Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary

Qurmetti otandastar!

Qadirli depýtattar jáne Úkimet músheleri!

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 59-shy babyna sáıkes VIIİ shaqyrylymdaǵy Parlamenttiń ekinshi sesıasyn ashyq dep jarıalaımyn.

Qurmetti depýtattar!

 Barshańyzdy kezekti sesıanyń ashylýymen quttyqtaımyn! Jaýapty qyzmetterińizge tabys tileımin!

Kóktemdegi saılaýdan keıin Parlamenttegi saıası partıalardyń qatary kóbeıdi. Depýtattar quramy aıtarlyqtaı ózgerdi. Saıası partıalardyń fraksıalary, bir mandatty okrýgtan saılanǵan depýtattar da jumysqa belsene kiristi. Olar kóptegen zań jobasyna bastamashylyq etip, ózekti máselelerdi batyl kótere bastady. 

Depýtattarymyz jazda da kóp jumys atqardy. Nebári eki aıda 1200-den astam eldi mekendi aralap, saılaýshylarmen kezdesti, turǵyndardyń tynys-tirshiligimen tanysty.

Men barshańyzǵa tabysty qyzmetterińiz úshin shynaıy rızashylyǵymdy bildiremin. Jańa sesıada jumys qarqyny budan da joǵary bolady dep oılaımyn.

Qurmetti otandastar!

Barshańyzǵa málim, men jyl saıyn halyqqa Joldaýymdy Parlament sesıasynyń ashylýynda jarıalaımyn. Búginde bul jaqsy dástúrge aınaldy. Munyń aıryqsha máni bar.

Sebebi dál osy sátte jáne dál osy jerde bılik tarmaqtarynyń barlyq ókilderi bas qosady. Aldaǵy orta merzimdik jumystyń baǵyt-baǵdary aıqyndalady. Naqty tapsyrmalar beriledi, jańa mindetter júkteledi. Parlament, Úkimet jáne basqa da quzyrly organdar tyń qarqynmen iske kirisedi. Bir sózben aıtsaq, memlekettik apparattyń úılesimdi ári tıimdi jumys isteýi úshin bul is-shara óte mańyzdy.

Búginde meniń bastamalarymnyń basym kópshiligi júzege asty. Birqatar jumys jalǵasyp jatyr. Osy oraıda halyqtyń turmys sapasyna tikeleı áser etken keıbir sharalardy atap ótkim keledi. 

Mysaly, 2020 jyldan beri muǵalimderdiń jalaqysy eki ese ósti. Dárigerlerdiń aılyǵy da aıtarlyqtaı kóbeıdi. Qazir olardyń tabysy elimizdegi ortasha jalaqydan áldeqaıda joǵary. Jurtqa zeınetaqy jınaǵynyń bir bóligin paıdalaný múmkindigi berildi. Mıllıonǵa jýyq adam osy jobanyń ıgiligin kórdi – turǵyn úı máselesin sheship, baspanaly boldy. «Jaıly mektep» jobasy aıasynda 400-ge jýyq mektep salynady. Qazir aýyldyq jerde 300-den astam densaýlyq saqtaý nysany salynyp jatyr. «Ulttyq qor – balalarǵa» jobasy qolǵa alyndy. Sonyń arqasynda jańa jyldan bastap balalardyń esepshotyna qarajat túse bastaıdy. Igerilmeı jatqan nemese zańsyz berilgen 8 mıllıon gektar jer memleket menshigine qaıtaryldy.

Men naqty iske asqan sharalardyń bir bóligin ǵana atap óttim. Shyn máninde, kóp jumys atqaryldy, bolashaqta da óz jalǵasyn tabady.

Ózderińizge málim, byltyrdan beri elimizde aýqymdy saıası jańǵyrý jumystary júrgizildi. Nebári bir jarym jyldyń ishinde kóptegen ózgeris jasaldy. Oǵan barshańyz kýá boldyńyzdar, reformany júzege asyrý úshin belsendi túrde jumys istedińizder.

Qolǵa alǵan sharalar nátıjesinde bılik tarmaqtary arasynda tıimdi tepe-teńdik ornady. Basqarý júıesi yqpaldy Parlamenti bar Prezıdenttik respýblıka úlgisine kóshti. Elimizde «kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» tujyrymdamasy barynsha ornyqty. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdatyn naqty iske asyrýymyz qajet. Bul jerde Parlamenttiń róli erekshe.

Adam quqyǵyn qorǵaý salasynda mańyzdy qadamdar jasaldy. Ádildikti jáne zań ústemdigin ornatý úshin aýqymdy jumys júrgizilip jatyr. Sheshim qabyldaý úderisine azamattardyń qatysý múmkindigi artty. Qoǵamnyń saıası mádenıeti múlde jańa sıpatqa ıe boldy.

Alaıda naǵyz damyǵan el bolamyz desek, saıası reformalarmen shektelip qalmaýymyz kerek. Osy jumysty túbegeıli jáne jan-jaqty áleýmettik-ekonomıkalyq reformaǵa ushtastyrý qajet.

Qazir álemde geosaıası ahýal ýshyǵyp tur. Soǵan qaramastan, el ekonomıkasynyń negizgi baǵyttary boıynsha kórsetkishter ósti.

Byltyr Qazaqstannyń ishki jalpy ónimi 104 trıllıon teńge boldy. Elimizge 28 mıllıard dollar tikeleı shetel ınvestısıasy tartyldy. Bul – rekordtyq kórsetkish. Syrtqy saýda-sattyq buryn bolmaǵan deńgeıge, ıaǵnı 136 mıllıard dollarǵa jetti. Onyń 84 mıllıardy – eksport. Syrtqy qorymyz 100 mıllıard dollarǵa jýyqtady. Bul, eń aldymen, ekonomıkalyq turaqtylyǵymyzdyń asa mańyzdy kepili ekeni sózsiz.

Árıne, basqa elder de qarap otyrǵan joq, olar da alǵa qaraı umtylyp, damýda. Bir sózben aıtqanda, jahandyq ekonomıka jáne halyqaralyq eńbek naryǵy túbegeıli ózgerýde. Tehnologıalyq báseke qyzyp tur. Barlyq jerde resýrstar úshin talas júrip jatyr. Klımattyń ózgerýi, azyq-túlik qaýipsizdigi jáne demografıalyq turǵydan ornyqty damý eń ózekti máselege aınaldy. Bir sózben aıtqanda, adamzat tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan syn-qaterler men túbegeıli ózgerister dáýiri bastaldy.

Osyndaı asa mańyzdy shaqta zor ekonomıkalyq serpilis jasaýǵa elimizdiń tolyq múmkindigi bar. Ol úshin biz birtindep jańa ekonomıkalyq úlgige ótýimiz kerek. Bul jumysty batyl júrgizýimiz qajet. Basty maqsat – qaǵaz júzindegi bıik jetistikterge qol jetkizý emes, shyn máninde halyqtyń turmys sapasyn jaqsartý bolýǵa tıis.

Ádildik, ınklúzıvtik jáne únemshildik jańa ekonomıkalyq baǵdarymyzdyń ózegine aınalady.

Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýynyń jańa paradıgmasy elimizdiń básekelik artyqshylyqtaryn tıimdi paıdalanýǵa jáne óndiris salasyndaǵy eńbek, kapıtal, resýrstar, tehnologıa sıaqty negizgi faktorlardyń áleýetin barynsha ashýǵa negizdeledi.

Jańa ekonomıkalyq saıasatta júzege asýy ekitalaı. Sondyqtan uzaq merzimdi maqsat qoıýǵa bolmaıdy.

Osy Joldaýda aıtylatyn mindettiń bári úsh jyldyń ishinde oryndalýǵa tıis. Al asa kúrdeli mindetterdi júzege asyrý úshin naqty merzim bekitiledi.

Endi ekonomıkanyń qurylymyna qatysty reformanyń negizgi tustaryna toqtalaıyn.

Qazirgi eń basty mindet – elimizdiń myqty ónerkásiptik negizin qalyptastyrý jáne ekonomıkamyz ózimizdi tolyq qamtamasyz ete alatyn jaǵdaıǵa jetý. Sondyqtan óńdeý salasyn jedel damytýǵa basa mán berýimiz qajet.

Biz el taǵdyry úshin aıryqsha máni bar birqatar jobany júzege asyrýymyz kerek. Ekonomıkany ártaraptandyrý burynǵydan da mańyzdy mindetke aınalýda. 

Bul rette metaldy tereń óńdeý, munaı-gaz jáne kómir hımıasy, aýyr mashına jasaý, ýrandy konversıalaý jáne baıytý, avtobólshekter jáne tyńaıtqyshtar shyǵarý sıaqty baǵyttarǵa aıryqsha nazar aýdarǵan jón. Basqasha aıtsaq, joǵary deńgeıde óńdelgen ónim shyǵaratyn klaster qurý kerek. 

Elimizdiń týrısik áleýetin de paıdalaný kerek. Týrızm osyndaı serpindi jobalar qatarynda bolýǵa tıis. Ókinishke qaraı, osy mańyzdy saladaǵy jumys durys atqarylmaı jatyr, elimiz basqa memlekettermen salystyrǵanda artta qalyp keledi.

Jalpy, keminde 15 iri jobadan turatyn naqty tizim daıyndalýǵa tıis. Osy salada buryn bolǵan qatelikterdi qaıtalaýǵa bolmaıdy.

Jobalardy tıimdi qoldaý sharalaryn jáne olardy oryndaý merzimderin naqty aıqyndaý kerek. Ony iske asyrýǵa shetel ınvestorlaryn jáne elimizdiń bıznes ókilderin barynsha tartqan jón. Jumysqa ózimizdiń shıkizatty, taýarlar men kadrlardy, basqasha aıtqanda, barlyq ishki múmkindikterimizdi paıdalaný qajet.

Biz jańa ónerkásip saıasaty arqyly jańasha damý úlgisine kóshýge tıispiz.

Memleket iri kásiporyndarmen birlesip, óndiristiń barlyq satysy óz elimizde bolýyn qamtamasyz etýi kerek. Ol úshin óndiris salasyn retteıtin jáne yntalandyratyn túrli tásilderdi qoldaný qajet. Óńdeý ónerkásibi shıkizatty kóńilge qonymdy baǵamen jetkilikti kólemde alýy kerek.

Sonymen birge retteletin satyp alý kezindegi óz taýarlarymyzdyń úlesin arttyrý jáne ofteık júıesin tolyq iske qosý qajet. Elimizdegi ónim óndirýshilermen jasalatyn ofteık kelisim-sharttardyń úlesin keminde 10 paıyzǵa jetkizý kerek. Bul – jyl saıyn 2 trıllıon teńge degen sóz.

Men byltyr qoldanystaǵy júıeniń bitpeıtin daý-damaı, jumystyń uzaq merzim, ashyq emestigi sıaqty túıtkildi máselelerin sheshý úshin jańa memlekettik satyp alý júıesin engizýdi tapsyrdym. Úkimet jańa zań jobasyn ázirledi. Bul qujat búdjet qarjysyn únemdep ári esep bere otyryp jumsaýǵa septigin tıgizýi kerek.

