Tól teńgemizge – 30 jyl!
Búginde qazaq teńgesi qorǵanys elementteri boıynsha álemdik valútalar arasynda úlgi bolarlyqtaı sapaǵa ıe
Ulttyq valúta – teńge 1993 jyly 15 qarashada aınalymǵa endi. Ol – Qazaqstan Respýblıkasy kóleminde paıdalanylatyn zańdy tólem quraly. Aqsha – asyl qazyna, halyq baılyǵy. Ekonomıkalyq ósýdiń negizi retinde ózindik aqsha birligin engizý kez kelgen memlekettiń tarıhynda erekshe ról atqarady.
Teńge qazaq halqynyń tarıhyndaǵy alǵashqy aınalymǵa engen aqsha birligi emes ekendigi sonaý ótken tarıhymyzdan belgili. Uly Jibek joly boıynda ornalasqan ejelgi qazaq dalasynda aıyrbas saýdada baǵaly ań terilerin, metaldan jasalǵan teńgelerdi taýar aınalymy retinde qoldanǵan. Tarıhı eńbekterde alǵashqy teńgelerdi birinshi ǵasyrda-aq ǵundar jasaǵan degen málimet beriledi. Onyń bir betine pehlevı, ekinshi betinde túrki rýna (eftalıt) jazýy bolǵan. Bul teńgeler V-VI ǵasyrlarda saýda aınalymyna paıdalanylǵan. Teńgeniń paıda bolýy men saýda aınalymyna enýine Uly Jibek jolynyń qazaq jeri arqyly ótýiniń jáne oǵan ejelgi túrkilerdiń ıe bolýynyń yqpaly óte zor boldy. Uly Jibek jolynyń soltústik tarmaǵy Qazaqstannyń ońtústigi men Jetisý arqyly ótken. Onyń Sýıab, Taraz, Ispıdjab qalalary arqyly ótetin telimderi boıynda ornalasqan ejelgi qazaq dalasynda saýda, aıyrbas saýda túri erteden qalyptasqan. Ispıdjabqa odan soltústik-batys jaqtaǵy Farabqa, Shaýǵarǵa jáne odan ári qaraı Syrdarıanyń tómengi aǵysy men Ortalyq Qazaqstanǵa ketetin tarmaqtary shyqqan. Sol tarmaqtarynyń boıynda ornalasqan qalalarda materıaldyq ıgilikten basqa saýda da jasaldy. Qalalar taýar aıyrbasynyń negizgi úsh baǵyty: elder arasyndaǵy, qala men onyń tóńiregi arasyndaǵy jáne qala men kóshpeli dala arasyndaǵy baǵyttary toǵysyp jatty. Qazaq halqy aıyrbas túrinde saýda jasaýda maldyń terilerimen qatar baǵaly ań terileri, qymbat metaldar altyn jáne kúmis kesekterin saýda-sattyqqa jumsaǵan.
V–VIİİ ǵasyrlarda Shý, Talas, Syr boıyndaǵy qalalardyń órleýi barysynda qoladan bıleýshilerdiń tańbasy beınelengen teńgeler jasaldy. Máselen, Sýıab, Taraz qalalaryndaǵy teńge sheberhanalarynda Ashına áýletiniń rámizi dep eseptelgen arystan beınelengen. Jetisýdy mekendegen túrgeshterdiń teńgelerinde «Túrkesh qaǵan teńgesi» nemese «Túrkiniń kók hanynyń teńgesi» degen jazýlar boldy. Vİİ-VIİİ ǵasyrlarda óz mánetterin ortalyq Syrdarıa men Otyrar jazırasynda túrik ámirshileri, al Jetisýda túrkeshter men týhsıler shyǵardy. İH-H ǵasyrlarda osy aýmaq Samanıd ımperıasynyń quramyna kirgendikten, Qazaqstannyń ońtústiginde samanıdtik ámirshilerdiń mys felsteri shyǵaryldy. Mánet saraılary Otyrarda (Farab) jáne Ispıdjapta jumys istedi. Aqsha aınalysynda 3 túrli dırhemder – múseııabı, muhammedı men shtrıfı boldy.
