Kók Týy kókke jelbiregen egemen el bolǵaly da birshama jyl ótti. Búgingi kúnge deıin halyq ıgiligi úshin atqarylǵan ister de az emes. Desek te, áli sheshimin tappaǵan kúrdeli de ózekti máseleler barshylyq. Solardyń biri – halyqtyń pikirin bilý úshin referendým ótkizip, salynaıyn dep jatqan atom elektr stansıasynyń qurylysy. Osy másele kún tártibine engeli qoǵam ekige bólinip, bir sheshimge kele almaı jatqany ras.
Jalpy, álem boıynsha salynǵan AES-terge nazar aýdarsaq, AQSH-ta – 94, Fransıada – 56, Qytaıda – 50, Reseıde – 38, Japonıada – 34, Ońtústik Koreıada – 24, Indıada – 22, Kanadada – 21, Ulybrıtanıada – 15, Ýkraınada – 15, jalpy sany – 369 atom reaktorlary búgingi kúnde jumys istep tur eken. Bul Soltústik muzdy muhıtta júretin atomdyq muzjarǵyshtar men áskerı maqsattaǵy atomdyq súńgýir qaıyqtarda jumys istep turǵan reaktorlardy qospaǵanda... Iaǵnı álem boıynsha atom energetıkasyn qoldaný baıaǵydan jolǵa qoıylǵan jáne ol sol memleketterdiń ekonomıkasynyń damyp, ósip-órkendeýine jumys isteýde. Bizdiń el de osy damyǵan memleketterdiń kóshinen qalmaýǵa barynsha tyrysyp-aq jatyr. Kez kelgen eldiń ekonomıkasynyń damýy – elektr qýatyna tikeleı baılanysty.
Máselen, úlken nemese kishigirim ónerkásipti bylaı qoıǵanda, salynyp jatqan turǵyn úıler men sol úılerde kúndelikti turmysta paıdalanatyn, elektr qýatyn qajet etetin qural-jabdyqtar men turmystyq zattar kúnnen-kúnge kóbeıýde. Sonyń saldarynan sońǵy ýaqyttarda elektr qýatynyń jetispeýshiligi oryn alýda. Osyǵan oraı elimizde qýatty, zamanaýı elektr stansıasyn salý qajettiligi ózekti másele bolyp otyr. Osy tusta «Bizge AES kerek pe joq pa, onyń paıdasy kóp pe, zıany kóp pe?» degen saýal búgingi kúni ár qazaqstandyqtyń kókeıinde tur.
Bul áńgime qozǵalǵanda, birden Chernobyl qalasyndaǵy AES-ta bolǵan apat, onyń adamdar men qorshaǵan ortaǵa keltirgen zardaby men elimizdegi Semeı ıadrolyq polıgonynan bolǵan zardap kóz aldymyzǵa keledi. «Sútke aýzy kúıgen sýdy úrlep ishedi» degendeı, «atom» sózi qoldanylatyn nársege úrke qarap, shoshıtynymyz jasyryn emes. Mundaı zardaptardyń betin endigi jerde adam basynan aýlaq qylsyn!
Degenmen de, joǵarydaǵy tizimde kórsetilgen, jeriniń kólemi bizdiń bir oblysymyzdaı-aq, tipti odan da kishi memleketterde birneshe atom reaktorlarynyń qanshama jyldar boıy eshbir aqaýsyz jumys istep turǵanyna da bir sát nazar aýdaraıyqshy. Jáne de bir emes, eki atom bombasynan tikeleı japa shekken japon memleketiniń ózi, eshnárseden qoryqpaı-aq, referendým ótkizbeı-aq 34 reaktordyń paıdasyn kórip otyr emes pe?! Bireýlerińiz aıtýyńyz múmkin: «Sen de aıtady ekensiń, Japonıa qaıda, biz qaıda? Salsa, damyǵan memleket esebinde olar ozyq tehnologıalardy paıdalanyp salady» dep. Tolyǵymen kelisemin, óıtkeni AES qurylysyn qoldaıtyn azamattardyń da kóńilinde júrgen taǵy bir túıtkúldiń biri osy másele dep aıtýǵa bolady. Iaǵnı elimizde AES salyna qalǵan jaǵdaıda zamanaýı jetildirilgen, sońǵy úlgidegi tehnologıamen salyna ma, álde eskirgen, qazirgi zaman talabyna saı emes, arzan baǵadaǵy tehnologıa kele me? Taǵy bir másele, «Astanadaǵy LRT qurylysyna qanshama qarajat shyǵyn qylyp, qansha jyl ótse de bitire almaı jatyp, AES salý bizdiń ne teńimiz?» degen de oı kópshilikti mazalaıdy. Osy eki máselege erteń daýys beretin halyq emes, tikeleı úkimet jaýapty.
