Qazaqtyń kemeńger Abaıy – qarańǵy túnekti qaq jaryp týǵan jaryq aı, álemdik deńgeıdegi aıryqsha qubylys boldy.
Abaıdyń artyqshylyǵy – ol óleńdi ermek etip, sózben sýret salyp qana qoıǵan joq, qazaqtyń boıyndaǵy qyńyrlyqpen, nadandyqpen kúresti, ult ádebıetine jan bitirip, ishi-syrtyn túzedi, tereń aqyl-parasatymen, asqan shynshyldyǵymen óleń, sózge ózgeshe mán-maǵyna berip, meılinshe túrlendirdi. Biz úshin ol – danalyqtyń sarqylmas qaınary ispetti.
Shyn hakim, sóziń asyl – baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse dámi ketpes.
Qaradan hakim bolǵan sendeı jannyń,
Álemniń qulaǵynan áni ketpes! – dep Maǵjan aqyn aıtqandaı,
Abaı tanymy, Abaı ilimi týǵan halqymen birge jasaı bereri anyq.
Osy oraıdaǵy daýsyz bir shyndyq – Abaı dúnıetanymyn áli tolyq asha almaı júrgendigimiz. Al munyń sebebi – osy baǵyttaǵy ǵylymı ustanymdar men kózqarastyń, metodologıanyń uzaq jyldar boıy keńestik ıdeologıa talabyna qyzmet etip kelgendiginde. Abaıtanýshy, kórnekti ǵalym Mekemtas Myrzahmetulynyń pikirinshe, tek ulttyq, shyǵystyq tanymmen qaraǵanda ǵana Abaıǵa jaqyndaı alamyz. Ókinishke qaraı, kúni keshege deıingi búkil oqýlyqtarda bul jaǵy eskerilmedi. Abaıdyń qalyptasý kezeńi baıandalǵan ǵylymı eńbekterdiń barlyǵynda aqynnyń sýsyndaǵan bulaǵy, danalyǵynyń kózi retinde – tek orys jáne Batys ádebıeti, mádenıeti kórsetildi, biz Abaıdy solar arqyly adam boldy, aqyn boldy dep uqtyq. Al Abaıtaný ǵylymynyń birden-bir negizin salýshy Muhtar Áýezov deıtin bolsaq, ǵulama jazýshy Abaı dúnıetanymynyń úsh rýhanı bulaqtan quralatynyn jáne onyń qazaq halqynyń rýhanı álemi men shyǵystyń rýhanı qazynasy jáne batystyń ádebı álemi ekendigin aıtqan. Biz osy aradan shyǵys álemin múlde julyp tastadyq.
Ol azdaı, endi Abaıdyń Qara sózderine soqtyǵý órship tur. Osy oraıdaǵy pikirlerdiń qanshalyqty negizdi-negizsiz ekendigin biz birneshe abaıtanýshy, ádebıettanýshy mamandar kózqarasymen saraptap kórýdi uıǵardyq.
Jabal SHOIYNBET, abaıtanýshy, ǵalym: Abaıdy jalań túsiný teris túsinikke aparyp otyr
Halqymyzdyń ult retindegi myqtylyǵy árqashan rýhanı deńgeıinen kórinedi. Qazaq ulty keń dalada qalaı erkin ósse, aqyl-parasaty men oı-sanasy da sondaı keń, tereń bolǵan.
Qoǵamdyq jaǵdaılar saldarynan, ásirese otarshyldardyń bizge jasaǵan qıanatynan, zulymdyǵynan biz muhıttyń tereńdigindeı sol danalyǵymyzdan qol úzip qaldyq. Sol joǵaltqanymyzdy qaıta tabý úshin de Abaıǵa oralyp otyrmyz. Ata-babalarymyzben ǵasyrlar boıy birge jasasqan rýhanı ilimniń Abaıda turǵanyn kórip, Alash kósemderi birden «Hakim Abaıdan úıreneıik, soǵan qarap boı túzeıik» dep umtylys jasaǵan. Alash kósemderi Abaıdyń danalyǵyn qoldap qana qoıǵan joq. Ony jetkilikti dárejede oqyp-úırenip, ary qaraı keńinen nasıhattady jáne ómirde de paıdalandy.