Bir jaǵynan jańa júıe elimizdiń kásipkerlerine odan ári qoldaý kórsetilýin jáne eń bastysy, qordalanǵan máselelerdiń búdjetten qarjylandyrý arqyly shuǵyl sheshilýin qamtamasyz etýge tıis.

Satyp alý úderisi ońtaılanyp, qysqartylady, «baǵa emes, sapa» qaǵıdatyna basymdyq beriledi, ıaǵnı, dempıńke tıimdi tosqaýyl qoıylady jáne úderister tolyq avtomattandyrylady. Memlekettik satyp alý júıesine alǵash ret «basynan baqaıshaǵyna deıin» jasaý tásili engiziledi.

Jumystyń ashyq bolýyn aryz-shaǵymdardy qaraýdyń jańa tásilin qoldaný jáne qoǵamdyq monıtorıń ınstıtýtyn engizý arqyly qamtamasyz etken jón.

Sonyń nátıjesinde aldaǵy úsh jyldyń ishinde retteletin satyp alý salasyndaǵy jergilikti ónimder men qyzmetterdiń úlesi keminde 60 paıyzǵa jetýge tıis.

Qazir kóptegen elder ishki naryqty qorǵaý sharalaryn belsendi qoldanady. Damyǵan memleketterdiń ózi proteksıonıstik ónerkásip saıasatyna kóshti.

Dúnıejúzilik saýda uıymynyń baǵalaýynsha, bizdiń eldegi ishki naryqty qorǵaý deńgeıi tómen, nebári 128 tarıftik emes shara. Sondyqtan biz saýda-sattyq saıasatynda jańa ári batyl qadam jasaýymyz kerek.

Memleket otandyq ónim óndirýshilerdi qorǵaýǵa mindetti. Bul – bizdiń ekonomıkamyz ózgeler úshin jabyq degen sóz emes. Ekonomıkamyz basqa elderge árdaıym ashyq bolýǵa tıis. Biraq ulttyq bıznestiń múddesin qorǵaý kerek.

Qazaqstanda ken óndirý ónerkásibi jaqsy damyǵany barshańyzǵa belgili. Osy sala ulttyq ekonomıkanyń ósimin qamtamasyz etetin senimdi tabys kózi bolyp keledi. Bolashaqta da solaı bolýǵa tıis. Kóptegen metaldyń álemdik naryqtaǵy baǵasy buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıge jetti. Soǵan qaramastan iri óndiris oryndaryna jaqyn turatyn jurttyń narazylyǵy kúsheıip barady. Olar ekologıa nasharlap, densaýlyqqa zıan keltirip jatqanyn aıtyp, shaǵymdanýda. Jumysshylardyń óndiriste mertigýi jáne qazaǵa ushyraýy kóp bolyp ketti. Úkimet kásiporyndardyń tehnologıalyq jáne ekologıalyq ahýalyn, densaýlyq saqtaý júıesin jaqsartý úshin batyl sharalar qabyldaýy qajet. Sondyqtan iri óndiris kásiporyndary 5 jyl saıyn tehnologıalyq jáne ekologıalyq aýdıt jasaýy kerek. Bul talap ınfraqurylym salasyndaǵy kásiporyndarǵa da qoıylýǵa tıis.

Geologıalyq barlaý isi aıryqsha nazar aýdarýdy qajet etedi. Elimizdiń mıneraldy shıkizat bazasyn tolyqtyrý úshin 2018 jyly taý-ken salasyn basqarý máselesine qatysty jańa zańdar qabyldandy. Biraq zań talaptary tolyq oryndalmaı jatyr. Sonyń saldarynan tabıǵı resýrsqa qansha baı bolsaq ta, kópten beri aýyz toltyryp aıtatyn geologıalyq jańalyq ashylǵan joq. Ahýaldy dereý ózgertý kerek.

Taý-ken salasyn basqarý júıesin jýyq arada jańǵyrtý qajet. Kóptegen elde bul salany negizinen jeke kompanıalar alǵa súıreıdi. Sondyqtan iri kólemde jeke ınvestısıalardy tartý osy salanyń áleýetin ashýǵa barynsha kómektesedi.

Ol úshin salyq jáne retteý sharttary ózgeriske ıkemdi bolýy kerek. Óz qarjysyna geologıalyq zertteý júrgizgen ınvestordyń jer qoınaýyn paıdalaný kezinde basym quqyqqa ıe bolýyn qamtamasyz etken jón. Jobalardy kelisýge qajetti rásimder men onyń merzimin keshendi memlekettik saraptama jasaý jáne tolyq sıfrlandyrý tásilin engizý arqyly eki ese azaıtý kerek. Qazir elimizdiń 1,5 mıllıon sharshy shaqyrym aýmaǵyna geologıalyq jáne geofızıkalyq barlaý jasalǵan. Úkimettiń mindeti – 2026 jylǵa qaraı onyń kólemin keminde 2 mıllıon 200 myńǵa jetkizý.

«Jańa zamannyń munaıyna» aınalǵan sırek jáne jerde sırek kezdesetin metal kenishterin ıgerý basty baǵyttyń biri bolýy kerek. Óziniń osy saladaǵy áleýetin asha alǵan elder keleshekte búkil álemniń tehnologıalyq damý baǵdaryn aıqyndaıtyn bolady.

Biz jyl sońyna deıin salany damytýǵa qatysty naqty ustanymymyzdy anyqtap alýǵa tıispiz. Óńdeý ónerkásibin qoldaý úshin sheteldiń jáne elimizdiń ınvestorlaryn bastapqy úsh jylda salyqtan jáne basqa da mindetti tólemderden bosatqan jón. Bul – óńdeý ındýstrıasyna aıtarlyqtaı serpin berýge arnalǵan óte mańyzdy shara.

Taǵy bir mańyzdy másele – qorǵanys-ónerkásip keshenin jan-jaqty nyǵaıtý. Bul sala damyǵan elderdiń ulttyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý isinde basty ról atqarady.

Osy oraıda ımportqa táýeldilikti azaıtýǵa múmkindik beretin, jergilikti ónim úlesi joǵary óndiris keshenin qurý – asa mańyzdy mindet.

Bizdiń armıamyz joǵary tehnologıaly qarý-jaraqpen jáne áskerı tehnıkamen, sonyń ishinde brondy tehnıkamen, ushqyshsyz basqarylatyn ushý apparattarymen, qazirgi zamanǵy atys qarýlarymen jabdyqtalýǵa tıis.

Tehnıkany shuǵyl jóndeıtin óndiris oryndarynyń qýatyn arttyryp, otandyq kásiporyndarǵa barynsha qoldaý kórsetken jón. Bizde oǵan qajetti materıaldyq-tehnıkalyq baza, bilik pen tájirıbe jáne mamandar bar. Tek olarǵa quzyrly mekemelerdiń tapsyrysy kerek.

Zamanaýı tehnologıa transfertin jasaý jáne jańa óndirister ashý jumysyn jalǵastyrǵan jón.

Arnaýly qorǵanys-ónerkásip keshenin damytý qory arqyly óz kásiporyndarymyzǵa tikeleı qarjylyq qoldaý kórsetiledi.

Aldymyzda taǵy bir óte mańyzdy mindet tur. Biz agroónerkásip kesheninde naqty serpilis jasaýymyz kerek. Aýyl sharýashylyǵy salasynyń áleýeti orasan zor. Biraq biz qolda bar múmkindikterdi áli de tolyq paıdalanbaı otyrmyz.

Qazaqstannyń aınalasynda ónim ótkizetin óte úlken naryqtar bar. Onda sapaly azyq-túlik ónimderi tapshy. Qazaqstannyń strategıalyq maqsaty – Eýrazıa qurlyǵyndaǵy basty agrarlyq ortalyqtyń birine aınalý. Osy maqsatqa qol jetkizemiz desek, eń aldymen, ónimdi joǵary deńgeıde óńdeýge kóshýimiz qajet. Onsyz bolmaıdy. Biz aldaǵy úsh jyl ishinde agroónerkásiptegi óńdelgen ónim úlesin 70 paıyzǵa jetkizýimiz kerek. Bul – naqty mindet. Jurtty ónim óńdeýge yntalandyrý kerek. Ol úshin salyq saıasatyn qaıta qaraý qajet.

Bul salada iri kompanıalar kóbirek bolsa, naqty serpilis jasaýǵa bolady. Biz eksportty ulǵaıta otyryp, ishki naryqty da ustap turýymyz kerek. Sondyqtan elimizge sapaly ónimdi qajetti kólemde turaqty usyna alatyn kásiporyndar qajet. Otandyq agrofırmalardyń iri kompanıalar qataryna kirgeni jón bolar edi. Sondaı-aq ózara tıimdi sharttardy usynyp, bul jumysqa halyqaralyq korporasıalardy belsendi túrde tartý kerek.

Et, sút, astyq ónimderin tereń óńdeý jáne óndiristik jylyjaı sharýashylyqtaryn damytý sıaqty biz úshin bolashaǵy zor baǵyttarǵa basymdyq bergen abzal. Sonymen birge óz elimizdegi aýyl sharýashylyǵy kásiporyndarynyń áleýetin qaperden shyǵarmaǵan jón.

Osy rette 100-den astam iri sút-taýar fermasy salynyp jatqan Soltústik Qazaqstan oblysynyń jetistikteri kópke úlgi. Sharýalardyń tájirıbesi mol, jem-shóp qory da jetkilikti. Oǵan qosa baıypty qoldaý sharalary qolǵa alynǵan. Osynyń bári tutasa kele táp-táýir nátıje berip otyr. Qus fabrıkalaryn, kókónis qoımalaryn, et ónimderin shyǵaratyn kásiporyndar salǵan kezde osy tájirıbeni basshylyqqa alý kerek.

Aýyl-aımaqty damytý úshin shaǵyn sharýashylyqtardy qoldaý óte mańyzdy. «Aýyl amanaty» baǵdarlamasynyń elge qajet ekeni aıqyn kórindi. Onyń kelesi kezeńinde jeńildetilgen nesıe berýmen shektelip qalmaý kerek. Jeke qosalqy sharýashylyq ıeleri ózara birigýi qajet. Osyǵan qajetti jaǵdaı jasalýy kerek.

Mashına-traktor parkiniń ábden eskirip, tozýy – kúrdeli máselege aınaldy. Qazir aýyl sharýashylyǵy tehnıkasynyń 80 paıyzy tozyp tur. Sondyqtan jyl saıyn onyń 8-10 paıyzyn jańartyp otyrý qajet. Bul rette elimizdegi tehnıka óndirýshiler men sharýalardyń da múddesin eskergen abzal.

Qazir jahandyq báseke kúsheıip tur, taýar naryǵynda ózgeris bar. Mundaı jaǵdaıda ónim ótkizý saıasatyna erekshe mán berýimiz kerek. Jyldar boıy qalyptasqan ishki jáne syrtqy naryqtaǵy ornymyzdy saqtap qalý aıryqsha mańyzdy. Úkimettiń aldynda syrtqa shyǵarylatyn ónim naryǵynyń aýqymyn josparly túrde keńeıtý mindeti tur. Qazaqstannyń taýarlaryn shetelge tanytý jáne shyǵarý úshin tıisti sharalar qabyldaǵan jón.

