Odan qalaı saqtanamyz?
Ótken aptalarda «Almatydan vıch shyǵypty» dep biraz dúrligip qalǵanymyz ras. Ol ne jaǵdaı? Qandaı is-sharalar qabyldanýda? Jalpy, Almaty qalasynyń JITS-tyń aldyn alý jáne oǵan qarsy kúres ortalyǵynda qandaı jumystar atqarylyp jatyr? Osy jáne ózge de saýaldarymyzdy atalǵan ortalyqtyń dırektory Marat Tókeevke qoıǵan edik.
– Marat Sansyzbekuly, búgingi kúni Almatyda adamnyń ımmýntapshylyq vırýsynyń (AITV) taralý deńgeıi qandaı jáne ınfeksıanyń jańa jaǵdaılaryn ýaqytyly anyqtaý úshin nendeı is-sharalar qabyldanýda?
– Qazirgi kúni Almaty qalasynyń JITS-tyń aldyn alý jáne oǵan qarsy kúres ortalyǵynda dıspanserlik esepte AITV dıagnozymen 4429 adam tur. Qalada jylyna shamamen 400-500 adam AITV ınfeksıasymen resmı tirkeledi. Byltyr 499 turǵyn tirkelgen bolsa, 2021 jyly 467 adam anyqtaldy. Bizdiń boljam boıynsha, qalada AITV juqtyrǵandardyń tek 86%-y osy dıagnozben ómir súrip jatqanyn biledi, al qalǵan 14%-y eshqashan AITV-na tekserilmegen bolýy múmkin jáne aǵzasynda belgileri baıqalmasa, dárigerge qaralmaıdy. JITS ortalyǵynyń mamandary jyl saıyn AITV-na 450 myńǵa jýyq zertteý júrgizedi.
AITV-yn ýaqytyly anyqtap otyrý maqsatynda elimizde JITS ortalyqtary, emhanalar, stasıonarlar, úkimettik emes uıymdar, qylmystyq-atqarý júıesi mekemeleri jáne basqa da uıymdar arasynda ózara is-qımyl júıesi engizilgen. Árbir uıym Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń algorıtmderine sáıkes, táýekel tobyndaǵy pasıentterge epıdemıologıalyq saqtyqpen qaraıdy jáne bekitilgen erejelerge sáıkes AITV-na test alady.
Dárigerlerdiń baqylaýynda sondaı-aq, belgili bir klınıkalyq kórsetkishteri bar adamdar, qan quıý, organdar, tinder, jynys jáne uryq jasýshalarynyń donorlary men resıpıentteri jáne aýrýhanaǵa túsken naýqastar bolady. Bolashaq analar erekshe nazarymyzda turady, olar júktilik kezinde eki ret AITV-testten ótkiziledi. Mysaly, 2022 jyly 50 myńnan astam júkti áıel AITV-na tekserilip, olardyń 24-i oń nátıje kórsetken. Mundaı jaǵdaılarda bizdiń mindetimiz – AITV-nyń qursaqtaǵy balaǵa berilmeýine kúsh salý. Eger anasy dárigerlerdiń barlyq usynysyn buljytpaı oryndasa jáne antıretrovırýstyq preparattardy qabyldasa, onda AITV-nyń nárestege berilý qaýpi 0-2%-ǵa deıin tómendeıdi.
Bul jerde AITV qazirgi ýaqytta ólimge ákeletin aýrý emes, sozylmaly aýrý retinde qarastyrylatynyna erekshe nazar aýdarǵym keledi.
Terapıa ımýnıtetti qorǵaýdy qamtamasyz etedi, sondyqtan tıisti preparattardy qabyldap, durys em qabyldap júrgen AITV-men aýyratyn adam da uzaq jáne sapaly ómir súre alady. Ýaqytyly jáne durys em vırýsty mınımaldy deńgeıge deıin tómendetip, tipti sol dıagnozben júrgen adamnyń jynystyq seriktesi úshin de qaýipsiz bolady.
– AITV ınfeksıasyn kóbine kimder jáne qalaı juqtyrady? Ony juqtyryp almas úshin adamdar neden saqtanǵany jón?
