Arselormıttaldaǵy apattan keıingi oı: Sheteldik kompanıalar áleýmettik mindetin atqaryp júr me?
Jaqynda Kostenko shahtasynda qaıǵyly oqıǵa boldy. Bárimiz kompanıaǵa búkil jaýapkershilikti artyp qoıdyq. Iá, kompanıa óz jumysshylarly úshin jaýapty. Ár adamnyń ómiri mańyzdy. Dese de, memlekettiń, jalpy qoǵamnyń da jaýapkershiligin umytpaǵan jón. Osy oraıda áleýmettik memleket, kásipkerlerdiń áleýmettik jaýapkershiligine qatysty máselede oı qorytyp kórsek. Sózimiz munaı-gaz salasy tóńireginde bolmaq.
Kostenko shahtasynda bolǵan oqıǵa eńbek janjaldary taqyrybyna oralýǵa májbúr etti. Eńbek daýlary men janjaldary elimizde jıi bolady. Aqparat kózderine shyqqany bar, shyqpaǵany qanshama. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń LS aqparattyq agenttine bergen jaýabynda ótken jyly kásiporyndarda 50 iri eńbek janjaly oryn alǵan. 2021 jylmen salystyrǵanda, 61,3%-ǵa ósken. Sol jyly 31 iri eńbek janjaly tirkelgen eken.
Mınıstrlik agenttikke bergen jaýabynda iri eńbek janjaldary qaı óńirde kóp tirkelgeni týraly da jazǵan. 50 janjaldyń 48-i Mańǵystaý oblysynda, al 2-eýi Atyraý oblysynda bolǵan. Narazylardyń basym kópshiligi munaı-gaz salasynda jumys isteıdi.
Sondaı-aq, jumysshylar jalaqynyń kóterilýin, eńbek jaǵdaıyn jaqsartýdy, áleýmettik qamsyzdandyrý sekildi talaptar qoıǵan deıdi mınıstrlik óz jaýabynda.
Eńbek janjaldaryn sheshý úshin Mańǵystaý, Atyraý jáne Pavlodar oblystarynyń basshylyǵymen vedomtvoaralyq komısıa jumys isteıdi degen ýákiletti organ. Sonymen qatar, jumysshylardyń jalaqysy kóbeıtilip, kásibı kelissóz mamandary tartylǵan.
Bıyl 2 mamyrdaǵy Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń LS aqparattyq agenttine bergen jaýabynda jyl basynan beri elimizde ereýilder bolǵany týraly málimet bar. Mamyr aıyna deıin 7 iri ereýil bolǵan. Baıaǵy jartas, sol jartas. Taǵy da elimizdiń batys óńirleri. Taǵy da sol baıaǵy munaı-gaz salasy. Mańǵystaý oblysynda tórt, BQO-da ekeý, al Atyraýda bir janjal. Mınıstrliktiń málimetinshe, janjaldardyń paıda bolý táýekelderi munaı-gaz salasynan bólek kólik jáne komýnaldy salalarda basym.
Bıyl jumysshylardyń da talaptary ulǵaıǵan. Ótken jylǵy talaptarǵa jalaqyny ındeksasıalaý, uzaq merzimge kontrakt jasaý, ústemaqy tóleý talaptary qosylǵan. Sondaı-aq, mınıstrlik eńbek janjaldaryn sheshý men onyń aldyn alý maqsatynda Eńbek kodeksine ózgerister engizgeni týraly jazǵan. Ol úshin jumysshylardyń jumys berýshige qoıatyn talaptaryn usyný rásimi jeńildetilgen.
Esterińizde bolsa, 2019 jyly Teńiz munaı-ken ornynda jergilikti jáne sheteldik jumysshylar arasynda janjal oryn alǵan edi. Oǵan lıvandyq Elı Daýdtyń áleýmettik jelide jarıalaǵan sýreti sebepshi bolǵan. Jappaı janjaldan 45 adam túrli dene jaraqatyn alǵan. Osy oqıǵadan keıin vedomstvoaralyq komısıa qurylǵan. Bul eńbek jaǵdaıyn jaqsartpasa, jumysshylarǵa jalaqy berýde ádiletsizdiktiń bolýy etnosaralyq janjalǵa alyp keletinin kórsetti. «Oqıǵanyń basty sebebi, otandyq merdigerlerdiń kásibı biliginiń az ekeninde» dep jazǵan munaı-qyzmet kórsetý kompanıalary odaǵynyń basshysy Rashıd Jaqsylyqov. Sondyqtan máseleni sheshý úshin otandyq merdigerlerdegi jumysshylardyń kásibı biligin arttyrý qajet.