Qazirgi aýyl sharýashylyǵy – joǵary tehnologıaly sala. Muny bilesizder. Sharýalardy jer jaǵdaıy nemese aýa raıy emes, ınovasıalyq amal-tásilder tabysqa jetkizedi. Zamanaýı ǵylymǵa súıenbese, aýyl sharýashylyǵy jaı toqyraýǵa emes, qurdymǵa ketedi.

Agroǵylymdy damytý jáne eń bastysy, ony aýyl sharýashylyǵynda is júzinde qoldaný úshin sharalar qabyldaý qajet. Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý ortalyǵyn zertteý isiniń barlyq satysyn qamtıtyn agrotehnologıa habyna aınaldyrý kerek.

Sondaı-aq sheteldiń tanymal agro-ǵylymı ortalyqtarymen tolyqqandy ǵylymı-tájirıbelik yntymaqtastyq ornatý kerek. Biz jeke ǵylymı-tehnologıalyq bastamalardy qoldaımyz. Bilim berý baǵdarlamalaryn aýyl sharýashylyǵy talaptaryna beıimdeımiz.

Egin sharýashylyǵynda mańyzdy reforma jasaıtyn kez keldi. Egis túrlerin kóbeıtýimiz kerek. Sondaı-aq kóbirek paıda ákeletin daqyldar ekken jón. Sýdy kóp qajet etetin egis alqabyn birtindep azaıtyp, bir ǵana daqyl túrin egýdi shekteý qajet. Dıqandardy jergilikti tuqymmen qamtamasyz etý mańyzdy. Sonymen qatar jańa suryptardy shyǵaryp, ony ósirý máselesin sheshken jón.

Memlekettiń baǵa retteý máselesine shekten tys aralasýy agroónerkásip keshenin órkendetýge aıtarlyqtaı kedergi keltirip otyr. Bul máseleni de sheshý kerek.

Azyq-túlik kelisim-shart korporasıasy ahýaldy turaqtandyrý isinde qazirgiden de mańyzdy ról atqarýǵa tıis. Bul mekeme qajet kezde ıntervensıa jasap, baǵanyń ósimin tejep otyrady. Azyq-túlik korporasıasy naryqtaǵy jekemenshik ıeleriniń aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndiretin, ony saqtaıtyn jáne satatyn tolyqqandy jeli qurýyna járdemdesýge tıis.

Kelesi másele. Ótken qysta elimizdiń jylý elektr stansıalarynda qaıta-qaıta apat boldy. Bul jaǵdaı jyldar boıy sheshilmegen máseleniń betin ashyp berdi. Infraqurylymnyń ábden tozýy halyqtyń turmys sapasyna tikeleı áser etedi. Indýstrıalandyrý qarqynyn da tejeıdi. Iaǵnı, ınfraqurylymdy jańǵyrtpasaq, jańa ekonomıkalyq úlgige kóshý múmkin emes.

Úkimet jańa ınfraqurylymdyq josparda osy saladaǵy barlyq túıtkildi ashyq kórsetip, ony sheshý joldaryn anyqtaýǵa tıis.

Energetıkalyq qaýipsizdik máselesin de sheshý qajet. Bul salada qoldan kelgenshe óz resýrstarymyzǵa arqa súıegen abzal. Basty mindet elektr energetıkasy salasyna júkteledi. Aldaǵy 5 jylda keminde 14 gıgavattyq jańa elektr qýaty iske qosylady.

Bıyl Ekibastuzdaǵy birinshi GRES-tiń birinshi blogyn qaıta qurý jumystary aıaqtalady. Buryn eshqashan tolyq qýatyn paıdalanyp kórmegen stansıanyń 8 blogy túgel jumys isteıtin bolady. Qazir ekinshi GRES-ti keńeıtý jobasy júzege asyrylyp jatyr, úshinshi GRES-tiń qurylysy bastalady.

Túptep kelgende, Qazaqstan elektr qýatyn basqa jaqtan almaýǵa tıis, ıaǵnı kórshiles elderge táýeldi bolmaýy kerek. Bizdiń qazirgi ahýalymyz máz emes. Bul – eń aldymen, memlekettik qaýipsizdik máselesi. Jalpy, qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, buǵan múlde jol berýge bolmaıdy.

Árıne, jańartylatyn energetıka jobalaryn júzege asyrý da jalǵasady. Sý elektr stansıalaryn damytý máselesi nazardan tys qalmaıdy. Elektr qýatymen, jylýmen jáne sýmen qamtamasyz etý – tehnologıalyq turǵydan alǵanda tyǵyz baılanysqan birtutas júıe. Oǵan ekonomıkanyń asa mańyzdy jeke salasy retinde qaraǵan abzal. Osy salaǵa qatysty qazirgi ustanym negizinen ózektiligin joǵaltty. Endi jańa sheshimder kerek.

Tarıf saıasatyn túbegeıli qaıta qaraý, tarıf belgileýdiń jańa ádistemesin engizý jáne ınvestorlardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý qajet. Tabıǵı monopolıa sýbektileriniń bárine 5-7 jylǵa deıin kóńilge qonymdy naryqtyq tarıf engizgen jón. Iaǵnı, baǵa turaqty bolsa, ınvestısıany naqty josparlaýǵa múmkindik týady. Qarjy uıymdary da kásiporyndarǵa nyq senimmen nesıe bere alady. Sonymen qatar monopolıserdiń jaýapkershiligin edáýir arttyrý qajet. Bul salaǵa sıfrlyq baqylaý tásilderi engiziledi. Sol arqyly azamattarymyz tarıftik smeta jáne ınvestısıalyq baǵdarlamalar týraly aqparat alady.

Eldi gazben qamtamasyz etý de – ózekti másele. Taýarly gazdyń resýrstyq bazasyn keńeıtý – Úkimettiń jáne ulttyq gaz kompanıasynyń basty mindeti. Jańa gaz óńdeý zaýyttarynyń qurylysyn tezdetý jáne qoldanystaǵy zaýyttardyń qýatyn barynsha paıdalaný qajet.

Elimizdegi Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq sıaqty munaı-gaz alpaýyttary gazdy qoljetimdi baǵamen usynýǵa tıis. Sonymen qatar jańa gaz kenishterin barlaý jáne ıgerý úshin ınvestısıa tartý asa mańyzdy.

Elektr qýaty, jylý jáne sý – turmysqa asa qajetti ıgilikter. Ony únemdep paıdalaný kerek. Bul jańa turmystyq mádenıetke aınalýy qajet. Jalpy, bul – úı sharýasyna ǵana emes, tutas ekonomıkaǵa ortaq talap. Qazir sýdy ońdy-soldy paıdalanýǵa múlde bolmaıdy. Úkimet energetıkalyq tıimdilik saıasatyn túbegeıli qaıta qaraýǵa tıis. Onda Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń standarttary eskerilýi kerek.

Energetıkany tıimdi paıdalanýǵa jáne basqa da resýrstardy únemdeýge qatysty naqty normatıvtik talaptardy birtindep engizý qajet.

2029 jylǵa qaraı energıany tutynýǵa jáne energıa shyǵynyna baılanysty negizgi kórsetkishter keminde 15 paıyzǵa azaıýǵa tıis.

Biz «jasyl» ekonomıkany damytý máselesimen myqtap aınalysýymyz kerek. Bolashaqta búkil álem taza energetıkaǵa kóshetini sózsiz. Halyqaralyq sarapshylardyń málimetine súıensek, jalpy álemdegi kúrdeli qarjy salymdarynyń úshten birine jýyǵy jańartylatyn energetıka jobalarynyń enshisinde. Qazaqstanda da bul baǵytta kóp jumys atqaryldy. Jańa Ekologıa kodeksi jáne Kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýdiń 2060 jylǵa deıingi strategıasy qabyldandy. Sońǵy 5 jylda jańartylatyn energetıkanyń elimizde óndiriletin qýattyń jalpy kólemindegi úlesi 5 paıyzǵa jýyq ósti.

2027 jylǵa qaraı taǵy 1,4 gıgavattyq qýat kózderi iske qosylady. Elimizdiń energetıkalyq teńgeriminiń qurylymy ózgeretini anyq. Sondyqtan qýat óndirýden bastap ony taratýǵa deıingi búkil energetıka salasyn basqarý tásilderin jetildirý kerek.

Sýtegiden qýat óndirý isin damytý qajet. Qýat kózderin keńeıtý isi energetıkalyq mashına jasaý salasynda tehnologıa transfertin júzege asyryp, jergilikti óndiristi damytýǵa, akýmýlátor ónerkásibin qurýǵa negiz bolady. Eń bastysy, elimizde shıkizat qory jetkilikti.

Teńgerimdi qýat kózderin, energıany shoǵyrlandyrý júıelerin qurý úshin tyń sheshimder qabyldaý qajet. Kómirtegi beıtaraptyǵyna kóshýdi parnıktik gaz shyǵaryndylaryna arnalǵan kvotany saýdalaý arqyly tezdetýge bolady. Úkimet pen bıznes ókilderi osy baǵyttaǵy múmkindikterdi paıdalaný máselesimen shuǵyldanýy kerek.

Jetekshi ekonomıkalar úshin «jasyl» qarjy tartý isiniń mańyzy arta túsýde. Ótken jeti jylda jer júzinde «jasyl» oblıgasıalarǵa 2,5 trıllıon dollardan astam qarajat jumsaldy. ESG qaǵıdalary az ýaqyt ishinde qarjy uıymdarynyń qalypty tájirıbesine aınaldy. Osyǵan baılanysty «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy bizdiń aımaqtyń «jasyl» qarajat tartatyn basty alańyna aınalýǵa tıis.

Atom energetıkasyn damytý asa mańyzdy ekonomıkalyq jáne saıası máselege aınaldy. Atom elektr stansıasyn salý qajet pe, joq pa degen saýalǵa qatysty túrli pikir bar ekenin bilesizder.

Qazaqstan – álemdegi eń iri ýran óndirýshi memleket. Endeshe óz jerimizde atom stansıasyn salýǵa ábden qaqymyz bar. Keıbir sarapshylar shaǵyn ıadrolyq stansıalar salý kerek degen pikir aıtady. Alaıda kóptegen azamat pen birqatar sarapshy ıadrolyq stansıanyń qaýipsizdigine kúmánmen qaraıdy.

Semeı polıgony halqymyzǵa qanshama qasiret ákelgenin eskersek, olardyń kúdigin túsinýge bolady. Sondyqtan bul másele boıynsha qoǵamdyq tyńdaýlardy, egjeı-tegjeıli, keń aýqymdy talqylaýlardy jalǵastyrýymyz kerek.

Biz mańyzdy strategıalyq máselelerge qatysty túpki sheshimdi referendým arqyly qabyldaýymyz qajet. Bul – 2019 jyly saılaý aldynda meniń halyqqa bergen ýádem.

Atom elektr stansıasyn salý nemese salmaý máselesi – elimizdiń bolashaǵyna qatysty asa mańyzdy másele. Sondyqtan ony jalpyulttyq referendým arqyly sheshken jón dep sanaımyn. Naqty merzimin keıin anyqtaımyz.

Kelesi másele. Sý resýrsy – elimizdegi ózekti máselelerdiń biri. Ásirese, sýdyń sapasy jáne onyń halyqqa qoljetimdi bolýy asa mańyzdy bolyp tur.