– Byltyrǵy qorytyndy kórsetkendeı, ınfeksıanyń 80%-dan astamy getero jáne gomoseksýaldyq baılanystar kezinde juqqan. Sonymen qatar, gomoseksýaldyq baılanys arqyly juqqan ınfeksıa keıingi 5 jylda eki esege ósip ketken. Al esirtki qoldanǵan kezde juqtyrǵandardyń úles salmaǵy 20%.
AITV ınfeksıasynyń aldyn alý úshin halyqtyń negizgi toptary arasynda «Zıandy azaıtý» baǵdarlamasy iske qosylǵan, ony memleket qarjylandyrady. Onyń aıasynda esirtkige táýeldi adamdarǵa shprıster beriledi, áleýmettik jaýapkershiligi tómen áıelder men erlerge kontrasepsıa quraldary taratylady. Sondaı-aq, sol toptaǵy adamdarǵa jedel testileý júrgiziledi. Bul maqsattarǵa jylyna 100 mln teńgege deıin qarjy bólinedi.
Árıne, bul jumysqa úkimettik emes uıymdar da kóp qoldaý kórsetedi. Bıyl ÚEU iske asyratyn memlekettik áleýmettik tapsyrys sheńberinde jergilikti búdjetten halyqtyń negizgi toptaryna arnalǵan 5 jobaǵa 75 mln teńge bólindi.
– AITV juqtyrǵan adam anyqtalǵan kezde qandaı is-sharalardy qolǵa alasyzdar?
– AITV dıagnozy anyqtalǵan kezde dárigerler keńes beredi, qaıdan juqqany týraly málimetterdi tekserip, zerdeleıdi. DDU men Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń sońǵy halyqaralyq hattamalaryna sáıkes birden antıretrovırýstyq terapıa taǵaıyndalady. Almaty qalasynyń pasıentteri úshin 2023 jylǵa arnalǵan memlekettik búdjetten tegin negizde beriletin preparattardy satyp alýǵa 1,9 mlrd teńge bólindi. Antıretrovırýstyq terapıamen qamtý kórsetkishi 85%-dy quraıdy, al júrgiziletin terapıanyń tıimdiligi shamamen 90%.
Qaıtalap aıtamyn, tıimdilik dep otyrǵanym – em-dom nátıjesinde adam aǵzasyndaǵy vırýstyń konsentrasıasy nólge deıin tómendep, sáıkesinshe vırýstyń basqa adamǵa berilý qaýpi men ımýndyq júıege tıgizer zardaby da aıtarlyqtaı azaıady. Júrgizilgen em-terapıa nátıjesinde byltyr osy aýrýdan bolatyn ólim-jitim 2021 jylmen salystyrǵanda eki esege tómendedi. Bizdiń ortalyqta joǵary bilikti mamandar jumys isteıdi, olardyń ishinde psıhologtar, juqpaly aýrýlar dárigerleri, gınekologtar, dermatovenerologtar jáne osy salada tájirıbesi mol basqa da mamandar bar. Pasıentter únemi dárigerlik baqylaýda bolady, emdeýdiń zerthanalyq monıtorıńi júrgiziledi, naýqastarǵa kez kelgen máseleler boıynsha keńes beretin «telegramm-bot» bar. Árıne, bul rette pasıentter týraly aqparat barlyq ýaqytta qupıa saqtalady.
– Bizde donorlar men qan komponentterin baqylaý júıesi qandaı? Bul qanshalyqty tıimdi?