AES reaktorlaryndaǵy eń mańyzdy másele, ýran atomdarynan bólinip shyǵatyn energıany qatań baqylaýda ustaýda. Osy jerdegi aıta ketetin nárse, sol Chernobyl AES-ynyń energoblogyndaǵy bolǵan apat, bólinip jatqan energıany az ǵana ýaqyt nazardan tys qaldyryp, der kezinde aýyzdyqtap úlgere almaǵandyqtan bolǵan. Basqasha aıtqanda, AES-nyń zıany men zardaby – ol tikeleı adamı faktorǵa baılanysty, baqylaýdyń durys bolmaýynan, jaýapkershilikti sezinbeı salǵyrt qaraýdan. Olaı bolsa, bizge eń sońǵy úlgidegi zamanaýı AES salynǵan kúnde de, bizdiń ony sol kúıinde saqtap, óz ıgiligimizge paıdalana alatyndaı qanshalyqty qaýqarymyz bar? Sol salanyń qansha mamany bar, olardyń biliktiligi qandaı dárejede, álde olardy syrttan ákelemiz be? Apat bola qalǵan jaǵdaıda (árıne, ondaıdyń betin aýlaq qylsyn) ony óz kúshimizben zalalsyzdandyra alamyz ba, joq syrttan keletin kómekke qarap telmirip otyramyz ba? Osy suraqtarǵa naqty jaýap bar ma?
Jalpy, AES-ti qoldanýdaǵy utatyn jerimiz, ol – otyn, az ǵana mólsherdegi ýran uzaq ýaqyt boıy jáne orasan zor energıa bólip shyǵarady. 1 kg ǵana ýran 20 tn kómirdi jaqqanda bólinetin jylýdy beredi. Biz ýran qory jaǵynan aldymyzǵa Avstralıany ǵana jiberip, álemdik ýran qorynyń 15%-yn ıemdenip, kósh basynda turǵan elmiz. Sóıte tura, ony tek shıkizat retinde ǵana óndirip, satýdamyz.
Al paıdasy men zıanyna kelsek, paıdasy da, óndiretin elektr qýaty da mol. Zıany negizinen, joǵaryda aıtylǵandaı, tek adamı faktorǵa baılanysty (Fýkýsımadaǵy jer silkinisinen bolǵan jaǵdaıdan basqa). Eger de AES aınalasynyń barlyǵyn tek qana radıasıamen lastaıdy deıtin bolsaq, joǵaryda keltirilgen 369 reaktor, muzjarǵysh kemeler men súńgýir qaıyqtardaǵy reaktorlardyń áserinen osy ýaqytqa deıin búkil Jer shary ýlanyp bitetin edi. Birinshi kezekte Keńes úkimeti kezinde salynǵan ózimizdiń Aqtaý qalasyndaǵy atomdyq sý tushshylandyrǵyshtan qala men qala mańaıynyń bári quryp bitetin edi. Osy jerde «Nege jasyl energetıkany damytpaımyz?» degen de suraq týyndaıdy. Ókinishke qaraı, «Jasyl energetıkanyń» negizgi mınýstary, toqtaýsyz kúndiz-túni energıa óndire almaıdy jáne qýaty jaǵynan da áldeqaıda az.