Jyl ótken saıyn halqymyzdyń sany da, ekonomıkamyz da ósedi. Bul – qalypty qubylys. Sol sebepti 2040 jyldarǵa qaraı Qazaqstandaǵy sý tapshylyǵy 12-15 mıllıard tekshe metrge jetýi múmkin.

Jalpy, biz – transshekaralyq sý kózderine táýeldi elmiz. Eýrazıa qurlyǵyndaǵy ózender men kanaldar – barshamyzǵa ortaq tabıǵat baılyǵy. Osy sý kózderi bizdiń halyqtarymyzdy, ekonomıkamyzdy jaqyndastyrady. Sondyqtan kórshiles ári dostas eldermen bul másele boıynsha árdaıym ózara túsinistikke jáne kelisimge kelý kerek.

Jan-jaqty oılastyrylǵan sý saıasatyn júrgizý, transshekaralyq sýlardy paıdalaný máselelerin sheshý – Úkimettiń aldynda turǵan asa mańyzdy mindetter.

Sharýalar men ónerkásip ókilderine sýǵa qatysty sapaly saraptamalar men boljamdar kerek. Bul taldaýlar ár jyly jáne orta merzimdi kezeńde sýdyń mólsheri qandaı bolatynyn da qamtýy qajet. Sondyqtan bárin aldyn ala josparlaǵan jón.

Sondaı-aq ishki sý resýrstaryn únemdep paıdalaný óte mańyzdy. Sýdy únemdeıtin tehnologıa óte baıaý engizilýde. Sýdy shaqtap paıdalaný mádenıeti de joq.

Elimizdiń keıbir óńirlerinde sýdy eń kóp jumsaıtyn aýyl sharýashylyǵy salasynda onyń 40 paıyzy bosqa ysyrap bolyp jatyr. Sý sharýashylyǵy nysandarynyń 60 paıyzy tozyp tur. Olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin óte batyl jáne shuǵyl sharalar qajet.

Eń aldymen, sýdy únemdeıtin ozyq tehnologıany engizý isin tezdetip, ony qoldaný aýmaǵyn jyl saıyn 150 myń gektarǵa deıin keńeıtý kerek. Kóktemgi qarǵyn sýdy jınaý jáne ony egistikke jetkenshe qumǵa sińirip joǵaltyp almaý máselesi sheshimin tabýǵa tıis. Óıtkeni onyń bári – ishki sý qorymyz. Ol úshin 20 jańa bógen salý, keminde 15 sý qoımasyna kúrdeli jóndeý júrgizý jáne 3500 shaqyrymdyq kanaldy jańǵyrtyp, sıfrlyq tásilmen baqylaýǵa alý kerek. Negizgi mindet – 2027 jylǵa qaraı qosymsha eki tekshe shaqyrym sýǵa qol jetkizý.

Sý únemdeıtin tehnologıalardy engizý – asa mańyzdy jáne shuǵyl mindet. Sondyqtan tıimdi tásilder usyný qajet. Degenmen biz dál qazirgi jaǵdaıda jańa tarıf saıasatynan da attap óte almaımyz. Ábden eskirgen ınfraqurylym áreń jumys istep tur. Sondyqtan jańa ınfraqurylym salý – óte mańyzdy mindet, qazirgi naryqtyń talaby. Sýdy normatıvten artyq jumsaǵandar onyń aqysyn joǵary tarıfpen tóleýi kerek. Bir sózben aıtsaq, sýdy barynsha únemdeýimiz qajet. Oǵan qosa sýdyń «kóleńkeli» naryǵy túbirimen joıylýǵa tıis.

Halqymyz «Sýdyń da  suraýy bar» dep beker aıtpaǵan. Sý degenimiz – únemdep paıdalanbasa, tez taýsylatyn shekteýli resýrs. Onsyz sharýalardyń kúni qarań. Sol sebepti bul salada zańsyzdyqqa jol berilmeıdi. Talapqa baǵynbaıtyndar qatań jazaǵa tartylady.

Elimiz úshin sýdyń mańyzy munaı, gaz nemese metaldan kem emes. Sý sharýashylyǵy júıesin tıimdi damytý máselesimen derbes mekeme aınalysýy qajet dep sanaımyn. Sondyqtan Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrligi qurylady. Mınıstrliktiń aıasynda Ulttyq gıdrogeologıa qyzmeti qaıta jumys isteıtin bolady.

Sondaı-aq elimizdiń sý sharýashylyǵyn basqarý júıesine túgel reforma jasalady. «Qazsýshar», «Nura toptyq sý qubyry» jáne basqa da negizgi kompanıalarda ózgeris bolady. Jalpy, osy salanyń materıaldyq jaǵdaıyn jaqsartyp, kadr máselesin sheshý kerek. 

Sý tapshylyǵynyń artýy – Ortalyq Azıa memleketterine ortaq másele. Sýdy únemdep paıdalaný energetıka nemese kólik salasy sıaqty aımaqtaǵy yntymaqtastyqtyń taǵy bir jańa baǵytyna aınalmaq. Úkimetke kórshi eldermen birlesip, bul máseleni jan-jaqty pysyqtaýdy tapsyramyn.

Strategıalyq mańyzy bar mindettiń biri – kólik-logıstıka salasynyń áleýetin tolyq paıdalaný.

Qazir álemde jańa ekonomıkalyq keńistik qalyptasyp jatyr. Qytaıdan Eýropaǵa, Reseıge, Ortalyq Azıaǵa jáne osy aımaqtardan Qytaıǵa jiberiletin taýar kólemi aıtarlyqtaı kóbeıedi degen boljam bar.

Qazaqstan soltústik pen ońtústikti, batys pen shyǵysty baılanystyratyn jahandyq jolaıryqta ornalasqan. Bul bizdiń elimizge zor múmkindik berip otyr. Sondyqtan kólik-logıstıka salasy ekonomıkamyzdy alǵa bastaıtyn basty kúshtiń birine aınalýǵa tıis.

Qazir báseke kúsheıip tur. Osyǵan oraı birqatar mańyzdy máseleni shuǵyl sheshý kerek. Eń aldymen, «Dostyq-Moıynty», «Baqty-Aıakóz», «Darbaza-Maqtaaral» baǵytyndaǵy iri temirjol jobalaryn sapaly júzege asyrý qajet. Onyń qatarynda Almatyny aınalyp ótetin temir jol jelisi de bar.

Qazaqstan kólik salasynda Reseımen jáne Qytaımen yntymaqtastyǵyn jalǵastyra beredi. Bizdiń tranzıttik áleýetimizdi nyǵaıtý isinde Transkaspıı baǵdary aıryqsha ról atqarady. Orta merzimdik kezeńde osy dáliz arqyly tasymaldanatyn júk kólemi bes ese artýy múmkin. Ol úshin Qytaı, Ázerbaıjan, Grýzıa, Túrkıa sıaqty seriktes memlekettermen birge kúsh jumyldyrýymyz qajet.

«Baqty» ótkelinde jańa «qurǵaq port» salý, Aqtaýdaǵy konteıner habynyń qurylysyn tezdetý jáne Qara teńiz arqyly ótetin Orta dálizdiń boıynda turǵan aılaq áleýetterin arttyrý kerek. Qytaıdyń Sıan, Grýzıanyń Potı qalalarynda óz termınaldarymyzdyń qurylysy bastaldy. Bul – Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» megajobasy bizdiń ulttyq bastamalarymyzben toǵysqanynyń naqty kórinisi.

İrgeles elderdiń bárimen, onyń ishinde Reseı, Qytaı, Ortalyq jáne Ońtústik Azıadaǵy tatý kórshilerimizben syndarly ári dostyq qarym-qatynasta bolsaq, elimizdiń kólik áleýetin tıimdi paıdalana alamyz.

Bizge teńiz ınfraqurylymyn damytýǵa arnalǵan  birtutas jospar kerek. Onda Quryq portyna aıryqsha mán berilýge tıis. Quryqty Aqtaý porty sıaqty tolyqqandy logıstıkalyq klasterge aınaldyrýymyz qajet.

«Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq dálizi de óte mańyzdy. Sol arqyly Parsy shyǵanaǵyna shyǵýǵa bolady. Birtindep bul baǵyttaǵy temirjol jelisiniń ótkizý múmkindigin eki ese arttyrý kerek. Aldymen «Bolashaq-CHelábınsk» temirjol jelisiniń Qazaqstandaǵy bóligin jańǵyrtýǵa kirisý qajet.

Halyqaralyq dálizdermen tıimdi baılanys ornatý úshin logıstıka qyzmetin tolyq usyný mańyzdy. Astana, Almaty, Shymkent jáne Aqtóbe áýejaılary mýltımodaldy ortalyq bolýǵa tıis. Bul ortalyqtar básekege qabiletti bolý úshin júkterdi qabyldaý jáne taratý qyzmeti sapaly atqarylýy qajet.

Jalpy, salany damytý úshin tarıf jáne retteý saıasaty durys júrgizilýge tıis. Jeke ınvestısıany kóptep tartý kerek.

«Qazaqstan temir jolyn» tolyqqandy kólik-logıstıka kompanıasy etip qaıta qurý jumysyn jýyq arada aıaqtaý qajet.

Sondaı-aq avtokólik joldarynyń qurylysy máselesi sheshimin tabýǵa tıis. Qazir onyń sapasy syn kótermeıdi. Tıisti jumystar ýaqtyly jáne sapaly jasalmaıdy. Jemqorlyq beleń alyp tur, báseke de joqtyń qasy. Munyń bári – osy salada ábden tamyr jaıǵan kemshilikter. Sondyqtan jyl sońyna deıin naqty sharalar qabyldaý qajet. Mindetin adal atqarmaǵan barlyq kompanıa zań boıynsha jaýapqa tartylady. Bul máselege men basa nazar aýdaramyn. Baqylaýdy kúsheıtip, jańa normatıvtik qujattar qabyldaý kerek.

2029 jylǵa deıin 4 myń shaqyrymnan astam jolǵa kúrdeli jóndeý júrgizý qajet.

Jalpy alǵanda, Qazaqstan Eýrazıa qurlyǵyndaǵy basty tranzıt haby retindegi rólin arttyrýy kerek. Osylaısha, ýaqyt óte kele kólik-logıstıka salasyndaǵy iri memleketke aınalýymyz qajet.

Kólik-logıstıka salasyn qarqyndy damytý – strategıalyq mindet. Úsh jyl ishinde onyń ishki jalpy ónimdegi úlesi keminde 9 paıyzǵa jetýge tıis. Ol úshin salany tıimdi basqarý óte mańyzdy. Sondyqtan Kólik mınıstrligin qaıta qurǵan jón. Bul mınıstrlik jol ınfraqurylymyn salýmen de aınalysady.

Meniń sıfrlandyrý isine jáne ınovasıany engizý máselesine basa mán beretinimdi barshańyz bilesizder.

Bizdiń mańyzdy strategıalyq mindetimiz – Qazaqstandy İT memleketke aınaldyrý. Sıfrlandyrý isinde naqty jetistikterimiz de joq emes. Biz elektrondy úkimetti jáne fıntehti damytý ındeksi boıynsha álem kóshbasshylarynyń qatarynda turmyz. 