Memlekettiń de, odaqtyń da sheshimderi oryndy. Degenmen, óndiriste oqys oqıǵalar toqtar emes. Qaraǵandyda bolǵan sońǵy qaıǵyly oqıǵa sózimizge dálel. Endi óndiristegi jumysshylardyń qaýipsizdigi máselesi týyndady. Demek, jumysshylardy áleýmettik qorǵaý máselesin qaıta qaraý kerek sekildi.
Sana ózgermeı, turmys túzelmeıdi
Elimizdiń Ata Zańynda áleýmettik memleket ekenimiz jazylǵan. Alaıda, biz osy kúnge deıin áleýmettik memleket ne ekenin túsine almaı kelemiz. Áleýmettik memleket qaıyrymdylyqpen, muqtaj jandarǵa kómekpen ǵana shektelmeıdi.
Rasymen de, sana ózgermeı, turmys ózgermeıdi. Bir qaraǵanda bul, kúnde nápaqasyn taýyp júrgen jumysshylarǵa qatysty aıtylǵan sóz sıaqty. Sebebi, ony baılar kóp aıtady. Al biz muny eń aldymen Úkimetke qarata aıtyp otyrmyz. Óıtkeni, azamattarǵa qarata «masyl» dep aıtý beleń alyp, ádetke aınaldy. Osy oraıda qazaq halqynyń fılosofy Shákárim Qudaıberdiulynyń: «Sózińdi túze – ádetińe aınalady, ádetiń – seniń mineziń. Mineziń – seniń taǵdyryń», – degen naqyl sózderi eske túsedi.
Sonymen, «Áleýmettik memleket» degenimiz, «memlekettiń búkil materıaldyq ıgilikteri, tapqan tabysy men baılyǵyn ádiletti bólýdi kózdeıtin memlekettik saıası model. Onyń basty maqsaty – azamattardyń laıyqty ómir súrýine jaǵdaı jasaý, áleýmettik aıyrmashylyqtardy barynsha azaıtý jáne muqtaj jandarǵa kómek kórsetý». Kórip turǵanymyzdaı, áleýmettik memleket tek muqtaj jandarǵa kómek kórsetýmen shektelmeıdi. Biraq bizde memlekettik saıasat tek osymen shektelip qalǵan.
Bul týraly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta aıtqan edi. Prezıdent 2020 jylǵy halyqqa Joldaýynda: «jalpy, bizge áleýmettik saıasattyń jańa paradıgmasy kerek. Áleýmettik qamtamasyz etý salasy 17 zańmen jáne zańǵa sáıkes ondaǵan aktimen retteledi. Bul retteý isiniń kúrdelenýine jáne júıesizdigine ákep soqtyrdy. Sonyń saldarynan memleket jaýapkershiligi aıqyndalmaı, azamattar óz quqyqtaryn jete túsinbeı júr», – degen edi.
Shynynda da bizge jańa áleýmettik paradıgma qajet. Memleket óziniń áleýmettik saıasatyn jónge keltirýi kerek. Ol úshin memlekettiń materıaldyq ıgilikteri, tapqan tabysy men baılyǵy ádil bólinýi tıis. Mundaǵy basty másele ádil bólinýde. Memlekettiń tabysyn qalaı ádil bólemiz?
Bul suraqqa komýnızm baılardan alyp, kedeılerge úlestirý kerek dep jaýap beredi. Keńes Úkimetiniń 70 jyldan astam kezeńdegi saıasaty bul qaǵıdattyń durys emes ekenin kórsetti. Osy oraıda ákemnen estigen oqıǵa eske túsip otyr. Revolúsıa kezi eken. Kóshede narazylar urandatyp júrgen. Ony kórgen qyzy ákesine júgirip kelip: «Áke, kóshede adamdar urandatyp júr eken», – dese, ákesi ne aıtyp jatyr dep surapty. Sonda qyzy: «Álemde baılar joıylsyn», – dep aıqaılap júr dep jaýap bergen. Sonda ákesi: «Bular qyzyq eken. Men ómir boıy Qudaıdan álemde kedeı adam bolmasyn dep tiledim ǵoı», – degen eken.
Demek, komýnızm usynǵan jol teris eken. Sol sıaqty, sheteldik kompanıalardan, ınvestorlardan bıznesti tartyp alyp, úkimetke berý ıdeıasy da teris. Bul otandyq bızneske de qatysty oı. Ras, byltyrdan beri elimizde ótip jatqan ekonomıkany monopolıasyzdandyrý úrdisi qajet. Biraq bul jeke kásipti tunshyqtyrmaı júzege asqany jón.
Bul turǵydan qarasaq, naryqtyq ekonomıka men áleýmettik memleket bir-birine kereǵar emes. Memleket óziniń shynaıy áleýmettik saıası modelin qalyptastyrsa, bıznes te oǵan ilese ketedi. Iaǵnı kásipkerler tapqan tabysyn ádil bóle bastaıdy. Kásibi ári qaraı jańǵyrýyna jáne jumysshylardyń áleýmettik jaǵdaıyna mán berse, kásipker shynaıy áleýmettik mindetin atqarady. Memleket te solaı. Endeshe, osy salaǵa qatysty zańnamany taldasaq.
Zańdaǵy júıesizdik
Prezıdent aıtqan zańdaǵy júıesizdik memlekettiń jaýapkershiligin aıqyndamaýyna jáne jumysshylardyń óz quqyǵyn jete túsinbeýine alyp keldi. Elimiz táýelsizdik alǵannan 2015 jylǵa deıin kásipkerler men kásipkerlikke qatysty zańnamada júıesizdik bolǵan. 29 qazanda Qaazaqstan Respýblıkasynyń «Kásipkerlik kodeksi» qabyldanyp, 2016 jyldyń 1 qańtarynan kúshine endi.
Kodeks oǵan deıin shashyrańqy bolǵan birneshe zańdardyń kúshin joıyp, bir arnaǵa keltirdi. Atap aıtar bolsaq, «Sharýa nemese fermer qojalyǵy týraly», «Investısıalar týraly», «Jeke kásipkerlik týraly», «Básekelestik týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik baqylaý jáne qadaǵalaý týraly», «Indýstrıalyq-ınnovasıalyq qyzmetti memlekettik qoldaý týraly» zańdardyń árqaısysy salaishilik máselelerdi rettedi. Mysaly, QR-nyń 2003 jylǵy 8 qańtardaǵy «Investısıalar týraly» zańy elimizde ınvestısıalarǵa qatysty qatynastardy rettegen. Onyń ishinde ınvestısıalardy yntalandyrý, ınvestorlardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne olar qatysatyn daýlardy sheshý tártibin belgiledi. Bul kóbine sheteldik ınvestorlarǵa arnalǵan zań bolatyn. Al otandyq kásipkerlerge qatysty «Jeke kásipkerlik týraly» bólek zań da kezinde qabyldanǵan. Sol sıaqty, kásipkerler arasyndaǵy básekelestik bólek zańmen rettelgen. Bul olqylyq «Kásipkerlik kodeksi» qabyldanǵan soń joıyldy.
Jańa kodekstiń basty ereksheligi – memlekettik-áleýmettik seriktestik, áleýmettik kásipkerlik jáne kásipkerlerdiń áleýmettik jaýapkershiligi máseleleri qarastyrylǵan. Biraq olardyń áleýmettik jaýapkershiligi muqtaj jandarǵa kómektesý aıasynda qarastyrylǵan. Degenmen, áleýmettik salaǵa qosa ekologıalyq jaýapkershilik te júktelgen. Biraq kodekstiń 75-bap, 3-tarmaǵynda «kásipkerlik sýbektilerin áleýmettik jaýapkershilik boıynsha qyzmetti júzege asyrýǵa májbúrleýge eshkim quqyly emes», – dep jazylǵan. Sondyqtan úkimet te, azamattyq qoǵam da kásipkerlerdi májbúrleı almaıdy.
Zańdaǵy taǵy bir kemshilik áleýmettik kásipkerlik sýbektilerin anyqtaýǵa qatysty. Onda áleýmettik kásipkerlik sýbektileri bolyp tabylatyn halyqtyń osal toptaryna (múgedek, jalǵyzbasty (áke-ana) jáne t.b.) jumys isteýine jaǵdaı jasaýy kerek delingen. Biraq bul sýbektilerge iri kásipkerler jatpaıdy (79-1-bap).