Qazaq jerinde aqshany jasaý isi Qarahan áýleti tusynda jaqsy óris aldy. Osy mezgilde qalalar qanat jaıyp, taýar óndirisi men saýda kólemi ulǵaıǵan. Ekonomıkanyń órkendeýi aqsha aınalasynda asa zor qarajat aǵynyn qajetsingen. Kúmistiń jetispeýshiliginen mánet saraılary dırhemderdi, ıaǵnı «kúmistelgen» dep atalatyn beti kúmispen jalatylǵan mys mánetterin soǵa bastady. Usaq bólshek saýdada mystan jasalǵan felstermen esep aıyrysty. Altynnan jasalǵan mánetter saýdada danalap emes, salmaǵyna qaraı qajettilik boıynsha maıda kesekterge syndyrylatyn. Sol kezende Qazaqstan aýmaǵynda Balasaǵun, Barysqan, Ispıdjab, Farab, Býdykkent qalalarynda mánet saraılary qyzmet etti.
Qarahan áýleti ıslam dinin memlekettik din retinde qabyldaǵannan keıin, aqsha aınalymyndaǵy tıyndardyń ataýy da «dınar, dırhem, fýls» degen arabsha ataýǵa ıe boldy. Iaǵnı Qypshaq taıpasy jaılaǵan Deshti Qypshaq dalasynda kúmis jáne mys aqshany qazirgi biz qoldanyp júrgen aqshanyń ataýymen ataǵan. Máselen, alǵashqysyn tanga (teńge), keıingisin pýl (pul) dep ataǵan.
Ortalyq Azıanyń on alty qalasynda, shamamen 1260–1280 jyldardyń ózinde-aq mánet soǵatyn iri saraılar bolǵan. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy sol kezdegi Taraz, Jentte, t.b. qalalarda teńge saraılary jumys istegen. Teńgelerde kóbine arystan, suńqar, balyq sýretteri beınelengen. Keıbir dırhemder men puldarda shoq juldyzdardyń beınesi salynsa, keıbirinde totyqustyń sýreti salynǵan. Dınar dep altynnan soǵylǵan tıyndy aıtatyn bolsa, kúmis tıyndy dırhem dep ataǵan. Uly Jibek joly boıynda ornalasqan qalalarda saýda sattyq jasaýda dırhem, dınar, penı, manat, fýls, dildá, jamby syndy aqsha birlikteri aınalymǵa túsken.
XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Qazaqstanda ámir Temirdiń mánetteri aınalysta boldy. Syrdarıa óńiriniń qalalary tımýrıdter ımperıasynyń quramyna kirdi. Sonymen birge, qazaqstandyq qalalarda saýda úshin Buharadan, Samarqannan, Tashkent, Aqsy, Shahruhı, Hısardan ákelingen mánetter, negizinen mys dınarlary paıdalanyldy. XV ǵasyrdyń basynda Otyrar men onyń aınalasynda úsh dárejeli táńge atty kúmis mánetteri paıdalanyldy. Negizgi ataýy táńge, onyń shıregi – mir, al on ekiden bir bóligi – táńgeshe dep atalyndy. XV ǵasyrdyń sońynan XVII ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin mánet saraılary Iassyda (Túrkistan), Saýranda, Syǵanaqta, Saıramda úzdiksiz jumys istedi. XVI ǵasyrdyń orta tusynda Iassyda sheıban Eskendir han kúmis mánetterin shyǵardy. Tashkentpen birge Syrdarıa jaǵasyndaǵy qalalarda saýda aınalymynda kúmisten jasalǵan teńgeler qoldanysta boldy. XIX ǵasyrda barlyq saýda qatynastary tek orys aqsha belgilerimen júrgizildi.