Al Qazaqstan táýelsizdik alǵan kezden bastap Abaıǵa shabýyl kúsheıdi. Osy baǵytta úlken baǵdarlama jasaldy. Mundaǵy maqsat – qazaq ultyn óziniń tilinen, dininen, saltynan aıyrý, sóıtip máńgúrttendirý bolǵan. Bir adam emes, myń adamdy sońynan erte alatyn jigitterimizdiń ózi solardyń arbaýyna tústi. Abaıǵa qazirgi shabýyl – col kezinde bastalǵan nárseniń jalǵasy. Munyń artynda úlken kúsh jáne úlken másele tur. Biz Abaıdy aqyn retinde ǵana tanydyq, hakim Abaıdy áli tanı alǵan joqpyz.
Dushpandarymyzdyń qorqatyny: «Hakim Abaıdy tanyǵan kezde qazaq eshkimge ál bermeı ketedi» dep, sony tanytpaýǵa kúsh salyp jatyr. Abaıdy joqqa shyǵarýdaǵy maqsat – sol. «Abaı degen jaı adam bolǵan, tipti bolmaǵan» nemese «oǵan bireý jazyp bergen» degen daqpyrttardy eldiń sanasyna sińirmekshi. Mine, biz osymen kúresýimiz kerek. Ókinishke qaraı, kúresimiz álsiz bolyp tur.
Ult kósemi Ahmet Baıtursynulynyń ózi: «Men Abaıdy oqyǵanda birden ala almadym. Abaıdyń álemi óte kúrdeli, tereń. Ol Abaıdyń kemshiligi emes, oqyrmannyń daıyndyǵynyń joqtyǵy» degen. Sodan keıin Ahmet bastaǵan Alash kósemderiniń barlyǵy: «Biz endi aldaǵy urpaǵymyzǵa Abaıdy oqytýymyz kerek» dedi. Tek Abaıdy durys túsindire bilýimiz kerek. Men kezdesýlerde jastarǵa: «Aınalaıyn, Abaı týraly pikir aıtqyń kelse, onyń óleńderin, Qara sózderin tutas oqy, qaıtalap oqy. Al ár sózin ár jerden julyp alyp alsań, Abaıdy teristeımin dep óziń de teris jolǵa túsip ketesiń» deımin.
Bizge kezinde shynymen de úzip-julyp oqytty ǵoı Abaıdy. Saıasat ózine ne kerek bolsa, sony mıymyzǵa sińirip jiberdi, ásirese men qatarly adamdardyń sanasyna. Bul teris túsinikke ońaı aparady. Jamandaıyn dep tursań bir jerden bir nárseni julyp alasyń da: «Abaı, mine, bylaı dep aıtqan» dep shyǵa kelesiń. Mine, osy máselede óte saq bolýymyz kerek.
Balabaqsha, mektep, joǵary oqý oryndary bolsyn, meniń balalarǵa aıtarym: «Sender Abaıdy qury jattamańdar. Abaıdyń on óleńin jattaǵannan góri, bir Qara sózin túsingeniń artyq» deımin. Biz soǵan umtylýymyz kerek. Abaıdy jalań túsindirýden baryp qazir túrli teris túsinikter týyndap otyr.
Qanat TİLEÝHAN, jazýshy: Biz Abaıdan alystap baramyz
Biz Abaıdan bezingenbiz. Abaıǵa degen mahabbat tek tilde ǵana. Bir aǵamyz «Abaı qazaqty synaýdan basqa sharýa qyldy ma?» deıdi. Úndemedik. Qazaqy tárbıe ǵoı sol baıaǵy. Úlkenge qarsy shyǵýǵa bolmaıdy.
Abaı birinshi ózin aıamaǵan. Ózin ar sotyna salady.
Boıdaǵy mindi sanasam,
Taý tasynan az emes.
Júregimdi baıqasam,
Inedeıin taza emes...
