Bıyl Qazaq memleketiniń negizin salýshy bir boıyna san qyrdy jınaǵan Ahmet Baıtursynulynyń týǵanyna 150 jyl.
Osyǵan oraı alashtaný ilimin zertteýshi M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylmı qyzmetkeri Ádilet AHMETULY suhbattasqan bolatynbyz.
– Ahmet Baıtursynulynyń mereıtoıy qarsańynda el bile bermeıtin qyrlary ashylady dep oılaısyz ba?
– Bul endi salmaǵy aýyr suraq. Bizdiń eldegi ǵylymǵa degen aýyr qıanattyń bastaýy sol, kimniń de bolsyn mereı jylynda ǵana qozǵalý. Ult ustazynyń 150 jyldyq mereıtoıy Iýnesko deńgeıinde ulyly-kishili is-sharalar arqyly atalyp ótilýde. Ol árıne, el bolyp qýanarlyq is. Biraq, bizdiń elde kez kelgen ǵalymnyń nemese ulttyq ıá memlekettik turǵyda asa mańyzy bar oqıǵalardyń tek mereı jylynda nemese áldebir dóńgelek sanǵa týra keletin (júz jyl, júz elý jyl, jeti júz elý jyl, t.b.) jylynda ǵana dúrkirep, basy judyryqtaı, aıaǵy qyldyryqtaı bolyp ketetini esti kisini oılandyratyn nárse. Sol turǵydan qarasaq, ǵalymnyń júz elý jyldyq mereı jyly úlkendi-kishili deńgeıde ótip jatqanyna, bul da táýelsizdiktiń arqasy ǵoı dep shúkir aıtqanymyzben, naýqanshyldyqpen dúr etip óte shyǵatyn kóp mereıtoıdyń biri sekildi bul jyl da óte shyǵady aý degen alańdaýshylyǵymyz da joq emes.
«Ahmet Baıtursynulynyń el bile bermeıtin qyrlary» degende, áýeli, sol kisiniń el biletin qyry qansha edi degen suraý kes-kestep otyr. Jasyrmaı-aq qoıaıyq, bizdiń el hakim Abaıdy eptep tanıdy. Ol kisiniń óleńderin balalarǵa jattatyp bolsa da, árbir qazaq Abaı dese bir óleńi qorǵasyndaı aýyr, qaıǵysy da mol, «qalyń elim qazaǵym» dep ótken ımanjúzdi kisini kóz aldyna elestete alady. Biraq, Ahmetti, Álıhandy, Mirjaqypty nemese Alash orda tóńiregindegi áldebir tulǵany aıtyp kórińiz, bulyńǵyr sulbasyn elestetkenimen, naqty baǵasyn kesip aıta alatyn qazaq balasy sanaýly ǵana. Onyń sebebi, Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp, Shákárimderdiń jáne ótken ǵasyr basyndaǵy kóshbasshylardyń tarıhı baǵasy tutas ulttyq deńgeıde tolyq berilmegendikten bolyp otyr.
Árıne, joqqa shyǵara berýge jol joq. Alashtanýshy, ahmettanýshy ǵalymdardyń eseli eńbekteriniń arqasynda táýelsizdik qarsańynda da, búginge deıin de atalǵan ǵalymdardyń, júıeden Ult ustazy A.Baıtursynulynyń kóptegen muralary tabylyp, tom-tom bolyp jurtpen qaýyshty. Sonyń arqasynda keminde gýmanıtarlyq ǵylymdar salasy atalǵan tulǵalardy birshama tanı bastady. Biraq, bul memleket qurǵan halyqqa azdyq etedi. Álemde damyǵan elderge qarasańyz, bári de tarıhta ótken danyshpandaryn rýh tórine shyǵaryp otyr. Mysaly, Eýropa elderiniń kez kelgen biriniń kóshesinen kezikken adamnan Shekspırdi, Geteni kim dep surańyz. Kibirtiktemeı sarnaı jóneledi. Kez kelgen Orystan Lomonosovty, Chehovty, Tolstoıdy; kez kelgen qytaıdan Sýn Iatsendi, Lý Sındi surańyz, kúmiljimeıdi. Atalǵan tulǵalarynyń barlyq qyryn shashyp tastamasa da, tulǵalyq beınesin shamalap bolsa da aıtyp, jaýapsyz qaıtarmaıdy. Shyn máninde, biz sóz etip otyrǵan A.Baıtursynuly atalǵan ǵalymdardyń eshbirinen kem emes edi. Biraq, biz ózge eldiń danyshpandaryn tanımyz da, óz kóshbasshylarymyz jóninde bilerimiz shamaly.