Ata-babalarymyz qaǵaz aqshany aqquıryq, al, metal aqshany baqyr, qara baqyr, kúresh, qara kúresh, shaqa, soqyr, jarmaq, tıyn dep túrli ataýmen ataǵan. Sonymen qatar, kólemi men salmaǵyna qaraı altyn men kúmisti taıtuıaq, atantuıaq, qoıtuıaq, botagóz dep ataǵan. Sonymen ártúrli kezeńde jasalǵan teńgelerdiń óz erekshelikteri bolǵan. Reseı ımperıasynyń otarlaýy barysynda qazaqtardyń tól aqshasy yǵystyrylyp, orys aqshalary, halyq arasynda «sólkebaı» dep atalyp ketken monetalar saýda aınalymynda boldy.
Keńestik bılik tusynda keńestik aqshalar men tıyndar qoldanysta bolyp, Qazaqstan birtutas rúbl aımaǵyna boldy. Reseı 1992 jyly 26 shildede óziniń tól valútasyn engizdi, sol kezden bastap, rúbl aımaǵyndaǵy elder Qazaqstan, Ózbekstan, Tájikstanda qarjylyq júıelerin bólip jiberdi. Qazaqstanǵa Reseı Ortalyq banki qazaq nyshandary bar rúbldi shyǵaryp berýdi usyndy. Sonymen qatar, Qazaqstan rúbldi paıdalaný úshin Reseıdiń quramyna, Reseı Federasıasynyń sýbektisi retinde enýi kerek jáne táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda jınaǵan nebári 700 mln-nan astam AQSH dollaryndaǵy altyn-valúta rezervin Reseıdiń ortalyq bankine tapsyrýy kerek degen talaptar qoıdy. Qoryta aıtqanda, olar óz rýblin Qazaqstan táýelsizdigimen almastyrýdy usyndy.
Qazaqstanǵa KSRO-nyń rúblderi ǵana emes, rúbl aımaǵynan shyqqan elderden de rúblder kelip jatty. Aınalymdaǵy rúbl kúnnen-kúnge qunsyzdanyp sol kezde halyqtyń aıtýynsha, «saban aqshaǵa» aınaldy. Osyndaı keleńsiz oqıǵalardyń oryn alýy Qazaqstannyń tól valútasyn shyǵarýǵa eriksiz jol ashty.
Anglıanyń ataqty «Harrıson jáne uldary» kompanıasymen ulttyq valúta – teńge jasaý týraly kelisim-shart jasalyp, 1993 jyly teńgeniń alǵashqy partıasy basylyp shyqty, teńge sol jyly qarashanyń 15 kúni aınalymǵa endi. Tól teńgemizdiń eń alǵashqy banknotalarynda elimizdiń saıası ómirinde óshpes iz qaldyrǵan tarıxı tulǵalardyń beınesi, al syrtynda keń baıtaq jerimizdiń sulý tabıǵaty men tarıxı sáýlet nysandary basyldy. Máselen, 1 teńge – Ábý Nasyr ál-Farabıdiń sýreti, 3 teńge – aqyn Súıinbaı Aronulynyń sýreti, 5 teńge – kompozıtor Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń portreti, 10 teńge – shyǵystanýshy Shoqan Ýálıhanovtyń, 20 teńge – aqyn Abaı Qunanbaev, 50 teńge – Ábilqaıyr hannyń sýreti, 100 teńge – Abylaı hannyń portreti berilgen bolatyn.
1993 jyly basylǵan «Portretter» aınalymynda qazaq tarıhyndaǵy orny bar tarıhı tulǵalar beınelendi. Al odan keıin tól valútamyzǵa basylǵan «ál-Farabı» serıasy shyqty. 1993 jyly qarashanyń 22-sinde zeınetaqy men eńbekaqy teńgemen berile bastady. Elimizde valúta aıyrbastaý bólimsheleri ashylyp jatty. Qazaqstannyń aqsha saraıy metal tıyndardy shyǵarýǵa daıyn bolmaǵandyqtan jedel túrde qaǵaz túrinde shyǵardy, biraq 1 jyldan soń olardy metal tıyndarǵa aýystyrdy. 1994 jyly qaǵaz tıyndar jezden jasalǵan monettermen almasty. Almaty qalasynda Ulttyq banktiń Banknot fabrıkasy 1995 jyly 19 mamyrda tolyq aıaqtalyp, resmı ashyldy. Al monetter Óskemende ornalasqan moneta saraıynda daıyndalady. Búginge Qazaq eliniń tól valútasy respýblıkamyzdyń ózinde basylyp shyǵady.
2019 jyly Qazaqstan tarıhynda alǵash ret nomınaly 1, 2, 5, 10, 20, 50 jáne 100 teńgelik ulttyq valútanyń aınalystaǵy monetalary memlekettik tildegi jazýlary latyn grafıkasy arqyly shyǵaryla bastady. Búgingi kúni banknot dıapazony 500, 1000, 2000, 5000, 10 myń jáne 20 myń teńgelik banknottardyń nomınaldarynan turady. Monetalar dıapazony 1, 2, 5, 10, 20, 50 jáne 100, 200 teńgelik retti eselik qurylym bolyp tabylady.
Qaı eldiń bolmasyn valútasy memlekettiń tarıhyn tikeleı baıandaıdy, zamanaýı saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jáne jahandyq dárejesin sıpattaıdy. El arasynda «Teńge tıynnan óser, jylqy qulynnan óser» degen tálsim, ómirden alynǵan shyndyq. Tirshiliktiń arbasynyń dóńgelegi – teńgemen dóńgelenip tur.
Búginde memlekettiń damýynda teńge mańyzdy ról atqarady, onsyz memleketaralyq qatynastardy ornyqtyrý múmkin emes. El tarıhyndaǵy taǵdyrly sátte dúnıege kelgen ulttyq valútamyz 30 jyl ýaqyt ishinde Qazaqstannyń derbes qarjylyq, ekonomıkalyq júıesin qalyptastyrýǵa negiz qalady. Búginde táýelsizdigimizdiń sımvolyna aınalǵan ulttyq valútamyz – teńge ýaqyt talabyna saı onyń dızaıny ózgerip, qorǵanystyq qabileti jetildirilip, halyqtyń qajetin ótep keledi. Tól teńgemiz 30 jyl ishinde dızaıny, sapasy, sonymen qatar, álemniń valútalary arasyndaǵy 18 qorǵanys dárejesi bar eń qorǵalatyn valútalardyń biri. Úsh jyl qatarynan – 2011, 2012, 2013 – álemdegi eń ádemi aqsha dep tanyldy. Búginde qazaqstandyq teńge qorǵanys elementteri boıynsha álemdik valútalar arasynda úlgi bolarlyqtaı sapaǵa ıe.
Tól teńgemiz paıda bolǵaly júrgizilip kele jatqan memlekettiń tizbekti qarjylyq saıasatynyń negizinde elimizde naryqtyq ınstıtýttar makroekonomıkalyq turǵydan turaqtalyp, birtindep qalyptasa bastady. Memleket ishindegi qarjy aınalymy da teńge arqyly oryndalady. Búginde ulttyq valúta barsha memleketter men halyqtar úshin óte yńǵaıly jáne ekonomıkalyq negizi bar qarjy quraly.Qazaqstan Respýblıkasy 1997 jyldan bastap 15 qarasha – Ulttyq valúta kúni dep atap ótetin boldy. Sonymen qatar, bul kúndi qarjygerler men bank qyzmetkerleriniń kásibı merekesi retinde atap ótý dástúri qalyptasty.