Biz osylaı aıta alamyz ba? Abaıshyl bolsaq aıtýǵa tıis edik qoı. Joq, boıymyzdan tarydaı min tappaımyz. Ózimizge ózimiz essiz ǵashyqpyz. Aqyn:
Osynsha aqymaq bolǵanym,
Kóringenge qyzyqtym.
Ǵadiletti júrektiń,
Ádiletin buzyppyn, – deıdi. Osylaı jyrlap kelip:
«Siz bilesiz» degenge,
Kúnge kúıip pisippin, – dep maqtanbasqa maqtanǵanyn aıtady.
Biz Abaı toıyn jasaımyz. Abaıdyń týǵan kúnin meıram qyldyq. Tutas bir oblysymyz Uly aqynnyń atymen atalady. Qazaqstannyń árbir aımaǵynda Abaı aýyly bar. Mektepter, kósheler qansha ma?! Biraq biz Abaıdan alystap baramyz. Abaı ańsaǵan qoǵamdy ornata aldyq pa? Abaı ańsaǵan qazaq bola aldyq pa? Urlyq pen qarlyq. Aldaý men arbaý. Sózde turmaý. Ósek sózge úıir bolýymyz. Bunyń barlyǵy – Abaıǵa qarsylyq. Biz ras, shynynda, Abaıǵa qarsymyz...
Asan OMAROV, abaıtanýshy, ǵalym: Hakim qazaqty jylatyp aıtyp, kózin ashty
«Otyz jyl bos ótti, Abaı siltegen baǵyttan jańyldyq, «áı, qap!» dep san soǵýdyń ornyna, «Abaıdyń qazaqty birde-bir ret maqtamaǵany, tek jamandaı bergeni nesi?!» dep týlaıtyndar shyǵyp jatyr.
Mysaly, Januzaq Ákim jaqynda abaı. kz. portalynda jaryq kórgen «Qara sózdi oqyǵan saıyn qazaq naqurystana beredi...» degen maqalasynda bar kináni Abaıǵa artyp, hakimdi jerden alyp, jerge salypty. «Abaı aıtyp ketken kemshilik minezderden arylyp boldyq» degeni me, bul paqyryń «asyl muraǵa revızıa jasaıyq» dep, qara sózderdegi «qazaqty ult retinde qaralap, rýhyn jer qylatyn sóılemderdi alyp tastaýdy» usynypty. Ol-ol ma, «Qara sózderdi Abaı jazbaǵan, 1930 jyldary NKVD jazǵan» degenge deıin barypty.
Avtor uly tulǵany muqatý arqyly óziniń bilgish, oqymysty ekendigin kórsetip qalýdy kózdegen sıaqty. Áıtpese osy kúngi qazaqtyń áńgúdik, naqurys, máńgúrt bolýyna Abaıdy kinálaý saý aqyldyń isi me?! Odan asqan kimiń bar?! Bile bilsek, adam bolam degen talaı býyn Abaıdan úlgi alyp ósti. Hakim qazaqty jylatyp aıtyp, kózin ashty. Kópshilik ashshy syndy durys qabyldap keldi, solaı bola da bermek. Al Januzaq Ákim sıaqty hakimdi túzemekshi bolǵandardyń Alla taǵala turmaq, óziniń bolmysyn tanı almaǵan deńgeıi pash etilip, masqarasy shyǵyp otyr.
Abaı sovettik dáýir tutqynda qalyp otyr, bul ras, máselen, tolyq jınaǵyna bir aýyz jańa sóz qosa almadyq. Sonyń saldary bolar, Abaı deńgeıinde bir óleń ıa bir qara sóz jazyp kórmese de, kemeńgerge syn aıtyp, «ony oqytpaıyq, shekteıik» deıtin, qala berdi, danalyq tanymdaryna «dıdaktıka» dep qaraıtyn bóspeler kóbeıip ketti. Abaı – máńgilik pirimiz, oǵan soqtyǵý «atyń shyqpasa jer órteniń» keri ǵana. Sondyqtan: «Eki kúımek bir janǵa ádilet pe?», «Sen esirke, tynysh uıyqtat, baq sózime!» dep ózi eskertip ketkendeı, ońdy-soldy shabýyl jasaýdy doǵaryp, sózine baǵatyn kez keldi.