Suraǵyńyzǵa oralsaq, eger A.Baıtursynulynyń 150 jyldyq mereıtoıynda ǵulamanyń jurtqa belgisiz qyrlaryn ashamyz desek, bul aýqymdy is keminde osydan bes jyl buryn bastalýy kerek edi. Sonda, ár salada júrgen alashtaný tóńiregindegi izdenimpaz kisiler ǵalymnyń biraz tyń dúnıesin taýyp úlgirer me edi deımin. Oǵan mysaldy alystan izdemeı-aq qoıaıyn, Almaty qalasynyń myńjyldyǵyn ótkizdik, búkil álem moıyndady ma, oıbaı, myna qazaqtyń myń jyl bolǵan qalasy bar eken dep? Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn ótkizdik, álem elderi oqýlyqtaryn qaıta jaza bastady ma, 550 jyldyń aldynda Qazaq degen el bolypty ǵoı, kartany qaıta syzaıyq dep? Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn ótkizdik. Ne ózgerdi? Kósheden kezdesken kez kelgen qazaqqa aıtyńyzshy, Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn toılaǵanda qanshalyqty qýandyńyz dep? Muny aıtyp otyrǵanymyz, mundaı mereı jyldarda ultymyzdyń mereıi óssin, meımanasy tasysyn degen el, birinshiden, tym erte qamdanady. Ekinshiden, ony oıyn-toımen dúrildete salmaıdy. Ǵylymnyń kúshin iske qosyp, atalǵan tulǵanyń buǵan deıin tabylǵan murasyn zerttep, zerdelep, tarıhı baǵasyn turaqtandyryp, tabylmaǵan murasyn izdeýmen bolady.
Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyǵyna oraı, úlkendi-kishili birneshe is-sharalardyń basy-qasynda boldyq. Konferensıalar, dóńgelek ústelder, stýdenttermen, oqýshylarmen kezdesýler ótti. Báriniń de qatysýshy topqa berer áseri, salar oıy ózgeshe. Ahań teńdessiz ǵalym ǵoı. Teńdessiz ǵalymnyń muralaryn tanyǵan adam shyndyqtyń shýaǵyn sezinip, shyńǵa shyqqandaı bolady. Osy úrdis tek belgili oryndardyń esep berý qımyly turǵysynda ǵana emes, jalpy ulttyq deńgeıde, hannyń ordasynan qarasha aýylǵa deıin, osy jyly ǵana emes, turaqty ótip tursa, urpaqtar sanasyna Ahmet beınesi ornaı berse ǵana ult ustazy aldyndaǵy ultymyzdyń boryshy ada etilgen bolar edi. «Ahmet. Ult ustazy» telehıkaıasynyń el ishi-syrtyndaǵy qazaq qaýymyna bergen áseri ózgeshe boldy. Dál sol sıaqty, ár jastaǵy, ár deńgeıdegi adamdarǵa arnalǵan ahmettaný, alashtaný isteri túrli tásildermen kúlli qazaqtyń kókiregine uıalasa, sonda ǵana A. Baıtursynulynyń belgili jáne belgisiz qyrlary ashylǵan bolar edi. Bizge qazir Ahmettiń belgili qyry degenimiz de tek osy salada eńbektenip júrgen ǵalymdar men izdenis jolyndaǵy fılologtardyń tanymyna ǵana ornady. Ahmet Baıtursynulynyń jaryq dúnıede ultyna shamshyraq bolam dep júrip, ashqan jańalyǵyn, jazǵan kitaptaryn, tartqan azabyn, uly mahabbatyn, muqalmas rýhyn eske alyp kózinen kól tógilip otyratyn tek ǵulamanyń muralaryn paraqtap júrgen sanaýly ǵana kisiler bar. Ult bolyp Ahmetteı ǵalymdy týǵanyna maqtanatyn, jurt bolyp Ahmet bastaǵan júz myńdaǵan adamnyń atylyp, aıdalǵanyn oılap kektenetin deńgeıge jetpeıinshe Ahmetti jáne alashty tanydyq deý erte.