– Almaty qalasynda, donorlar men resıpıentterdi qosa alǵanda, pasıentterdi ýaqytyly testileý boıynsha halyqaralyq normalar men álemdik tájirıbeler negizinde qurylǵan júıe jumys isteıdi. AITV boıynsha anyqtalǵan barlyq oń jaǵdaı ulttyq tirkelimge engiziledi. Zerthanalyq jáne epıdemıologıalyq zertteýlerdiń sapasyna monıtorıń júrgiziledi. Pasıentterdi Qazaq dermatologıa jáne juqpaly aýrýlar ǵylymı ortalyǵy engizedi, bul búkil prosestiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etedi. Donorlyqtyń qaýipsizdigin respýblıkalyq jáne qalalyq qan ortalyqtary qamtamasyz etedi. Ondaǵy mamandar donordy zerthanalyq jumysqa deıin tekserip, suraý salyp, onyń bárin dıspanserleý jónindegi derekqorlarmen salystyryp, jabyq úlgidegi analızatorlarda IFA/IHL jáne PTR ádisterimen eki kezeńdik testileýden ótkizedi.
Sonymen qatar, qan komponentteri leıkofıltrasıa, vırýsınaktıvasıa, karantındeý sıaqty qaýipsizdik is-sharalarymen qosysha qamtamasyz etiledi. Dıagnozdy naqty rastaý úshin oń synamalar JITS ortalyǵyna jiberiledi. Qan quıylǵan soń 1 jáne 3 aıdan keıin AITV-na resıpıentterdi tekserýdi baqylaýdy JITS ortalyǵy da, aýmaqtyq emhanalar da júzege asyrady, nátıjeleri týraly aqparat tıisti tizilimderge engiziledi. Resıpıentterdi tekserýdi baqylaý jańa jaǵdaılardy ýaqtyly anyqtaýǵa, epıdemıologıalyq zertteýler júrgizýge múmkindik beredi jáne AITV-nyń odan ári taralýynyń jolyn kesedi. 2022 jyly qan quıýǵa deıin AITV-na 9965 adam tekserildi. Nátıjesinde bul vırýs 10 adamnan shyqty. Al bıylǵy 5 aıda 4886 resıpıent tekserilip, AITV-men aýyratyn 4 adam anyqtaldy.
– Almatydaǵy Ortalyq qalalyq klınıkalyq aýrýhanadan AITV juqtyrǵan naýqastardyń anyqtalǵany týraly aqparattan habardarmyz. Epıdemıologıalyq tergeý qalaı júrip jatyr?
– Qalalyq JITS ortalyǵynyń belsendi ári júıeli jumystarynyń nátıjesinde megapolıste buryn-sońdy bolmaǵan jaǵdaı anyqtaldy. Stasıonarǵa túsetin pasıentterdi, onyń ishinde resıpıentterdi testileýdiń qoldanystaǵy júıesiniń arqasynda eki pasıenttiń bir aýrýhanadan medısınalyq kómek alǵany anyqtaldy. Osy aqparat kelip túsken sátten Almaty qalasynyń Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń ókilderi shuǵyl iske kirisip ketti. Jedel jumys nátıjesinde sanıtarlyq-epıdemıologıalyq baqylaý organdaryn aqparattandyrý týraly sheshim qabyldandy. Stasıonarda baılanysta bolǵan pasıentterdi tekserý boıynsha is-sharalar jedel qolǵa alyndy. Epıdemıologıalyq belsendi zertteý nátıjesinde AITV dıagnozy qoıylǵan taǵy bir naýqas anyqtaldy. Olarmen baılanysta bolǵan adamdardy testileý jáne izdeý, anyqtaý jalǵasýda. Sol pasıentterdiń osynyń aldynda barǵan bolýy múmkin barlyq medısınalyq uıymdar da tekserilip jatyr. Qazirgi ýaqytta tıisti salalar mamandarynan qurylǵan komısıa kúsheıtilgen rejımde tekserý jumystaryn júrgizýde. Nátıjesin habarlaıtyn bolamyz.
– Buqaralyq aqparat quraldarynda sol pasıentterdiń aýrýhanada sáýir aıynda jatqany týraly aqparat tarady. Sonda bul dıagnoz nelikten kesh qoıylyp otyr?