Byltyrdyń ózinde İT salasyndaǵy eksportymyz bes ese ósti. Jyl sońyna deıin bul kórsetkish 500 mıllıon dollarǵa jetýi múmkin. Árıne, munymen shektelmeımiz.

2026 jylǵa qaraı İT qyzmetteriniń eksportyn bir mıllıard dollarǵa jetkizý – Úkimetke júkteletin jańa mindet. Sheteldiń iri İT kompanıalarymen birlesken kásiporyndar ashý bul iske septigin tıgizeri sózsiz. Úkimet osy máseleni muqıat zerdelep, naqty usynystar engizýi kerek.

Úkimet jasandy ıntellektini damytý isine basa nazar aýdarýǵa tıis. Álemde aldaǵy birneshe jylda osy salaǵa bir trıllıon dollardan astam ınvestısıa salynady degen boljam bar. Jasandy ıntellekt ony damyta bilgen elderdiń ishki jalpy ónimine aıtarlyqtaı úles qosýy múmkin.

Jasandy ıntellektiniń múmkindikterin tolyq paıdalansaq, bilim ekonomıkasyna tyń serpin beremiz. Jetekshi halyqaralyq kompanıalarmen yntymaqtastyq ornatý kerek. Bilikti mamandar daıarlaýymyz qajet. Keminde úsh belgili joǵary oqý orny jasandy ıntellekt salasyna qajetti kadr daıarlaýmen jáne zertteýler júrgizýmen aınalysýy kerek.

Elimiz esepteý qýattaryn jahandyq tutynýshylarǵa satatyn orynǵa aınala alady. Sondyqtan iri málimet ortalyqtaryn salýǵa ınvestısıa tartý úshin túrli jeńildikterdi de qamtı otyryp, barynsha qolaıly jaǵdaı jasaý kerek. Sondaı-aq málimetti saqtaý jáne óńdeý salasynda Qazaqstannyń múddesin ilgeriletý qajet.

Sıfrlandyrý isinde basshylyqqa alynatyn qaǵıdattardy zań júzinde bekitetin kez keldi. Úkimetten, sarapshylar qaýymynan, Parlament depýtattarynan birtutas salalyq qujat ázirleý máselesimen aınalysýdy suraımyn.

Men saılaý aldyndaǵy baǵdarlamamda «Ǵylym jáne tehnologıalyq saıasat týraly» zań qabyldaý týraly bastama kótergen edim. Qazir ázirlenip jatqan zań jobasynda ekonomıkamyzdy ǵylym men ınovasıaǵa súıene otyryp damytý logıkasynyń kórinis tabýy óte mańyzdy.

Bıznes-ınkýbator, komersıalandyrý ortalyǵy, tehnopark, qurastyrý búrosy sıaqty ınovasıalyq ınfraqurylymdar qurýǵa qatysty jeke bastamalarǵa sóz júzinde emes, naqty ispen qoldaý kórsetetin pármendi sharalar kerek. Sheteldiń ozyq tájirıbesin paıdalanǵan jón.

Venchýrlyq qarjylandyrý tásili ınovasıalyq jobalardy iske qosýǵa qajetti negizgi qarajat kózi bolýǵa tıis. Sondyqtan jobalarǵa elimizdegi jáne sheteldegi ınvestorlardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin quqyqtyq jáne qarjylyq máseleniń bárin sheshý qajet.

Kelesi. Elimizdi ınovasıalyq jolmen damytý úshin Astanada jáne Almatyda qajetti ekojúıe qalyptastyrýǵa mán berilip otyr. Biraq munymen shektelýge bolmaıdy.

Men aımaqtarǵa barǵanda daryndy ári oıy ushqyr, ıaǵnı kreatıvti azamattarmen únemi kezdesemin. Biz olardyń óz áleýetin tolyq ashýyna jaǵdaı jasaýymyz kerek. Aımaqtaǵy joǵary oqý oryndarynyń negizinde birtutas ınovasıalyq ekojúıe qurý qajet. Ony naqty sektormen tyǵyz yntymaqtasa otyryp júzege asyrǵan jón. Bul jumysty árbir oblys ortalyǵynda júrgizý kerek. Astana habynyń tájirıbesin keńinen paıdalanǵan jón.

Ekonomıkany órkendetýge jáne halyqty jumyspen qamtýǵa yqpal etetin taǵy bir baǵyt – medıa, kıno, mýzyka, dızaın, bilim berý, aqparattyq tehnologıa salalaryn qamtıtyn kreatıvti ındýstrıa.

Qazirgi zamanda azamattardyń shyǵarmashylyq áleýetine jáne zıatkerlik kapıtalyna arqa súıeıtin «kreatıvti óndiris» salalary shynaıy ınklúzıvti ekonomıkany damytýdyń qaınar kózi sanalady. Bul az deseńiz, kreatıvti ekonomıka daryndy ári shyǵarmashyl adamdardy ózine tartatyn iri qalalardyń damýyna yqpal etýshi kúshke aınalýda. Qazaqstanda bul sala áli damymaǵan. Kreatıvti ındýstrıanyń ishki jalpy ónimdegi úlesi bir paıyzǵa da jetpeıdi, jumyspen qamtý salasyndaǵy úlesi óte tómen. Degenmen darynymen búkil álemdi moıyndatyp júrgen otandastarymyz az emes.

Biz elimizde kreatıvti ekonomıkanyń jan-jaqty damýyna barlyq jaǵdaıdy jasaýymyz kerek. Sonyń ishinde, zıatkerlik menshikti qorǵaıtyn quqyqtyq tásilder qajet. Bul – óte mańyzdy másele.

Zıatkerlik menshik degenimiz – qural-jabdyq nemese tehnologıa sıaqty kádimgi múlik. Qazir kreatıvti ındýstrıa ortalyqtary 3 iri qalada (Astana, Almaty, Shymkent) shoǵyrlanǵan, óńirler nazardan tys qalyp otyr. Bul ahýaldy túzeý qajet. Daryndy azamattardy ózine tartatyn oryndar, ıaǵnı kretıvti ındýstrıa ortalyqtary barlyq oblys ortalyǵynda bolýǵa tıis. Onda kreatıvti adamdardyń óz ónimin komersıalandyrýyna kómek kórsetilýi kerek.

Kreatıvti ındýstrıa sýbektileri óndiris ereksheligine baılanysty kásipkerlikti qoldaý baǵdarlamalaryna tolyq qatysa almaıdy, qarjylaı kómek te ala almaıdy. Olarǵa qoldaý kórsetýge arnalǵan sharalardyń jeke toptamasyn ázirleý qajet dep sanaımyn.

Endi orta kásipkerlikti damytý máselesine toqtalǵym keledi. Sońǵy jyldary qabyldanǵan sharalardyń arqasynda shaǵyn jáne iri bıznes turaqty damı bastady. Alaıda orta kásipkerliktiń damý qarqyny áli de báseń. Jańa ekonomıkalyq úlgige kóshý úshin ony «qolmen kóterýge» týra keledi.

Eń aldymen, orta bıznestiń damýyn tejep turǵan kedergilerdi joıý qajet. Orta kásipkerliktiń basym bóligi ábden damyǵan kezde bólshektenip ketedi. Óıtkeni olarǵa shaǵyn bıznes deńgeıinde qalǵan áldeqaıda «qolaıly». Úkimet shaǵyn bıznesti ózara birigip, iri kásip ıeleri bolýǵa yntalandyrý úshin zańǵa ózgerister engizýi kerek.

Elimizdiń naryǵynda belsendi jumys istep jatqan tabysty orta kásiporyndar kóp emes. Olarǵa qoldaý kórsetý qajet. Mundaı kásiporyndardyń árqaısysyna qatysty naqty jospar ázirleý kerek. Sol arqyly olardyń óndiris qabiletin arttyryp, ónim kólemin eki-úsh ese kóbeıtý qajet.

«Bıznestiń jol kartasy» jáne «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» baǵdarlamalaryn biriktirgen jón. Ony shaǵyn jáne orta kásipkerlikti qoldaıtyn keshendi baǵdarlamaǵa aınaldyrý kerek.

Memlekettik qoldaý sharalaryn óndiristiń tehnologıalyq kúrdeliligine jáne bıznestiń naqty túrine qaraı jikteý mańyzdy. Onyń operasıalyq tıimdiligi joǵary bolýy da óte mańyzdy. Sondyqtan «Báıterek» holdıńiniń qurylymyn ózgertip, ony keń aýqymda sıfrlandyrǵan jón.

Eksportty ulǵaıtýǵa aıryqsha mán berý kerek. Onyń ádis-tásilderi bolǵanymen, júıeli ustanym joq. Osy oraıda, KazakhExport kompanıasy eksportty damytatyn tolyqqandy ınstıtýtqa aınalady. Kompanıaǵa osy mindetti atqarýǵa qajetti quzyret berilýge tıis. Budan bólek, «Otbasy banktiń» qyzmetin qaıta qaraý kerek. Basty nazardy oblys ortalyqtaryna emes, aýdandarǵa, monoqalalarǵa jáne aýyldarǵa aýdarǵan jón.

Básekelestik damymasa, bıznes te órkendemeıdi. Bul – aıdan anyq. Qazir negizgi salalardyń kóbinde birneshe iri kásiporyn basymdyqqa ıe bolyp otyr. Bul jaǵdaı naryqtaǵy shynaıy ahýaldy kórsete almaıdy.

Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi Úkimetpen birlesip, negizgi naryqtardy demonopolızasıalaý úshin sharalar qabyldaýǵa tıis.

Biz saýda-sattyqty órkenıetti jolmen júrgizý úshin taýar bırjalarynyń jumys isteýine qolaıly jaǵdaı jasadyq. Alaıda retteý jumysynyń tıimdiligi tómen bolǵandyqtan, bireýlerdiń yrqynan shyqpaıtyn taýar bırjalary paıda boldy. Olar básekelestikti joıatyn, ımporttyń jáne ónimsiz deldaldyqtyń paıdasy úshin satyp alý rásimderin aınalyp ótetin oryndarǵa aınaldy. Retteý talaptaryn kúsheıtip, aıtylǵan kemshilikterden túgel arylý qajet.

Sonymen birge saýda-sattyqqa qatysty ozyq tásilderdiń elimizdiń ónim óndirýshilerine tolyq qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etý mańyzdy.

Ulttyq saýda júıesimen ǵana tuıyqtalyp qalýǵa bolmaıdy. Bıznespen birlesip, myqty aımaqtyq taýar-shıkizat bırjasyn qurý máselesin pysyqtaý qajet.

Taǵy bir mańyzdy másele bar. Qazir monopolıaǵa qarsy organnyń zańsyzdyqtardy joıý úshin shuǵyl sharalar qabyldaıtyn múmkindigi joq. Monopolıaǵa qatysty isterdiń úshten ekisinde tergeý bastalmaı jatyp, sotqa shaǵym túsedi. Al sottaǵy daý-damaı jyldarǵa sozylýy múmkin. Sonyń kesirinen quzyrly mekemeniń jumysy toqtap qalady. Sondyqtan Úkimet Parlamentke tıisti zańnamalyq túzetýler engizýi kerek.

Kelesi mańyzdy másele – memlekettiń ekonomıkaǵa yqpalyn azaıtý. Qazir jekemenshikke zańsyz ótken jáne shetelge shyǵarylǵan birqatar aktıvter memleketke qaıtarylýda. Biz ashyq ári básekege qabiletti ekonomıka quryp jatyrmyz. Sondyqtan qaıtarylǵan aktıvtiń bárin ashyq túrde jáne memleket úshin tıimdi shartpen naryqqa shyǵarý kerek.

Jalpy, jekeshelendirý jáne halyqtyq İRO jumystaryn barynsha tezdetý qajet. Basty maqsat – aktıvterdi basqarý isiniń ashyqtyǵyn jáne tıimdiligin barynsha arttyrý. «Samuryq-Qazyna» qorynyń beıindi emes aktıvteriniń bári jeke menshikke jáne halyqtyq İRO-ǵa ótýi kerek.

Úkimet bul jumysty 2024 jyldan bastap qolǵa alady. Kelesi jyly «Air Astana» kompanıasy halyqtyq İRO-ǵa shyǵarylady. «QazaqGaz» kásiporny da osy jumysqa daıyndalýy kerek. İri kompanıalardaǵy memleket aktıvteri saýdaǵa shyǵýǵa tıis. 

Taǵy bir mańyzdy másele – kásipkerliktiń búgingi ahýaly. Bılik pen bıznestiń arasynda syndarly dıalog bolýy qajet. Qazirgi ótpeli kezeńde memlekettik organdardyń kemshilikke jol beretini, keıde asyra silteıtini jasyryn emes. Sondyqtan ekonomıkalyq sıpattaǵy keıbir zań buzý áreketterin qylmys sanatynan alyp tastaý jumysyn jalǵastyrý qajet. Bul jerde sóz kásipkerlerge jáne olardyń ekonomıkalyq teris áreketke qatysty ister týraly bolyp otyr. Salyq salasynda zań buzǵandardy qylmystyq jaýapkershilikke tartýǵa negiz bolatyn shekti anyqtaıtyn ádil mehanızm engizý qajet.

Quqyq qorǵaý organdarynyń kásipkerlerdi qýdalaýyn birjola toqtatý kerek. Mundaı áreketterge tyıym salynǵan. Biraq, soǵan qaramastan, áli de jalǵasyp jatqanyn bilemin. Osyndaı málimetter keıde ádeıi taratylyp jatady, tipti, olar jalǵan bolýy da múmkin. Qalaı desek te, bul – nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıtyn másele. Kásipkerlikke qoldaý kórsetý, salany retteımiz degen jeleýmen jasalatyn qysymdy azaıtý jáne básekelestikti damytý máselelerin muqıat talqylaý qajet. Sondyqtan men jýyq arada elimizdiń bıznes ókilderimen arnaıy kezdesý ótkizemin.

Kelesi másele. Biz makroekonomıkalyq saıasatty qaıta qarap, jańartýymyz kerek. Men jańa ǵana ekonomıka salalaryndaǵy reformalardyń negizgi baǵyttaryn aıqyndap berdim. Onyń bárin tabysty júzege asyrýdyń basty sharty – makroekonomıkalyq turaqtylyq. Bul – aksıoma. Qarjy, salyq-búdjet jáne aqsha-nesıe saıasatyn úılestirý kerek.

Investısıanyń jetispeýi ekonomıkanyń ósimin tejep turǵan basty másele bolyp tur. Investısıanyń tapshylyǵy bolashaqta toqyraýǵa ákep soqtyrady. 

Byltyr negizgi kapıtalǵa salynǵan qarajat ishki jalpy ónimge shaqqanda nebári 15 paıyz boldy. Buǵan negizinen elimizdegi bankterdiń ekonomıkany damytýǵa belsendi atsalyspaýy sebep bolyp otyr. Mundaı ahýal Úkimetti tikeleı qarjylandyrýmen, kepildik jáne sýbsıdıa berýmen aınalysýǵa májbúrleıdi. Bul tásil tıimsiz, kóp qarajatty talap etedi ári naryqtyq ekonomıka qaǵıdalaryna qaıshy keledi.

Sonymen birge naqty sektorǵa beriletin kredıt azaıyp jatqanda bankter tutyný nesıesimen áýestenip ketti. Osy jaǵdaı qarjy júıesine tónetin syn-qaterlerdiń kóbeıýine jáne azamattardyń shekten tys qaryzǵa batýyna ákep soqtyrdy.

Meniń 2019 jyly 500 myń azamattyń kepilsiz nesıesin keshirý týraly sheshimim jáne jaqynda qabyldanǵan jeke tulǵalardyń bankrottyǵy týraly zań máseleni birshama rettedi. Biraq ahýaldy birjola túzeý úshin jańadan júıeli sharalar qabyldaý qajet. Sonymen qatar azamattardyń qarjy saýatyn arttyrý óte mańyzdy.

Bul rette «Amanat» partıasynyń «Qaryzsyz qoǵam» jobasyn erekshe atap ótý qajet. Sonyń arqasynda elimizdiń 8 aımaǵynda 20 myńnan astam adam qarjylyq saýatyn arttyrdy. Olardyń kópshiligi – 10 jáne odan da kóp nesıe alǵan adamdar. Bul joba az ýaqytta óziniń tıimdiligin kórsetti. Úkimetke «Amanat» partıasymen birlesip, onyń aýqymyn keńeıtýdi tapsyramyn. «Qaryzsyz qoǵam» jobasynyń ıgiligin búkil elimiz kórýi qajet.

Korporatıvti salaǵa beriletin nesıeniń jetkiliksizdik máselesin sheshý kerek. Ekonomıkaǵa aqsha kerek. Byltyr bankterdiń taza paıdasy bir jarym trıllıon teńgege jýyqtady. Al osy jyldyń birinshi jartysynda – bir trıllıon teńgeden asyp ketti. Bankter tıimdi jumys istegenniń arqasynda emes, negizinen Ulttyq bank ınflásıamen kúresý úshin bazalyq mólsherlemeni joǵary deńgeıde ustap turǵandyqtan, osyndaı mol paıdaǵa keneldi.

Úkimet pen Parlamenttiń bul paıdany memleket múddesin eskere otyryp, neǵurlym ádil bólý múmkindigin qarastyrǵany jón. Qarjy uıymdarynyń salyq salynbaıtyn memlekettik qundy qaǵazdardy satyp alýdan túsken orasan zor tabysyna qatysty da suraqtar bar. Munda qısyn da, memlekettik ustanym da joq. Úkimet eshbir aqylǵa syımaıtyn osy máseleni anyqtap jatyr. Soǵan sáıkes zańdarǵa túzetýler ázirlenip, Májiliske engiziledi. Depýtattardyń ony muqıat qaraýyn suraımyn.

Sonymen birge bankterdi korporatıvti nesıe berý isine belsene qatysýǵa, ıaǵnı kásipkerlerdi qoldaýǵa yntalandyrý kerek. Bank qyzmetiniń basqa túrlerine qaraǵanda bızneske nesıe berý isi bankterge prýdensıaldy jáne fıskaldy retteý turǵysynan anaǵurlym tıimdi bolýy kerek. Munyń ońaı emestigin, kúrdeli másele ekenin túsinemin. Úkimetke jáne qarjy salasyn retteıtin mekemelerge bir jyldyń ishinde osy mańyzdy máselege qatysty ózderiniń kesimdi baılamyn aıtýdy tapsyramyn. 

Bankterdiń «qozǵalyssyz jatqan» 2,3 trıllıon teńgelik aktıvterin ekonomıkalyq aınalymǵa qosý úshin naqty sharalar qabyldaý qajet. Bul rette osy aktıvterdi ıelenýge nıet tanytqan bıznes ókilderiniń ony alyp, ekonomıkaǵa qaıtarýyna múmkindik beretin ashyq sıfrly platforma qurýdy tapsyramyn.

«Uzaq merzimge arnalǵan qarajat» naqty sektorǵa barynsha qoljetimdi bolý úshin birlesken jáne sındıkattalǵan nesıe berý tásilin keńinen qoldaný kerek. Sondaı-aq ónerkásip ókilderi men kásipkerler nesıeniń bárin jutyp qoımaýy qajet. Olar ekonomıkamyzdy is júzinde ártaraptandyrýdy qamtamasyz etetin sapaly jobalar usynýǵa tıis. Komersıalyq bankterdiń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin olar strategıalyq jobalardy qarjylandyrǵan kezde damý ınstıtýttarynyń kepildigin berý múmkindigin qarastyrý qajet.

Bank salasyndaǵy taǵy bir ózekti másele – barlyǵy birneshe banktiń qolynda shoǵyrlanǵan. Qazir Qazaqstanda 21 bank bar. Biraq korporatıvti sektorǵa nesıe berýmen, ıaǵnı ekonomıkalyq jobalardy qarjylandyrýmen birneshe iri bank qana aınalysady. Sondyqtan osy saladaǵy básekeni arttyrý úshin elimizge shetelden senimdi úsh bankti tartqan jón.

Jalpy, naqty sektorǵa beriletin nesıe kóleminiń jyl saıyn 20 paıyz jáne odan da joǵary deńgeıde ósýin qamtamasyz etý – mańyzdy mindet.

Ekonomıkany qarjylandyrý kózderi jaıly sóz bolǵanda Ulttyq qordyń qarajatyn paıdalaný qajettigi týraly jıi aıtylady. Sarapshylar Qordyń jınaqtaý jáne damytý róliniń araqatynasy jóninde daýlasyp jatady. Árıne, qarjyny jınaqtap, saqtaý negizgi mindet bolýǵa tıis. Ulttyq qordyń qarajaty kútpegen syn-qaterlerge tap bolǵan jaǵdaıda qarjy turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge edáýir kepildik beredi.

Degenmen Qordaǵy qarajattyń belgili bir bóligin Qazaqstannyń bolashaǵyn aıqyndaıtyn strategıalyq jobalardy qarjylandyrý úshin paıdalanýǵa bolady. Tipti, qazirden bastap soǵan jumsaý kerek.

Ulttyq qor álden-aq birqatar iri jobany qarjylandyrylyp jatyr. Alaıda sol jobalardy irikteý isinde júıelilik jetispeıdi. Sondyqtan Ulttyq qordyń árbir teńgesi aıtarlyqtaı paıda ákelýi úshin barlyq usynysqa jan-jaqty saraptama jasalýyn qamtamasyz etý qajet. 

Kapıtaldy qaıtarý týraly zań aıasynda qurylyp jatqan qor «uzaq merzimge arnalǵan qarajattyń» taǵy bir kózi bola alady. Túsken qarjynyń bári eldik máselelerdi sheshý úshin barynsha tıimdi jáne ashyq jumsalýǵa tıis.

Taǵy bir mańyzdy másele – qor naryǵyn damytý. Qazir Qazaqstanda eki qor bırjasy bar. Olar jumys barysynda kóbine birin-biri qaıtalaıdy, tipti ózara básekege túsip jatady. Elimizdiń qarjy júıesi úshin bul tym artyq. İshki naryqtyń kólemin jáne tartymdylyǵyn arttyrý úshin osy bırjalardyń áleýetin biriktirip, bir jerden basqarý máselesin qarastyrý qajet.

Tólem júıeleriniń turaqtylyǵyn saqtaý da óte ózekti máseleniń biri bolyp otyr. Byltyr Ulttyq bank ulttyq tólem júıesiniń birinshi bóligi – jyldam tólemder júıesin iske qosty. Qazirgi tańda bul júıe pılottyq rejımde jumys istep jatyr. Ulttyq bankke 2024 jyly Ulttyq tólem júıesin tolyq engizý jumysyn aıaqtaýdy tapsyramyn.

Endi taǵy bir asa mańyzdy máselege, ıaǵnı búdjet saıasatyna toqtalaıyq. Men byltyr «búdjetti basqarýdan» «nátıjeni basqarý» tásiline kóshý arqyly búdjet júıesin reformalaýdy tapsyrdym. Bul másele jańa kodeks qabyldanǵan soń sheshimin tabady. Búdjet úderisiniń ashyqtyǵy, oǵan qatysýshylardyń jaýapkershiligi men derbestigi arta túsedi.

Sonymen birge búdjet saıasatynyń tıimdiligin arttyrý úshin árdaıym jańa múmkindikter men tásilderdi paıdalaný qajet. Sondyqtan Úkimetke birneshe mınıstrlik pen aımaqtar úshin pılottyq rejımde tolyq bólshektengen búdjet jobasyn engizýdi tapsyramyn.

Kelesi. Aımaqtarǵa qatysty saıasatta mańyzdy reformalar júrgizildi. Sonyń nátıjesinde ákimderdi tikeleı saılaý tásili engizilip, ákimshilik reforma qolǵa alyndy. Bul rette búdjetaralyq qatynastardy túbegeıli ózgertý de óte ózekti másele. Jańa ekonomıkalyq úlgige kóshkende aımaqtardyń búdjet máselesindegi derbestigin arttyrý kerek.

Korporatıvtik tabys salyǵynan jáne basqa tólem túrlerinen túsetin kiristiń bir bóligin óńirlerge berý oń nátıje kórsetti.

Byltyr aımaqtar tabysynyń ósimi 30 paıyzdan asty. Sondyqtan reformanyń kelesi kezeńinde osy normany ózge de salyqtarǵa, onyń ishinde qosymsha qun salyǵyna da qatysty qoldaný qajet. Mundaǵy mindet – búdjettiń ekinshi deńgeıine kem degende eki trıllıon teńge qosymsha qarajat berý.

Kezeń-kezeńimen júrgizilgen fıskaldy ortalyqsyzdandyrý jumysynyń nátıjesinde jergilikti búdjet kirisiniń qurylymyndaǵy respýblıkalyq búdjetten bólinetin transferttiń úlesi orta esepten 25 paıyzǵa deıin tómendeýge tıis (qazir bul kórsetkish 50 paıyzǵa jýyq).

Sonymen qatar aýdan ákimderine jergilikti búdjetti basqarý quqyǵyn bergen jón dep sanaımyn. Bul, eń aldymen, sol jerdegi máselelerdi jedel sheshý úshin qajet.

Budan bólek, jergilikti búdjetke jınalatyn salyqqa qatysty jeńildikterdi anyqtaý quqyǵyn aımaqtardyń ózine berý máselesin qarastyrý kerek. Bul shara bıznestiń damýyna úlken serpilis ákelmek. Usynylyp otyrǵan bastama óte mańyzdy. Keleshekte aımaqtardyń tabysty damýyna aıryqsha yqpal etedi. Sol sebepti barlyq ákim búdjetaralyq qatynastardyń jańa úlgisine kóshý kezinde onyń birtutas memleketimizge tıgizetin paıdasy jáne tıimdiligi týraly oılaýy kerek.

Taǵy bir mańyzdy másele bar. Men budan buryn ekonomıkanyń túrli sektoryndaǵy salyq mólsherlemesin saralaý týraly aıtqan edim. Bul shara salyq júktemesin óndiristiń kúrdeliligine qaraı bólýdi qamtamasyz etedi.

Kásipkerler qosymsha qun salyǵyn qaıtarý rásiminiń kúrdeli ekeni jóninde oryndy másele kóterip, shaǵymdanyp júr. Bul jaıt elimizdegi ınvestısıalyq ahýalǵa keri áserin tıgizedi. Úkimet kópten beri túıini tarqamaı kele jatqan osy máseleni shuǵyl sheshýge tıis. Sondaı-aq salyq jeńildikterin berý tártibin retteý qajet. Olar ekonomıkalyq yntalandyrý sharalarynyń nysanaly tásili bolýy kerek. Jınalmaǵan salyq – salynbaı qalǵan aýrýhanalar, mektepter men joldar degen sóz. Salyq jeńildigin syn kózben zerdelep, onyń kólemin kem degende 20 paıyzǵa qysqartý qajet. Qalǵan jeńildikter jekelegen jobalar men tulǵalarǵa baılanbaı, naqty ereje boıynsha berilýi kerek.

Salyqtyq ákimshilendirý máselesine kelsek, fıskaldy organdar men salyq tóleýshilerdiń qarym-qatynasyn qyzmet kórsetý úlgisine kóshirgen jón. Basty maqsat jazalaý emes, eskertý bolýǵa tıis.

Salyqtyq baqylaý isin tolyq sıfrlandyryp, eseptilik formalaryn 30 paıyzǵa qysqartý qajet. Salyqtyń jáne búdjetke tólenetin basqa da mindetti tólemderdiń sanyn keminde 20 paıyzǵa azaıtý kerek. Aıtarlyqtaı túsim ákelmeıtin tólemderdi tolyǵymen alyp tastap, qalǵandaryn biriktirýge bolady.

Bólshek salyqty engizý máselesi qajetti bastama bolǵanyna kózimiz jetti. Osyny eskere otyryp, Úkimet ony qoldaný aıasyn eki ese keńeıtedi. Sondaı-aq údemeli salyq salýdy engizý jumysyn jedeldetken jón.

Salyq saıasatyn qaıta qarap, ózgertý úshin Úkimet pen Parlament batyl ári jan-jaqty oılastyrylǵan sheshimder qabyldaýy kerek.

Taǵy bir máseleni atap ótý qajet. Azamattardyń múddesi men suranysy – Qazaqstannyń ekonomıkalyq damý strategıasynyń ózegi. Iaǵnı, adamnyń qajettiligi árdaıym basty nazarda bolady. Sol úshin biz shıkizatqa táýeldi bolýdan birtindep arylýymyz qajet. Bul jumys tabandy túrde júrgizilýge tıis.

Elimizde jyl saıyn 400 myńnan astam bala dúnıege keledi. Jyl sońyna deıin halqymyzdyń sany 20 mıllıonǵa jetedi. Ómir súrý uzaqtyǵy da artyp kele jatyr. Byltyr bul kórsetkish 74 jastan asty.

Qazaqstan – álemdegi eń jas memlekettiń biri. Azamattarymyzdyń ortasha jasy – 32 jas. Turǵyndardyń úshten biri – jastar.

Úkimettiń mindeti – qazirgi demografıalyq ahýaldy elimizdiń básekege qabiletin arttyrýǵa paıdalaný.

Adal azamat jáne tuǵyrly tulǵa bolýdyń negizi bala kezden qalyptasady. Sondyqtan biz jas urpaqtyń qaýipsiz ári alańsyz ómir súrýin qamtamasyz etýge tıispiz.

Men Memleket basshysy retinde kámeletke tolmaǵandarǵa jasalǵan zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen túrine qatysty jazany kúsheıtýdi talap etemin.

Jol, ǵımarat, kıim-keshek, azyq-túlik, ıaǵnı barlyǵy balalar úshin qaýipsiz bolýy kerek. Sondaı-aq óskeleń urpaqtyń psıhıkalyq saýlyǵy – óte mańyzdy másele.

Bilim berý mekemelerindegi psıhologıalyq qoldaý qyzmetin ınstıtýsıonaldy túrde kúsheıtý qajet. Biryńǵaı senim telefonyn uıymdastyrǵan jón. Zorlyq-zombylyqqa jáne qysymǵa, ıaǵnı býllıngke tap bolǵandarǵa kómek kórsetýge arnalǵan baǵdarlama ázirleý kerek.

Sapaly orta bilim alý – árbir balanyń myzǵymas quqyǵy. Mundaǵy eń túıindi sóz – «sapa». Sondyqtan bilim sapasyn jaqsartý jáne muǵalimderdiń biliktiligin arttyrý aýadaı qajet.

Bárine birdeı bilim berý úshin ınternet jyldamdyǵy joǵary jáne bilim berýdiń sıfrly resýrstary tegin ári qoljetimdi bolýy shart. Bilim berý júıesi eńbek naryǵynyń suranysyna qaraı ózgerip otyrýy kerek.

Ulttyq ekonomıkanyń birqatar salasynda kadr tapshylyǵy qatty sezilýde. Ásirese, tehnıkalyq jáne jumysshy mamandar jetispeıdi. Sondyqtan osy salalarǵa qatysty bilim berýmen myqtap aınalysqan jón.

Oqý oryndary túlekterge jumys bere alatyn mekemelermen uzaq merzimge arnalǵan áriptestik ornatýy qajet. Ekonomıkanyń basymdyqtaryna, aımaqtyń jáne salanyń erekshelikterine baılanysty tıimdi qarjylandyrý tásilderi kerek.

Elimizdegi demografıalyq ósim bilimge degen suranysty arttyrady. Memlekettiń bilim salasyna qatysty jumysynda tutastyq, ıaǵnı júıe joq. Tipti, ózara baılanys joq deýge bolady. Sondyqtan bes jastan asqan balalarǵa arnalǵan «Keleshek» atty biryńǵaı erikti jınaqtaý júıesin engizýdi tapsyramyn.

Bul baǵdarlamada memleket tarapynan usynylatyn bastapqy bilim berý kapıtaly, jyl saıynǵy memlekettik syıaqy jáne ınvestısıalyq tabys qarastyrylýǵa tıis. Osy jınaq pen «Ulttyq qor – balalarǵa» jobasynyń qarajaty qosylǵanda jas urpaqtyń sapaly bilim alýyna múmkindik týady.

Qazir eńbek naryǵynda aýqymdy ózgerister bolyp jatyr. Onda sıfrly ekonomıkanyń róli arta túspek. Platformalyq jumyspen qamtý júıesine qyzyǵýshylyq artyp keledi. Osy sektorda qazirdiń ózinde jarty mıllıonnan astam adam jumys isteıdi. Alaıda olardyń eńbek quqyqtary tolyq qorǵalmaǵan. Sondyqtan osy sanattaǵy azamattardyń eńbek quqyqtaryn qorǵaýdyń naqty tásilderin ázirlep, platformalyq jumyspen qamtý máselesin túgel retteý qajet.

Óndiristik jaraqat alýdyń jıileýi óte ótkir másele bolyp otyr. Úkimet 2030 jylǵa deıingi qaýipsiz eńbek tujyrymdamasyn osy jyldyń sońyna deıin qabyldaýǵa tıis. Bul qujat jumys ornyndaǵy kásibı syn-qaterlerdiń aldyn alýǵa jáne joıýǵa baǵyttalýy kerek.