Bıyl jyl sońyna deıin elimizde A.Baıtursynulynyń kóptomdyqtary birneshe úlgide jaryq kórmekshi. Solardyń biri, M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty ujymy qurastyryp jatqan ǵalymnyń akademıalyq tolyq jınaǵy. Ózim de sol abyroıly jumystyń bir qyzmetshisimin. Qazirshe, akademıalyq jınaq arqyly ǵalymnyń mynandaı qyryn ashamyz dep urandatpaımyz. Alaıda, ǵalymnyń eshkimge belgisiz qyryn ashatyndaı bolmasa da, buǵan deıin jurtqa belgisiz bolyp kelgen birneshe maqalasy, birneshe muraǵattyq qujattary tabylyp jatyr. Ult ustazynyń akademıalyq jınaǵy sondaı jańa mazmundarmen tolyǵyp, týǵan halqymen júzedesedi dep otyrmyz. Bıyl mamyr aıynda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinen ǵalymnyń úshtomdyq tańdamaly jınaǵy shyqty. Atalǵan jınaqta tuńǵysh ret túpnusqa negizdi basyylymdar kóshirmesimen berildi jáne ǵalymnyń tiltanymdyq jáne ádistemelik quraldary barynsha túpnusqaǵa (HH ǵasyr basyndaǵy jazý emlesine) jaqyndatylyp berildi. Osyndaı aýyz tolar jańalyqtar da joq emes.
Ultymyzdyń ustazy degen uly mártebege ıe bolǵan ǵalymnyń belgili qyrynyń ózi kóp qazaqqa belgisiz bolǵandyqtan, belgisiz qyry týraly suraqqa alystan oraǵytyp kelip jaýap bergen jaıymyz osy.
– Ult ustazy qazaqty neden jırenýge, neden úırenýge úndedi?
– Qazaqty Abaıdan artyq synaǵan aqyn joq dep júrmiz ǵoı. Negizi Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp bastaǵan Alash zıalylary kezi kelgende qazaqty Abaıdan ótkize syndady. Shyn máninde Abaı da, Alash orda da qazaǵyn óziniń jalǵyzyndaı jaqsy kórgendikten syndady. Ahmet Baıtursynuly kóshbasshy bolǵan top jurtty syndaýmen birge tyǵyryqtan shyǵatyn joldy kórsetip berdi. Qazaqtyń alǵashqy abaıtanýshysy – Ahmet Baıtursynuly «Qazaqtyń bas aqyny» dep 1913 jyly kesek maqala jazyp, Abaıdyń tarıhı baǵasyn berip úlgirip edi. Ahmet Baıtursynulynyń muralaryn túpnusqadan oqyp, shamasha zerderlep júrgen azamat retinde, reti kelgen jerde myna bir sózdi aıtyp júrmin, «Abaı aıtqan kemel adam deıtin ólshemge bir adamdy laıyq dep kórsetshi deseńiz, men A.Baıtursynulyn kórseter edim» dep. Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp, Shákárim, t.b. ótken ǵasyr basyndaǵy qazaq aspanynda samsaǵan juldyzdaı jarqyraǵan tuǵyry bıik tulǵalardyń báriniń de ılegeni, bir sózben aıtqanda, Abaı ılegen teriniń pushpaǵy edi. Iaǵnı, Abaı, Ybyraı, Shoqan bastaǵan qarańǵylyqqa qarsy kúresti olardan shırek ǵasyr keıin ilgeriletip, ǵazız jandary qurban bolǵan 1938 jylǵa deıin jalǵastyrdy. Qaımana qazaqty óner-bilim, ǵylym jolyna salyp, ózgeriske toly qubylmaly saıası tarıhı kezeńde eki tizgin, bir shylbyry qolynda táýelsiz el qurýdy uly murat etti. Abaı Kırılovtan aýdarsa, Ahmettiń de Kırılov mysaldaryn aýdarý arqyly «Qyryq mysaldatýy» kezdeısoqtyq emes.
Nadandyqtan jırenip, ozǵan elden úırenýdi basa aıtty, jıi jazdy. 1909 jyldan bastap «Masa», «Qyryq mysal» jınaqtaryn baspadan shyǵaryp, ózin beıbit sezinip, beıǵam jatqan elin oıatty. 1912 jyly musylman túrikter myń jyl boıy qoldanǵan arab jazýy negizindegi qadim jazýyna teńdessiz reforma jasap, tóte jazýdy barlyqqa keltirdi. 1913-1918 jyldar arasynda «Qazaq» gazetin shyǵaryp, atalǵan gazet ult rýhyn asqaqtatyp, jurtty oıatqan, bilimge shaqyrǵan jolbasshy bolǵany belgili.
Sol tóte jazýymen 1912 jyly alǵash ret «Oqý quralyn» (Qazaqsha álippe) jazyp, ataǵan quralmen bala oqytty. Ǵalymnyń osy oqý quraly 1912-1925 jyldary arasynda 13 ret basylsa, qazaq tilin úıretýge arnalǵan «Til-qural» atty oqýlyǵy 34 qaıtara basyldy. Onan syrt, úlkenderge arnap jazǵan «Saýat ashqysh», «Oqý quraly (úlkenderge)» atty oqýlyqtarynyń ózi shaǵyn ensıklopedıa deýge turarlyq muralar. 1926-1928 jyldary burynǵy «Oqý quraly» (qazaqsha álippe) atty on úsh jyl boıy on myńdap, tipti júz myńdap basylǵan oqýlyǵyn toqtatyp, sol tustaǵy zamanaýı bilim berýdi kózdep jazǵan, «Álipbı. Jańa qural» atty oqýlyǵy kúlli qazaq mektepteriniń eń mańyzdy kitabyna aınaldy. Oqytýshylardyń qoldanba quraly retinde «Til jumsar» (İ, İİ), «Baıanshy» atty oqýlyqtar jazdy. Al endi, HH ǵasyr basynda álemdegi adamzat balasynda eń kemeldi dep tanylǵa eki-aq ádebıet teorıasy atty eńbek bar bolsa, Ahańnyń «Ádebıet tanytqyshy» (1926) sonyń úshinshisi edi deıdi ǵalymdar. Ǵalymnyń bulardan syrt, fólklorlyq muralar jınaqtap, «23 joqtaý», «Er-Saıyn» qatarly kitaptardy baspadan shyǵarýy da ólsheýsiz eńbektiń jemisi edi.
Endi osylarǵa ómiriniń kóbirek ýaqyty túrmede, aıdaýda, saıası qýǵyndarda júrgen ǵalymnyń tutam ýaqyt shyqsa tutas tarıhty tiriltetin ǵajap bolmysyn qosyńyz. Saıası úndeýleri, ashyq hattary, qaıratkerlik, kúreskerligi óz aldyna bir tóbe áńgime. Basqasyn qoıa turyp, tek qana tóte jazýyn jetildirý barysyndaǵy jıyrma jyldyq jankeshti eńbegin aıtalyqshy. Búgingi tańda bir ınstıtýt tipti akademıa ujymy basyn qosyp otyryp, otyz jylda isteı almaǵan jumysty, kóp ýaqyty túrmede ótken jalǵyz kisiniń tyndyryp ketkenin búgingi biz qanshalyq baǵalaı aldyq?