Sonymen qatar, kásipkerler Eńbek kodeksine sáıkes jalaqyny ındeksasıalaýǵa mindetti emes. Biraq 157-bap, 2-tarmaǵynyń 2-tarmaqshasynda ujymdyq eńbek shartynda ındeksasıa máselesi rettelýi múmkin delingen.
Dese de, memleket kásipkerlerdi áleýmettik máselelerdi sheshýine jaǵdaı jasaýy tıis. Bul iste sheteldik munaı-gaz salasyndaǵy kompanıalardyń tájirıbesi mol.
Taqyrypqa oraı
Chevron men CNPC kóshbasshy
Bizdiń zańnama iri kásipkerlerge áleýmettik jaýapkershilikti mindettemeıdi. Olardy júzege asyrý ár kompanıanyń óz erkinde. Soǵan qaramastan, munaı-gaz salasyndaǵy sheteldik kompanıalardyń arasynda ıgi isti qolǵa alǵandar bar. Olardyń ishinde amerıkalyq Chevron jáne qytaılyq CNPC kompanıalaryn aıtsa bolady.
Jalpy, elimizdiń munaı-gaz salasynda amerıkalyq, eýropalyq, qytaılyq, japondyq, reseılik kompanıalar jumys isteıdi. Eń alǵashqy ınvestor Chevron. Odan basqa amerıkalyq ExxonMobil, ConocoPhillips; reseılik Rosneft jáne Lýkoıl; qytaılyq CNPC, CITIC jáne ózge de eýropalyq kompanıalar bar.
Al endi eki kóshbasshy kompanıaǵa oralsaq. Amerıkalyq Chevron Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq munaı ken oryndarynda munaı óndiredi. Teńizshevroıl kompanıasy jumysshylardyń jalaqysyn ındeksasıalaýdy jolǵa qoıǵan. Tipti, bul bıyl jumysshylardyń narazylyǵyna alyp kelgen. Aqpan aıynda kompanıanyń merdigeri «Senimdi qurylys» JSHS jumysshylary 500 myń teńge ústemaqy talap etip, narazylyq bildirgen. Kompanıanyń sózinshe, ótken jyly keıbir merdigerlerdiń jumysshylaryna ınflásıaǵa baılanysty jalaqylaryn 8,4%-ǵa ındeksasıalaý týraly sheshim qabyldanǵan. Al bul shara qabyldanbaǵan merdiger kompanıalarda jyl sońynda ár jumysshyǵa ber rettik ústemaqy bekitilgen.
Budan bólek, Chevron kompanıasy óz bastamasymen «Igilik» baǵdarlamasyn júzege asyrady. 1993 jyldan 2016 jylǵa deıin 1,1 mlrd AQSH dollaryn elimizdiń áleýmettik máselelerin sheshýge baǵyttaǵan. Kompanıanyń saıasaty ásirese, jergilikti jerdegi áleýmettik máselelerge mán beredi. Kompanıa sondaı-aq, azamattyq qoǵamdy damytýǵa úles qosýda. Jyl saıyn qazaq tildi jýrnalıser arasynda «Áleýmet – qoǵam aınasy» baıqaýy uıymdastyrylady. Oǵan áleýmettik, munaı-gaz salasy boıynsha qalamyn shyńdap júrgen jýrnalıser qatysady.
Qytaılyq CNPC kompanıasy da áleýmettik, korporatıvti jaýapkershilikti umytqan emes. «CNPC – Aqtóbemunaıgaz» kompanıasy óńirdegi kóptegen áleýmettik jobalardy qolǵa alǵan. Kompanıa oblystyq ákimshilikpen jasalǵan memorandým aıasynda túrli jobalardy júzege asyrǵan. Olardyń málimetinshe, 1997–2022 jyldary 27,3 mlrd teńgeden astam qarajat bólgen. Aıta keter bolsaq, kompanıa óńirlik aýrýhanalarǵa 57 jedel járdem kóligin, mektepterge 500 kompúter syılaǵan. Sondaı-aq, «Janajol-KS13» gaz qubyryn salýǵa atsalysqan. Bulardan da basqa kóptegen jobalar bar.
Sóz toqeteri, áleýmettik jaýapkershilik qaıyrymdylyq sharalarymen ǵana shektelmeýi tıis jáne joǵaryda atalǵan kompanıalardyń oń tájirıbesi búkilhalyqtyq sıpat alǵany jón.
«Almaty-akshamy», №136, 14 qarasha, 2023 jyl