Meniń tapsyrmammen Úkimet zıandy eńbek jaǵdaıynda uzaq ýaqyt jumys istep júrgen adamdardy áleýmettik qoldaý tetikterin ázirledi. Bul burynnan talqylanyp júrgen másele bolatyn, endi sheshimi tabyldy. Onyń mynadaı ólshemderi bar. Jumysshylardyń osy salany damytýǵa sińirgen eńbegi jáne densaýlyǵyna zıan kelgeni eskerile otyryp, olarǵa zeınet jasyna tolǵanǵa deıin, atap aıtqanda, 55 jastan bastap arnaýly áleýmettik tólem tólenedi. Parlamentten Úkimettiń usynystaryn jedel qaraýdy suraımyn. Azamattar osy másele sheshimin tabady dep kútip otyr.

Kelesi. Biz buǵan deıin ýáde bergenimizdeı, Úkimet eń tómengi jalaqy mólsherin birtindep ósire beredi.

Azamattardyń tabysyn arttyrý úshin 2024 jyldyń 1 qańtarynan bastap eń tómengi jalaqy mólsherin 85 myń teńgege kóterýdi tapsyramyn. Osylaısha, biz eńbekaqynyń eń tómengi mólsherin úsh jyl ishinde eki ese kóbeıttik. Bul shara 1 mıllıon 800 myń adamnyń, onyń ishinde búdjet salasynda eńbek etetin 350 myń azamattyń ál-aýqatyn arttyrýǵa septigin tıgizedi.

Jalpy, eńbek naryǵyn jan-jaqty damytý úshin Úkimet qysqa merzimde 2030 jylǵa deıingi keshendi jospardy bekitýi kerek.

Jańa ekonomıkalyq saıasattyń qaǵıdalary men basymdyqtaryn naqty aıqyndaýmen qatar, aldaǵy reformalardy sapaly ári tolyq júzege asyrý óte mańyzdy. Onyń tabysty bolýy memlekettik qyzmetshilerdiń biliktiligine, jaýapkershiligine jáne saıası erik-jigerine tikeleı baılanysty.

Reformalardyń iske asyrylýyna negizinen atqarýshy bılik jaýap beredi. Sondyqtan, eń aldymen, onyń ózin ózgertý qajet. Osy saladaǵy reformanyń basty baǵyttary mynadaı.

Birinshiden, naqty salalarǵa qatysty sheshimderdi ázirleý jáne oryndaý mindeti, sondaı-aq túpki nátıje úshin jaýapkershilik tolyǵymen mınıstrlerge júkteledi. Óıtkeni olar óziniń buıryǵymen jedel sheshim qabyldap otyrýǵa tıis. Bul – ákimderge de qatysty másele.

Ekinshiden, ekonomıkalyq saıasattyń iske asyrylýyna Úkimet tolyǵymen jaýap beredi. Búrokratıaǵa jáne sózbuıdaǵa salynbaı, Prezıdent Ákimshiligine jaltaqtamaı, ekonomıkany derbes basqarýdyń barlyq ádis-tásilderin qolynda ustaýǵa tıis.

Úshinshiden, Prezıdent Ákimshiligi basty «saıası shtab» retinde memleketti áleýmettik-ekonomıkalyq damytýdyń strategıalyq baǵyttaryna, ishki jáne syrtqy saıasat, qorǵanys jáne qaýipsizdik, quqyq jáne kadr saıasaty máselelerine barlyq kúsh-jigerin jumyldyrady.

Memlekettik apparatty búrokratıadan aryltý jolyndaǵy júıeli jumys jalǵasa beredi. Memlekettik josparlaý júıesin túbegeıli ózgertý qajet. Bizge onyń meılinshe shaǵyn jáne qolaıly bolǵany mańyzdy. Sondaı-aq tapsyrmalardyń oryndalýyn baqylaý jáne baǵalaý jumysyn da qaıta qaraýymyz kerek. Bul – jurtshylyqtyń suranysy. Basqasha aıtqanda, qazir qoǵamda jańa ádis-tásilderge, jańa ıdeıalarǵa, jańa kadrlarǵa degen suranys asa joǵary. Sondyqtan saıası memlekettik qyzmetshilerdiń rezervi qurylady, sonyń arqasynda «qosymsha kadrlar toby» qalyptasady.

Qazir kadr tapshylyǵy ózekti másele bolyp turǵan kezde mundaı qadam óte mańyzdy. Joǵary laýazymǵa ıe bolǵysy keletinder kóp, biraq olardyń biliktiligi tıisti talapqa saı kelmeıdi. Demek, kadr máselesin mindetti túrde qolǵa alýymyz kerek, sapaly mamandar tárbıeleý qajet. Bul rette saıası partıalardyń kadrlyq áleýetin de paıdalanǵan jón.

Aımaqtaǵy atqarýshy bıliktiń sheshim qabyldaý isine azamattardyń tikeleı qatysý múmkindigin birtindep arttyrý da mańyzdy. Aýyl, kent jáne aýyldyq okrýg ákimderin turǵyndar ózderi saılaı bastaǵanyna eki jyldan asty. Sodan beri aýyldyq deńgeıdegi ákimderdiń tórtten úshi saılandy. Endi aýdan jáne oblystyq deńgeıdegi qala ákimderin saılap kóremiz.

Qadirli otandastar!

Elimizdiń ekonomıkasyn damytýǵa qatysty búgin aıtylǵan joba-jospardyń bári naqty zerttelip, eseptelip jasaldy.

Búkil ekonomıkalyq júıeni shuǵyl túrde túbegeıli qaıta qarap, ózgertý arqyly elimizdi órkendetemiz, halyqtyń ál-aýqatyn arttyramyz.

Reformanyń basty maqsaty – ekonomıkamyzdyń turaqty ósimin 6-7 paıyzǵa jetkizý jáne 2029 jylǵa qaraı ulttyq ekonomıkanyń kólemin 2 esege ulǵaıtý, ıaǵnı 450 mıllıard dollarǵa jetkizý. Árıne, bul – aýqymdy ári kúrdeli mindet. Biraq biz elimizdiń baılyǵyn, tabysyn azamattarymyzdyń arasynda ádil bólýimiz qajet.

Bir sózben aıtqanda, ekonomıkalyq ósimniń ıgiligin árbir azamatymyz kórýi kerek. Bul – prınsıpti másele.

Elimizdiń bolashaǵy baıandy bolsyn desek, bul strategıalyq mindetti qalaıda oryndaýǵa tıispiz.

Men elimizdiń damý baǵdary týraly paıymdarymdy únemi aıtyp júrmin. Sony taǵy da qaıtalaǵym keledi.

Biz bolashaqta qandaı el bolatynymyzdy naqty bilemiz.

Bárine birdeı múmkindik beretin órkenıetti el – Ádiletti Qazaqstandy quramyz. Zań jáne tártip, ózara túsinistik, tilektestik pen jaýapkershilik bárinen bıik turatyn tıimdi memleket bolamyz. Qoǵamdyq tártipti buzatyn kez kelgen arandatýshylyq áreketke qatań tosqaýyl qoıý qajet. Ókinishke qaraı, quqyq qorǵaý mekemeleri jáne aımaq basshylary osy jumysty durys atqarmaı otyr. Basqa sózben aıtqanda, zań ústemdigin qamtamasyz etpeıdi. Sonyń saldarynan qoǵamymyzda udaıy keleńsiz oqıǵalar bolyp jatady.

Mysaly, daladaǵy, kóshedegi vandalızm, keıbir azamattarymyzdyń tártipsizdigi, mádenıetsizdigi, neshe túrli turmystyq janjaldar elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy abyroıyna nuqsan keltiretin boldy.

Taǵy da aıtamyn: bizdiń negizgi maqsatymyz – zańdy qatań saqtaý, qoǵamdyq tártipti qamtamasyz etý.

Biz mádenıetti, bilimdi, ǵylymdy damytý arqyly qazirgi ashyq álemniń bir bólshegi bolýǵa umtylýymyz kerek. Aldymyzǵa qoıǵan bıik maqsatqa jetý ońaı bolmaıdy. Biraq búkil el bolyp kirissek, bul – qoldan keletin sharýa. Halyq, bıznes jáne bılik ókilderi bar kúsh-jigerin jumyldyrýy kerek. Sonda ǵana memleketimizdiń qazirgi damý úlgisin túbegeıli ózgerte alamyz, kederginiń bárin jeńemiz.

Jalpy, álemdegi ahýaldyń kúrdeli ekenin kórip otyrsyzdar. Barsha adamzat túrli syn-qatermen betpe-bet kelýde. Kóptegen el tabıǵı apatty, elektr qýaty men azyq-túlik tapshylyǵyn bastan ótkerýde. Mamandardyń aıtýynsha, bıylǵy shilde álem tarıhyndaǵy eń ystyq aı boldy. Kóptegen elde ınflásıa órship, qymbatshylyq bolyp jatyr. Memleketter arasynda túrli teketires, qarýly qaqtyǵys beleń aldy. Bosqyndardyń sany 110 mıllıonnan asty. Munyń bári Qazaqstanǵa da salqynyn tıgizedi. Biraq biz jahandyq dúrbeleń dáýirinde óz baǵdarymyzdan adaspaımyz.

Árıne, damý jolymyz árdaıym tep-tegis, dańǵyl bolmaıdy. Eshkim de syrttan kelip, Qazaqstandy kórkeıtip jibermeıdi. Ol úshin elimizdiń árbir azamaty zaman talabyna saı bolýǵa tıis. Jalpy, halqymyz osyndaı daǵdarys kezinde birtutas bolýy kerek. Basqa jol joq.

Ádiletti Qazaqstandy quramyz desek, saıası-ekonomıkalyq reforma jasaý jetkiliksiz. Eń bastysy, qoǵamdyq sana, azamattardyń nıeti ózgerýi kerek. Onsyz basqa jumystyń bári beker. Men bul týraly Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysynda naqty aıttym.

Ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý elimiz úshin aıryqsha mańyzdy. Árbir azamatymyz, ásirese, jastar eń jaqsy qasıetterdi boıyna sińirýi qajet. Onyń bári birigip, birtutas qoǵamdyq qasıetke aınalady.

Árkim otanshyl, bilimpaz, eńbekqor, tártipti, adal, ádil, únemshil ári janashyr bolsa, alynbaıtyn asý joq. Abaıdyń «Tolyq adam» iliminen bastaý alatyn «Adal azamat» tujyrymdamasynyń túpki máni – osy.

Taǵy da qaıtalaımyn: Ádiletti Qazaqstan jáne Adal azamat uǵymdary egiz qundylyq retinde árdaıym qatar júrýge tıis. Shyn máninde, adaldyq joq jerde eshqashan ádildik bolmaıdy.

Árbir adam isi men sózi bir jerden shyǵatyn Adal azamat bolsa, ádildik ornaıdy.

Qazaqstan – bizdiń jalǵyz ǵana Otanymyz. Onyń irgesi berik, keregesi keń, tórt qubylasy túgel bolýy – óz qolymyzda. Babalardan mıras bolǵan ulan-ǵaıyr jerdi qorǵaý, ony órkendetý – bizdiń perzenttik paryzymyz.

Men elimizdiń árbir azamatyn osy qasıetti paryzǵa adal bolýǵa shaqyramyn.

Berekeli birligimizdi saqtap, tabandy eńbek etsek, Otanymyzdy kórkeıtip, urpaqqa damyǵan memleket retinde tabystasaq, babalar amanatyna adaldyq degen – osy!