Ultsyzdyq qaýpin erte sezip, ulttyq memleket qurýdy – Alash avtonomıasynyń irgetasy qalansa, ary qaraı tutas túriktiń basyn biriktirýdi kózdedi. Qazaqtyń tiliniń tazalyǵyn ózi jaratqan ǵajap jazýy jáne jyl saıyn jetildirgen emlesi arqyly saqtady. Qazaq tilin taza saqtasa, kúnderde bir kún túrik dúnıesi tutassa, qazaq tili basty qatynas tili bolatynyn batyl aıtty. Ulttyń tól jazýyn jasap, qazaq tiline ǵana tán 24 dybysty turaqtandyryp, tól dybystan ózge shetten engen dybystardy (arabtyń f, h, h dybystaryn) qoldanystan shyǵardy. Osy arqyly myń jyl boıy musylman túrikterne ortaq eski ádebı tilde saqtalǵan arab, parsy sózderinen týyndaǵan til shybarlyǵyn joıdy. Orys pen Eýropa tilderinen kirgeli turǵan termınderge qazaq tilinen, bolmasa týystas túrik tilinen balama izdedi. Onda da tabylmasa, tek qazaqta bar 24 tól dybys arqyly shetten enýi múmkin bolǵan termınder qazaqsha «shapan kıip shyǵa keldi». Qazaq tilin ǵylym tiline aınaldyrdy. «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalatynyn» aıtyp dabyl qaqty.
– Ahań ózi syndy qandaı sheteldik áriptesterimen baılanysta bolǵan?
– Bir sózben aıtqanda, Ahmet Baıtursynuly sol tusta qoly jetken eýropalyq jáne reseılik ǵalymdardyń eńbekteriniń denin oqyp bitirgen deýge tolyq negiz bar. Aldymen, sol tusta ózimen dáýirles, úzeńgiles bolǵan ózge ulttardyń kóshbasshylaryn ataı ketelik. Ahmet tatardyń, bashqurttyń jáne orystyń pedagog, ǵalymdarymen, lıngvıserimen jaqyn baılanysta bolǵany baıqalady. Qazan qalasynda sol tusta dáýrendep turǵan «Qazan ýnıversıteti baspasy», «Kárımovtar» baspasymen etene baılanysta bolǵany belgili. «Iýldyz» (juldyz), «Ýaqyt» gazetterinde maqalalary jıi jarıalanýmen qatar, tatar, bashqurt, noǵaı týystardyń zıaly qalamgerleri Baıtursynov ápendi dep, Ahańdy ózderi de jıi tanystyryp otyrǵan. Ahmettiń tóte jazýy shynyn aıtqanda ǵasyr basynda tutas túrik jurty jóninen alǵanda uly qubylys deńgeıindegi jańalyq boldy. Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesindegi qazaq jastarymen qatar, tatar, bashqurttardyń ozyq oıly azamattary atalǵan álipbı týraly pikirlerin bildirgeni sony bildirse kerek. Ahańa deıin de, meıli mısıonerlik baǵytta, meıli ulttyq baǵytta bolsyn, birneshe álipbı usynylǵanyn, azdy-kópti qoldanysta bolǵanyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Sondaı álipbılerdiń bárin Ahmettiń tóte jazýy tarıh sahnasynan túsirdi. Qazaqtyń ulttyq jazýyna aınalǵan tóte jazý barlyqqa kele salysymen «Qazaq» gazeti ulttyń ún baıraǵyna aınaldy. Osy «Qazaq» gazetiniń ishindegi álem jańalyqtary, Eýropa jáne Azıa elderindegi ishki-syrtqy soǵystar, t.b. keleli máselelerdi saraptap jazǵan tanymdyq dúnıelerge qarap otyryp, Ahań bastaǵan ıntelegentterdiń quryǵy uzynyraq bolǵanyn, ǵalamnyń jylt etken jańalyqtaryn orys basylymdary arqyly qalt jibermeı otyrǵanyn kóre alamyz. Iaǵnı, A.Baıtursynulynyń sol tusta ózge ult bilgirleri men sheteldik alǵabasar toppen jıi baılanysta bolǵany munda tur. G.N.Potanınmen qalamdas dos bolǵany, «G.N.Potanınge arnaý» atty óleńinen kórinip tursa, Zataevıchke qazaqtyń bes júz halyq ánin jınap bergeni de bir tóbe áńgime. Bashqurttyń ataqty etnograf ǵalymy Ábýbákir Dıvaevpen dos-jarlyǵynyń arqasynda qazaqtyń myńdaǵan fólklorlyq murasyn sol kezdiń ózinde jınap, aldyn baspadan shyǵaryp úlgirdi. «Ábýbákir aqsaqal Dıvaev» dep Maǵjan alǵy sózin jazǵan kitap ta bar. Sol Ábekeń marqumnyń qazaq arasynan óz qolymen jınaǵan 250 ertegisiniń qoljazbasy Ortalyq ǵylymı kitaphananyń Sırek kitaptar men qoljazbalar qorynda tur. Zataevıchtiń tebingideı úlken eńbeginiń qoljazbasy da atalǵan qorda tur. Ult ustazy orystyń da birtalaı bilimpazdarymen murattas, rýhtas bolǵan. Olardy tizip otyrmadyq.
Bizdi tań qaldyrǵany, ǵalymnyń ózinen buryn, tipti myń jyl buryn jalǵannan ótken grektiń, nemstiń, ózge de jańalyq ashqan ǵalymdardyń, fılosovtardyń eńbegimen etene tanystyǵy jáne ony óziniń jazbalarynda paıdalanyp, silteme jasap otyrǵany. Tipti, A.Baıtursynuly búgingi jurtqa beımálim keıbir tulǵalardyń da eńbekteriniń shańyn qaǵyp alǵany baıqalady. Sózimiz dáleldi bolýy úshin, ǵalymnyń eki maqalasyna toqtala ketelik. Ahmettiń «Qaı ádis jaqsy» atty maqalasynda, qazaqtyń emlesin álemdegi qaı ulttyń emle ádisi arqyly jazsaq durys degen tolǵaqty túıindi ortaǵa qoıady. Shaǵyn ǵana maqalada avtor sol kezde ulttq jazýy áldeqashan qalyptasqan, orys, qytaı, fransýz, ıtalıan, aǵylshyn, t.b. jazýlaryn bes saýsaǵyndaı biletinin baıqatady. Atalǵan maqaladan úzindi bersek qalaı?
«... Jazý úshin árip almaı, tańba alǵan jurttyń biri, máselen, qytaı. Munyń jazýy bizdiń tańbamyz túrli. Bizde οο (arǵyn), // (qypshaq), Ψ (tóre). Qytaıda = (aýyz) מ (ıt). Aýyz tańbasy men ıt tańbasy qatar tursa, máselen, bylaı = מ «úredi» degen sóz bolady. Bizdiń jazýymyz áripshe bolmaı tańbasha bolsa, biz de arǵyn tańbasy men tóre tańbasyn qatar qoıyp /ooΨ/ «arǵyn tóresi» dep oqyr edik; qypshaq tańbasy men tóre tańbasyn qatar qoıyp / //Ψ / «qypshaq tóresi» dep oqyr edik. Qytaı jazý júıesiniń mysaly osy. Bul jazýsha saýattaǵanda, muǵalimniń dybyspen de, árippen de jumysy joq. Ár sózge arnalǵan tańbany tanytsa, sol tańbalardy qoıdyra bilse, qytaısha oqýdy da, jazýdy [da] bilip saýattanǵany.
«Aýyz» degen, «ıt» degen, «úredi» degen – úsheýiniń jazýyn op-ońaı úırenip aldyq. Qytaısha hat bilý (saýattaný) qıyn deıtini qaıda? Qıyn jazý ushyraǵan kezde, «qytaı jazýy» dep mazaqtaıtyndary qaıda? Joǵaryda mysalǵa keltirgen 2-3 sózdiń tańbasyn taný da, tańbasyn qoıý da op-ońaı emes pe? Qıyndyǵy qaıda? Munyń ońaı bolyp turǵany – alǵan sózdiń azdyǵynan. Qytaı tilindegi sózdiń sany 10, 20, 30 bolsa, hatta 100 bolsa da, qytaısha saýattaný ońaı bolar edi. Ondaı bolsa, sóz sany 10 myń, 20 myń, 30 myń bolsa, ondaı kóp sózdiń árqaısysyna arnalǵan tańbasyn tanýǵa kóp ýaqyt kerek. Ondaı kóp tańbany umytpaı basta saqtaý úshin, basty kóp áýreleý kerek. Qytaı tilinde 50 myń tańbasyn jatqa bilgende ǵana qytaısha kámil saýatty adam bolmaq. ...
Jazý úshin árip alǵanmen, ol áripteri tilindegi dybystaryna sáıkes kelmeıtin aǵylshyn, amerıkan sıaqty jurttar. Bulardyń sózderiniń jazylýy men aıtylýy aırylyp, alys ketkendigi sonsha, «ıt dep jazyp, shoshqa dep oqıdy» degen maqal bolǵan jazý júıesi naq osylardiki. Olardikinen góri táýirleý jazý júıesi fransýzdiki. Biraq táýirleý degenmen, munyń da ońǵan jeri joq. Munyń áýelinde dybystaryna árip arnaýynda shataqtyq kóp. Fransýzda árip basyna jasalǵan tolyp jatqan ereje bar; tolyp jatqan qosymsha belgiler bar. 26 áriptiń 100 shamaly erejesi bar. ...
Biz bul mysaldy keltirip otyrǵan maqsatymyz túsinikti bolar. A.Baıtursynuly «Balapan basyna, turymtaı tusyna tartqan» asa kúrdeli ǵasyrda ómir súre júrip, álemniń ǵylymdaǵy san salaly jetistikterin kóre bilgeni, tipti, qazaqqa tóte jazýdy muraǵattap ketý úshin ózge ulttardyń jazýyn jáne emlesin yjdaǵatpen zerttegeni tań qaldyrmaı qoımaıdy. Bul da bolsa Ahańnyń álemniń klasık ádebıeti men tilshi ǵalymdarynyń eńbegin bir kisideı-aq sińirip úlgirgen danyshpan ekenin kórsetse kerek.
Ekinshi bir kólemdi maqalasynda ǵalym, sheteldik jıyrma ǵalymnyń eńbeginen dálelder keltire otyryp, oıyn sabaqtaıdy. Aıtalyq, Gıpokrat, Gerodot, Fýkıdıd, Bekon, Montesktıe, Gerder, Rıttır, Ratsel, Meshnıkov, Maltýs Tomas Robert, Dmıtrıı Ivanovıch Mendeleev,t.b. bilimpazdardyń eńbekterin sóılete otyryp, qaýzaǵan taqyrybyn arshı túsedi. Mine, osylarǵa qarap otyryp, ǵalym qalt etken ýaqytynda adamzattyń alǵa basýyna jol ashqan nebir danyshpandarmen rýhanı turǵyda dos bolǵanyn baıqaýǵa bolady.
– Alash alyptarynyń ónegesin óskeleń urpaqqa nasıhattaý úshin qaıtpek kerek?
– «Balapan uıada neni kórse, ushqanda sony alady», - deıdi qazaq. Qazaq tarıhy táýelsiz eldiń turǵysynan qaıta jayzylýy kerek. Qazaqtyń tarıhı tulǵalary joǵary deńgeıde nasıhattalýy kerek. shyn sóz ben jel sózdiń arasy jer men kókteı. Bizde qazir jel sóz saltanat qurǵan zaman. A.BAıtursynuly bastaǵan ult kóshbasshylaryn násıhattaǵannyń jóni osy dep, kóbik sózdi kópirte berýdi qoıý kerek. Búgingi tańda Qytaıǵa qarap ketken qazaqtyń jerinde týyp-óstik. Olardyń biraýyzdylyǵy men eńbekqorlyǵy tań qaldyrmaı qoımaıdy. Ásirese, tarıhta tek ózderi ǵalamat halyq bolǵanyn dáripteıtin eńbekter aıaq alyp júrgisiz. Kınofılmder, mýltfılimder jáne oqýlyqtar, oqytyý baǵdarlamary tunyp turǵan qytaılyq rýh. Bala kózin ashyp kórgeni qytaıdyń bes myń jyldyq tarıhynan tartyp, keshegi dúnıejúzilik ekinshi soǵystaǵy qaısar qaharmandar. Qytaı ǵana emes, ózge ultyq memleketter de solaı. Meniń oıymsha, mektep baǵdarlamasynan bastap, tele-arna, radıo, áleýmettik jelilerge deıin, barlyq múmkindikti iske qosyp ultymyzdyń kóshin bastaǵan tarıhı tulǵalardy sanaǵa sińirý kerek. Ahmettiń aýdarǵan «Qyryq mysaldan», «Masa» jınaǵyndaǵy óleńderdiń sújetterinen talaılaǵan mýltfılmder jasap, balaǵa Ahmet ata beınesin sińirýge ábden bolady. Ahmet san qyrly ǵalym. Memleket arnaıy ultsúıgishtik baǵyttaǵy isterdi qoldaýy kerek. Ol ǵalamdyq mádenıetten bas tartyp, tek qana ultymyzdy dáripteı ber degendik emes. Biz qalasaq ta, qalamasaq ta «Jahandaný» tasqyny óz degenine kóndirip keledi. Degenmen, qytaı, orys, japon, arab, túrik, t.b. elder jahandasqannyń jóni osy dep sol tasqynǵa aǵyp ere jónelgen joq. Álemdik deńgeıdegi ozyq órkenıetten sabaq alyp, dáýir kóshinen qalmaı da, ulttyń uly tulǵalaryn urpaqqa tanystyrýǵa bolady. Ózgeni zor, ózin qor sanaıtyn psıhıkadan arylyp, óz-ózimizdi syılaýymyz kerek, jat janynan túńilsin!
Bizde, Alash orda muralaryn zertteý, ustanymdaryn, ultty qutqarý, qorǵaý, damytý baǵdarlamalaryn zerdeleý birshama jaqsy qarqyn alyp keledi. Degenmen, bul tek sala mamandary arasynda ǵana qalyp jatyr. Eń bastysy, jas urpaqtyń sanasyna osyny uıalatýǵa jumys jasaýymyz kerek. Al, A.Baıtursynuly bastaǵan ǵalymdadyń ózge qyrlaryn zertteý bizdiń zamannan keıin de jalǵasa beretin jumys. Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp, Shákárimderdi Shekspır, Gete, Pýshkın, Lomonosov, Tolstoı, Sýn Iatsen deńgeıinde tanymaıynsha olardyń aldyndaǵy paryzymyz moıynymyzdan túspeıdi.
– Pásapalyq saýal. Bolashaq kimniń qolynda?
– Bolashaq úsh tuǵyryn tolyq ustaǵan Qazaqstan jastarynyń qolynda. Ulttyq rýhy ór, Jaratqanǵa jaqqan, ǵylym syryn ashqan jurt qana alǵa ozady. Oǵan Jaratýshy da, árýaq ta razy bolady. Úsh tuǵyrdyń biri kem bolsa bári bir beker. Mysaly, álemdi moıyndatqan bir qazaqtyń boz balasy nemese boıjetkeni ana tilin bilmese, onan úlken qasiret joq. Biz basta dáýren turǵanda álemge ámir júrgizgen eldiń urpaǵymyz. Tarıhta da úlken jumys tyndyrmaǵan halyqtar bar. Al, bizdiń eshkimnen esh jerimiz kem emes. Tilimiz, jazýymyz, bógenaıy bólek saltymyz, óz fılosofıamyz, ushan teńiz rýhanı qazynamyz, fólklorlyq muramyz, t.b. bir ultta bolýǵa tıistiniń bári bar halyqpyz. Myń jyldan bergi adamzat órkenıetin ozdyrǵan túgel túrikke ortaq babalarymyzdy aıtpaǵanda, tilimizge tıek bolyp otyrǵan Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly – qazaqqa ǵana emes, alashqa ıaǵnı kúlli túrik jurtyna ortaq, álemdegi árbir ǵalymdarmen ıyq tirestirip kórsete alatyn uly ǵalym. Sondaı uly ǵalymdardy týdyrǵan búgingi táýelsiz eldiń saǵy synbaýy tıis.
– Úlken raqmet!