vıdeo kon­tent eń birinshi X (burynǵy Twitter) platformasynda tarady. Tipti platformanyń basshysy Ilon Masktyń ózi 8 qazanda qoldanýshy­lardy tek faktige súıenýdi ótindi. Al 12 qazanda onlaın-platforma jalǵan aqparat taratýy múmkin dep Eýrokomıssıa resmı hat joldady. Bul hat tergeýdiń bastalýyna túrtki bolýy múmkin. Endi 19 qa­zayda mundaı kúdikke Meta (Instagram, Facebook), TikTok ta ilindi. Resmı ókilderge resmı hat joldandy.

EO ÁLEÝJELİNİ RETTEMEK

X (Twitter), Meta, TikTok mıl­lıondaǵan qoldanýshysy bar on­laın-platformalar. Olardyń ju­mysyn retke keltirý jaıly bastama 2020 jyly kóterildi. Eý­ropalyq komısıa 15 jeltoqsanda Sıfrly qyzmet jaıly zań joba­syn Eýropalyq parlament pen Eý­rokeńeske usyndy. Digital Services Act nemese qysqasha DSA dep ata­latyn zań jobasy onlaın-platfor­malardaǵy jalǵan aqparatpen kú­resý jáne de aqparatty tutynýshy men platformany qoldanýshy jeke álde zańdy tulǵanyń quqyǵyn qor­ǵaý maqsatynda jasalǵan edi.

Uzaq ýaqyttan keıin bıyl 25 tamyzda zań qabyldanyp, kúshine endi. Endi iri onlaın-platformalar quqyqqa qaıshy aqparat taratý, óshpendilikti, jalǵan aqparat pen komersıalyq alaıaqtyqty tarat­qany úshin zań aldynda jaýap be­redi. Bastapqyda zań jobasyn usynýshylar reseılik úgit-nası­hatqa tosqaýyl qoıý úshin mundaı qadamǵa barǵanyn jasyrǵan joq. Sondyqtan tek onlaın-platforma­lardy retteý emes, geosıfrlyq saıası teketiresten qorǵaný úshin de osy zań qabyldandy.

Endi qandaı iri platforma bol­masyn zańdy buzsa, Eýropalyq sot aldynda jaýap beredi. Zań alǵash ret qazan aıynda X (Twitter), Meta, TikTok sıaqty platformalarǵa qoldanyldy. Alaıda, álemde mun­daı mysaldar jetkilikti. Bir ǵana AQSH-taǵy Facebook-tiń negizin qalaýshy Mark Sýkerbergke de qa­tysty sottar ótkenin aıtsaq bolar.

QAZAQSTAN DA KÓSHTEN QALMAIDY

2021-2022 jyldary azamattyq qoǵamdy balalardy qorǵaýǵa qa­tysty zańǵa ózgerister engizý týra­ly bastama dúrliktirdi. El arasyn­da «Sarym-Zakıeva» dep atalyp ketken ózgerister boıynsha áleý­mettik jelilerge shekteý qoıý qa­rastyrylǵan edi. Quziretti organ ınternet-resýstardy, áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń jumysyn toqtatýǵa sheksiz óki­lettik alýy múmkin edi. Alaıda, qoǵamdaǵy daýdan soń Senat bul normany ózgertý kerek dep Májiliske jiberdi. Bul ózgeristen soń byltyr 3 mamyrda Memleket basshysy zańǵa qol qoıdy.

Bıyl 10 shildede «Onlaın-plat­formalar jáne onlaın-jarnama týraly» zań qabyldandy. Zańnyń maqsaty – onlaın-platformalar­dyń jumys isteýiniń, sondaı-aq on­laın-jarnamany jasaýdyń, orna­lastyrýdyń, taratýdyń jáne saqtaýdyń, quqyqqa qaıshy kon­tentti bolǵyzbaýdyń jáne onyń jolyn kesýdiń quqyqtyq negizderin aıqyndaý. Sondaı-aq, zańnyń basty ereksheligi memlekettik tildiń qol­danylý aıasy keńeıedi. Dese de, aza­mattyq qoǵamnyń zańǵa qatysty kókeıdegi kúmánin túsinýge bolady. Zań shynaıy jumys isteýi úshin elimizdegi Sot júıesi men quqyq qorǵaý salasy Eýropalyq Odaqtaǵy deńgeıde jumys isteýi tıis.