– Normatıvtik-quqyqtyq aktilerge sáıkes, gemotransfýzıa (qan quıý) alǵan pasıentter 1 jáne 3 aıdan keıin AITV-na testileýden ótedi. Bul merzimder ımmýnologıalyq «terezeni» eskere otyryp belgilenedi: aǵzada vırýs bolǵanmen, ony tıisti deńgeıde anyqtaıtyn antıdeneler áli de jetkilikti mólsherde túzilip bitpeıdi. Iaǵnı jalǵan teris nátıje alyp qalýymyz múmkin. Infeksıanyń bolǵanyn nemese bolmaǵanyn tek birinshi aıdyń aıaǵynda ǵana anyqtaýǵa bolady, al úshinshi aıdyń sońynda barlyq naýqasta antıdenelerdiń jetkilikti tıtri túzilip bitedi.
Ortalyq qalalyq klınıkalyq aýrýhana pasıentterine keletin bolsaq, olar sáýir aıynda aýrýhanada boldy, al tekserý mamyr aıynyń sońynda, ıaǵnı bir aıdan keıin júrgizilgen. Al bizdiń zerthanadaǵy zamanaýı zertteý ádisteriniń arqasynda vırýsty erte satysynda anyqtadyq. Tıisinshe, respýblıkalyq deńgeıde rastaıtyn test jedel jasaldy. Osylaısha, testileý algorıtmi dıagnostıkalyq erejelerge tolyqtaı sáıkes keledi.
– Ortalyq qalalyq klınıkalyq aýrýhana ótken ǵasyrda salynǵan ǵımarat. Kópshilik qabyldaý bóliminiń, shuǵyl operasıalyq jáne reanımasıalyq zaldarynyń sanıtarlyq-gıgıenalyq talaptarǵa sáıkes kelmeıtinin jıi aıtady. Aýrýhana ǵımaratyn jańartý josparda bar ma?
– Iá, bul sonaý 1971 jyly salynǵan ǵımarat. Aqpan aıynda qala ákimdigi aýrýhananyń 500 tósektik jańa korpýsynyń qurylysyn jobalaý jumystaryn bastady. Osy maqsatqa 2023 jylǵy búdjetten 192 mln teńge qarajat bólindi. Jańa korpýs Almaty qalasynyń Bostandyq jáne Medeý aýdandarynyń 650 myń turǵynyna mamandandyrylǵan sapaly jáne joǵary medısınalyq kómek kórsetetin bolady. Onda zamanaýı apparattar, jeldetetin, zararsyzdandyratyn qurylǵylar halyqaralyq talaptarǵa saı ornatylady. Jańa korpýs orta merzimdi kezeńde salynatyndyqtan, bıyl Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý basqarmasy aýrýhanamen birlesip zararsyzdandyrý bólimshesin qaıta jaraqtandyrý jáne reanımasıany jańǵyrtý baǵdarlamasyn iske asyrýda.
– Qazir adamdar AITV týraly qanshalyqty habardar dep oılaısyz?
– Búgingi kúni halyq arasynda AITV-ınfeksıasynyń taralýyn boldyrmaý úshin eń tıimdi is-shara – ol aqparattyq-aǵartý baǵdarlamalaryn júrgizý. Byltyr JITS ortalyǵynyń mamandary kolej ben JOO stýdentterine 122 dáris ótkizdi, onda barlyǵy 12 500-ge jýyq adam qamtyldy. Mektep ustazdary úshin 83 trenıń, al kolej jáne JOO oqytýshylary úshin 63 trenıń uıymdastyryldy. 1109 adam oqytyldy. Sondaı-aq, túrli aksıalar, konferensıalar, forýmdar ótkiziledi. Sonymen qatar, ınfeksıa negizinen 30–49 jas aralyǵyndaǵy adamdarda jıi tirkeletinin eskere otyryp, biz halyqqa, ásirese, BAQ, áleýmettik jeliler arqyly shyǵyp, saqtaný joldarynan habardar etip otyramyz. Turǵyndar tipti qorǵanyssyz bir ǵana jynystyq qatynastyń ózinen-aq osy ınfeksıany juqtyryp alýy múmkin ekenin bilip júrýi kerek. Ókinishke qaraı, búginde turmysy táýir, kózi ashyq degen adamdardyń arasynda kezdeısoq jynystyq qatynasqa túsip AITV-yn juqtyryp alyp jatqandar kóbeıgen...
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA.