Beıbit QOISHYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary:
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Joshy ulysyn jan-jaqty zerdelep, zertteýge tapsyrma bergenin bilemiz. «Tarıh joly taqtaıdaı tegis, túzý bola bermeıdi. Burylysy men qaltarysy jıi kezdesetin dáýirdiń synshysy da kóp», – dedi Prezıdent. Táýelsiz elimizdiń tarıhynda áli de bolsa tereń zerttelip, zerdelenetin dúnıe kóptigi baıqalady. «Myń ólip, myń tirilgen» qazaqtyń tarıhy tom-tomǵa tolyp, atan túıege artatyndaı júk bolsa-daǵy, Qadyr aqyn (Myrza-Áli) aıtqandaı «...oqýlyǵy jup-juqa, biraq-taǵy».
Tap sonyń ishinen qazaqtyń qazaqtyǵyn saqtap qalǵan, tamyryn HVİİİ ǵasyrdan tartatyn Qaraqum (Qarakesek) quryltaıy tarıhı jadymyzdan óship bara jatqandaı kórinedi. Osy tusqa kelgende, ózimizdiń tarıhshylarymyzdyń tıanaqty pikiri tapshy. Sodan da bolar, bilim mekemelerindegi «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynda bul jóninde málimet tym jutań. Osy olqylyqty az da bolsa tolyqtyrý maqsatynda tarıhı aqtańdaqtardy aqtaryp júrgen belgili jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Beıbit Qoıshybaev aǵamyzdy áńgimege tarttyq.
Qalmaqtar tutqyndaǵy sultanǵa qyzyǵa qaraǵan
– Beıbit aǵa, «Aqtaban shubyryndyny» «Ańyraqaıdy» aıtamyz. Dál sonyń aldynda el basyna qara bult úıirilip, elimizdi tutastaı jońǵar bılep, «at aýyzdyqpen sý ishken» shaqta erliktiń, eldiktiń eren úlgisin kórsetken Ábilqaıyr han, 1710 jylǵy Qaraqum quryltaıy haqynda aıtýǵa kelgende tym sarańbyz. Sebebi nede? Tarıhty zertteýshi retinde osynyń mán-jaıyn tarqata aıtsańyz.
– Táýke hanmen atalas tóre tuqymdarynyń biri, Jánibek hannyń kishi uly Ósekeden taraǵan Bólekeı sultan urpaǵy Qajy sultan óz áýletimen (ishinde ortanshy uly, bolashaq Ábilqaıyr bahadúr bar) Syrdyń tómengi aǵysynda ómir súrdi. Qaraqum atyrabyn qystap, jaz aılarynda Torǵaı men Yrǵyz ózenderiniń joǵarǵy aǵysynda, Jemge taıaý mańda kóship-qonyp júretin. HVİİ ǵasyrdyń sońyna qaraı osy aýmaqty mekendeıtin qazaqtar Edil qalmaqtarynyń áskerı shabýylyna jıi ushyrady. Osyndaı ahýalda jasóspirim Ábilqaıyr shaıqasqa erte aralasyp, urystarda erjúrektigimen, batyrlyǵymen erekshelendi. (Resmı tarıhı ádebıette ol 1693 jyly dúnıege keldi dep jazylyp júr. Alaıda, Ábilqaıyr hannyń ómir jolyn tereń ári jan-jaqty zerttep, teńdessiz ǵylymı-zertteýshilik jumys júrgizgen tarıhshy Irına Erofeeva ony HVİİ ǵasyrdyń 80-jyldarynyń orta kezinde týǵan dep sanaıdy. Degenmen, biz buǵan sál túzetý engizip, Ábilqaıyrdy Táýke han taqqa otyrǵan shamada 1680 jyldary dúnıege kelgen degen oıǵa toqtadyq).
Ábilqaıyr jastaı nebir shaıqasty bastan ótkergen. Edil oırattarynyń qolbasylary ony tutqynǵa túsirip, júrek jutqan jas qazaqqa ári tańdana, ári qyzyǵa qarasa kerek. Aıýkege amalsyz Ábilqaıyr sultan da qyzmet etti. Zerek te aqyldy jas batyr sol shaqtaǵy asa bedeldi ári tanymal dala qolbasshy retinde moıyndalǵan Aıýke hannyń áskerı isti qalaı utymdy túrde qaıta quryp alǵanyn zerdeledi. Onyń júzege asyryp otyrǵan el basqarý júıesin paryqtady. Qalmaq hanynyń áskerı-saıası qyzmetindegi eleýli ozyq tájirıbeni baıqady. Ol iske asyrǵan amal: baıyrǵy dala ádetine eýropalyq dástúrdi kiriktirýdiń anyq artyqshylyǵyn ańǵardy.
– Ábilqaıyr bahadúr estek (bashqurt) kóterilisine qatysty degen derek bar...
– Birazdan soń Ábilqaıyr Syr sýymen shektesetin dala men Qaraqum alqabynda ómir súrip jatqan týǵan-týysyna oraldy. Elge oralǵannan keıin tez arada aınalasyn óziniń jeke basynyń batyrlyǵymen birge, shaıqas júrgizýdegi óte ońtaıly tásilderdi uıymdastyra biletin áskerı sheberligimen qaıran qaldyryp, moıyndatty. Uzamaı qazaqtar men qaraqalpaqtardan quralǵan jasaqty bastap, bashqurt elinen bir-aq shyqty. 1708 jyldar shamasynda bashqurt qolbasshysy Aldar Esengeldınniń shaqyrýymen ol qazaq-qaraqalpaq qurama jasaǵymen patsha áskerine qarsy belsendi urys júrgizdi. Ábilqaıyr ózi mashyqtanǵan áskerı ónerin óz jasaǵy men kóterilisshilerge úıretti. Ábilqaıyr bahadúrdiń áskerı qolbasylyq qabiletine tánti bolǵan bashqurttar ony ózderiniń hany dep atady. Bul kezde Qazaq handyǵy ýaqyt ótken saıyn údeı túsken jońǵar basqynshylyǵyna qarsylyq uıymdastyryp jatqan.
– Bahadúr elge oralǵan soń...
– Kúrdeli saıası jaǵdaıdy jan-jaqty sarapqa salǵan Táýke han el bıligine reforma jasaýdy qolǵa alǵan. Soǵan oraı, Áıteke bı bastaǵan basty adamdar bashqurt elinde orys áskerimen soǵysyp júrgen Ábilqaıyr sultannyń elge qaıtýyn suraǵan. Ábilqaıyr elge oralysymen, oırattardyń eki tustan da jasap júrgen shapqynshylyǵyna tótep bererlik ómirlik másele talqylanǵan basqosýlarǵa qatysady. Osy taǵdyrly saýaldy qarastyrýǵa (tarıhta Qaraqum quryltaıy degen ataýmen áıgili bolǵan) halyq ókilderi jınalysyn shaqyrýǵa belsene atsalysady.
1710 jylǵy Qaraqum quryltaıyna qatysqan Kishi júz ben Orta júzdiń bir bóliginen kelgen bı, rýbasy, aqsaqaldar, basqa da basty adamdar Ábilqaıyrdy han laýazymyna saılap, jaýǵa qarsy jasaqtalatyn áskerdiń bas sardary etip taǵaıyndaıdy. Ábilqaıyr han memlekettiń Túrkistandaǵy ortalyq ordasynda otyrǵan Bas han Áz Táýkeniń batys ólkedegi arqa súıeıtin senimdi tiregi, qazaq handyǵynyń qabyrǵaly, qarymdy qorǵaýshysy retinde qabyldanady. Quryltaı músheleri bul usynysty qyzý qoldady. Sultandar men bıler Ábilqaıyr bahadúr sultandy aq kıizge otyrǵyzyp, jurtshylyq aldynan alyp ótip, han kóterdi. Tabyn Bókenbaı batyr halyq jasaǵyna jetekshilik etetin sardar retinde tanyldy.
Táýke hannyń táýekeli
– Ábilqaıyrdyń taqqa otyrýyna toqtalsaq...
– Osylaı, oırattardyń údeı túsken agresıasyna jaýap retinde, qazaq eliniń batysyndaǵy ólkede memleket ishindegi jańa ákimshilik birlik – óziniń áskeri bolatyn Ábilqaıyr handyǵy paıda boldy. (Bul – Joshy áýletinen shyqqan ekinshi Ábilqaıyr (HVİİİ ǵasyr). Handyqqa Kishi júzdiń Álimuly, Baıuly, Jetirý birlestikteriniń kóp bóligi kirdi. Orta júzden qypshaq pen naıman rýlarynyń biraz bóligi endi. Basqynshylarǵa tosqaýyl qoıýǵa jurt tas-túıin ázirlendi.
Taqqa otyrǵan bette Ábilqaıyr han kóptegen ózekti máselelermen betpe-bet keldi. Quryltaıdan keıin ile-shala ótken Qaraqum shaıqasy qazaqtyń otanshyldyǵy, namysy joǵary ekenin kórsetti. Dushpandy uıymdasqan túrde túre qýdy. Ońtústikte Sevan Ravdan jońǵarlary tegeýirindi joryqtary toqtatylmaǵan. Osyndaı kúrdeli ahýal saldarynan Ábilqaıyr birneshe baǵytta bir mezgilde áreket etý joldaryn oılaýǵa májbúr boldy. Halqy ony túsindi, qoldady.
Ár atadan iriktelgen jigitter atqa qondy. Sonda Ábilqaıyr han men Bókenbaı batyr bas bolyp, az ýaqytta qalmaqty Qaraqum alabynan asyrdy. Jem ózeninen qýdy. Jaıyqtyń arǵy betine deıin tyqsyrdy. Sarysý ózeniniń syrtyna qashyrdy. Ábilqaıyr hannyń qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty tastaǵan uranyna Qaıyp han men Abdolla han óz únderin qosty. Tabyn Bókenbaı batyr bastaǵan qaharman sarbazdar qataryna el ishindegi Tama Eset batyr, Qoshqaruly Shaqshaq Jánibek, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı syndy ondaǵan aıtýly batyrlar qosyldy. Solar bastaǵan sarbazdar azattyq úshin alysyp, dushpan jasaqtaryn elden qýyp shyqty.
– Búgingi tarıhshylardyń basym bóliginiń aıtýynsha, Táýke hanmen birge birtutas qazaq tarıhy bitkendeı...
– Joǵaltqan kóshi-qondyq jerler, shuraıly jaqsy jaıylymdar qaıtaryldy. Sodan keıin birneshe jyl boıy qazaq jáne jońǵar elderimen eki arada usaq qaqtyǵys qana bolyp, biraz ýaqyt tynshydy. Sevan Ravdan qontaıshy ázirge qazaq eline úlken armıasyn bura qoımady. Onyń iri shabýyl jasamaýynyń bir sebebi, qytaımen eki aralarynda jańa soǵystyń Oırattardyń negizgi áskerı kúshi Sın-Qytaı ımperıasy áskerlerine qarsy soǵysqa jumyldyryldy. Bul 1715 jyl edi. Qajet shaqta rý-taıpalar úsh júzdiń birikken áskerine sarbaz berdi, syrtqy jaýdan birlesip qorǵanýdan bas tartpady.
Táýke han men onyń úzeńgilesteriniń nátıjege jetýi, el aǵalarynyń danyshpandyǵy men kóregendigi bolatyn. Alaıda, ábden qartaıǵan Táýke han óziniń osynaý reformasy múmkin etken jańa tarıhı jaǵdaıdaǵy elin uzaq basqara almady. Tarıh ǵylymynda qalyptasqan kózqaras turǵysynan qarasaq, Táýke han qazaq eliniń tarıhyndaǵy handyq dáýir dep atalatyn tarıhı kezeńniń eń sońǵy ári eń kemeńger hany.
Búginde kásibı de, áýesqoı da tarıhshy bitken Táýke han qaıtys bolǵannan keıin birtutas memlekettiń tarıhy aıaqtaldy deıdi. Sóıtip, qazaq eliniń ár júzindegi kishi handyqtardyń tarıhy bastaldy dep sanaıdy. Bizdiń oıymyzsha, Táýke han tusynda qazaq handyǵynyń konfederatıvtik sıpatta damý kezeńi bastaldy deý ádil bolmaq. Tarıhta bul jaǵdaıdy birtutas qazaq handyǵynyń ómir súrýin toqtatqany, qazaq handyǵynyń úsh jeke handyqqa ydyraǵany dep túsindiriledi. Patsha zamanynda da, keńes zamanynda da, qazirgi táýelsizdik dáýirinde de osy oı jappaı ornyqtyrylǵan. Áli kúngi sol qalpynda, sol eskirgen, jańartylýy qolǵa alynbaǵan kúıi qaıta qaralmaı tur.
Biz bul bólinisti qazaq handyǵynyń tutastyǵyn, birligi men qýatyn arttyrýǵa baǵyttalǵan shara dep bilemiz. Shara Táýke hannyń kózi tirisinde júzege asyryldy. Ol is júzinde bas han, uly han, qahan sanaldy, al jańadan aımaqtyq taqqa otyrǵan úsh han (Tashkentte – Abdolla, Arqada – Qaıyp, Qaraqumda – Ábilqaıyr) derbestigi bar, biraq iri máselelerde jalpyqazaq múddesin kózdeıtin sheshimdi basshylyqqa alatyn, bas bıleýshi Táýke hanǵa qarasty ámirshiler bolyp sanaldy.
Qaraqumda qaıratqa mingen bahadúr
– Aral mańyndaǵy rý-taıpalar Ábilqaıyr mańyna qalaı birikti?
– 1723 jyly el-jurtty kól-kósir qaıǵy-qasiretke dýshar etken «Aqtaban shubyryndy» tragedıasynyń alǵashqy aılarynda dushpan qazaqtardyń basty saıası ortalyǵy Túrkistan shaharyn basyp aldy. Osy kezde ábjil áreket uıymdastyra alǵan jalǵyz tulǵa – qazaqtyń aǵa hany Ábilqaıyr bahadúr.
Ol Aral mańyndaǵy rý-taıpalardyń namysyn janyp, jońǵar agresıasyn qaıtkende keri qaǵýdy kózdeıtin ahýal týǵyzdy. Ózin sodan bir múshelden astam ýaqyt buryn han kótergen qumdy óńirdi meken etken barshany otan qorǵaý isine jumyldyra aldy. Sondaǵy el-jurtynyń qoldaýymen qysqa merzim ishinde qazaq pen qaraqalpaq jigitterinen jıyrma myń sarbazdan turatyn qol uıymdastyryp, jaraqtandyrdy. Áskerı ónerge baýlydy.
Biraq ońtústikti, ońtústiktegi qazaq eliniń bas qalasyn basyp alǵan jońǵarǵa emes, soltústik-batystaǵy qalmaq ıelikterine qaraı shapty. Sol aımaqqa jasaǵan joryǵy nátıjesinde Ábilqaıyr han eldiń teristik jaqtaǵy shekarasyn qaýipsizdendirip aldy da, shapshań qımyldap daǵdylanǵan jaýynger jasaqtaryn birden Túrkistan qalasy baǵytyna burdy. Jaý qolyndaǵy qalaǵa birden tikeleı shtýrm jasap, tez azat etti.
– Aǵa han – bas qolbasshy emes pe?..
– Qazaq birikken áskeriniń bas qolbasshysy mindetin aǵa han Ábilqaıyr bahadúrge júktedi. Bas qolbasshy retinde tańdalǵan Ábilqaıyr bahadúrdi Ordabasy quryltaıynda aǵa han mártebesine saılaýdyń qajeti joq edi. Ol bul mártebege Táýke hannyń izbasary Qaıyp han qaza tapqannan beri, 1719 jyldan ıe bolatyn. Ony kóne merıtokratıalyq tártipti basshylyqqa alǵan bıler keńesi qoldaǵan. Osylaı ol jeti jyldan beri aǵa han sanalatyn. Qazaq handyǵynda taqta otyrǵan ámirshi ádette áskerdiń de bas qolbasshysy bolatyn. Demek, Ábilqaıyrǵa bas qolbasshylyqty berý – onyń aǵa han ekenin moıyndaý. 1710 jylǵy Qaraqum quryltaıynda da, 1726 jylǵy Ordabasy quryltaıynda da ol ózine kórsetilgen senimdi aqtap, han dárejesi mindetteıtin qolbasylyqty adal atqardy.
–HVİİİ ǵasyrdyń otyzynshy jyldary Ábilqaıyr hannyń orys patshaıymyna arnaıy hat jazýyna túrtki bolǵan nendeı jaǵdaı? Sol hattyń túpnusqasy zerdelendi me?
–1730 jylǵy mamyr aıynda Ábilqaıyr hannyń Torǵaı ólkesindegi jazǵy ordasyna Kishi júz ben Orta júzdiń bas adamdary bas qosty. Bul májiliste orys shekarasyna taqaý kóship-qonyp júrgen jurtqa qyrǵıdaı tıip júrgen Jaıyq jáne Sibir orys kazaktarynyń, Edil qalmaqtarynyń shapqynshylyq qylyqtary qaraldy. Qalmaqtarmen aradaǵy qatynas jolǵa qoıylyp, jońǵardy jeńýmen baılanysty, jaǵdaı birshama rettelip, tynshyǵan. Alqaly basqosýda túbi bir túrki bolsa da, jelkesindegi otarshyl ákimderdiń astyrtyn aıdap salýymen qazaq aýyldaryna tutqıyldan jortýyldatyp, mazany qashyrǵan bashqurttar jaıy talqyǵa tústi.
Bul jıynda orys patshasymen onyń qolastyndaǵy qalmaq, bashqurt pen orys kazaktarynyń qazaq eline shabýylyn doǵartýdy kózdeıtin bitim jasaý jóninde sheshim qabyldandy. Quryltaı sheshimine sáıkes, Ábilqaıyr han orys patshaıymyna arnaıy hat jazyp, elshi jibergen. Ábilqaıyr hannyń orys ımperatrısasyna jazǵan sol haty taǵdyrsheshti betburystyń negizgi qujaty ekeni belgili. Desek te, kúni búginge deıin ózgere qoımaǵan kópshilik arasyndaǵy pikirge súıensek, Ábilqaıyr qaraqan basynyń qamymen, qaramaǵyndaǵy halqymen Reseıge bodan bolýǵa ózi suranǵan, ıakı «satqyn» delinedi. Alaıda mundaı pikirdiń hatqa aýdarmada jasalǵan túrli burmalaýshylyqtyń jeteginde ketý saldarynan qalyptasqany sońǵy jyldary anyqqa shyqty.
Ábilqaıyr hannyń bizge orys tili arqyly málim bolǵan «satqyndyq hatyn» ústimizdegi ǵasyrdyń basynda tarıhshy Amantaı Isın túpnusqadan oqyp, qaıta tárjimeledi. Nátıjesinde ǵylymı aınalymda júrgen tarıhı hattyń oryssha nusqasyndaǵy birqatar sózderdiń túpnusqada joq ekenin, birazynyń maǵynasy ózgertilip berilgenin anyqtady. Han hatynda aıtylǵan tilek pen qoıǵan shartynyń mazmunyn qandaı aýqymda túsindirýge bolatyny jaıynda elshilerine qupıa da muqıat túrde tıisti nusqaýyn bergen. Alystan boljaıtyn kóregen saıasatker retinde, Ábilqaıyr han teristigindegi alyp kórshisimen tatý turý arqyly ǵana júzderge bólinip basqarýly Qazaq handyǵynyń tutastyǵyn saqtaı alatynyn, sonda ǵana óziniń jalpaq jer-sýdy alyp jatqan bytyrańqy elinde bir ortalyqqa baǵynatyn birtutas kúshti memleket qurýyna múmkindik týatynyn uqqan. Alaıda buǵan kedergi kóp-tin...
Jádigóılik generaldy degenine jetkizgendeı
–Bas-basyna bı bolýǵa qumarlyq alaýyzdyqqa aparǵan joq pa?
–Orys patshaıymynyń elshiligi qatysqan 1731 jylǵy 10 qazandaǵy jıynda qazaqtyń eldik múddesin oılaıtyn basty adamdar Ábilqaıyr handy túsinýge tıis ári onyń usynysyn qoldaýǵa mindetti bolýy kerek edi. Ony jıyrma jyldan beri han deıdi. Kishi júz ben Orta júzdiń bir bóliginiń hany, onyń ishinde keıingi on bir jyl boıy qazaq eliniń aǵa hany laýazymyn alyp keledi. Osy ýaqyt boıynda qıly jaǵdaıǵa oraı jasaq jıyp, ásker qurdy, soǵys ónerin táp-táýir meńgergeniniń arqasynda, qazaqtyń aıtýly batyrlarymen birge mańyzdy jeńisterge jetip júrdi. Beıbit shaqtardaǵy el bıleýdiń qyr-syryn da ájepteýir túsindi, sondaı kezeńderde óziniń tóre tuqymdastary men kúlli qara halyqtyń qıly ókilderiniń jaqsy-jaman qasıetterin ábden tanyp-bildi...
Kúreske toly uzaq jyldarda kóziniń jetkeni – qazaq jurtynyń erkindikti súıetin, dushpanǵa aldyrǵysy kelmeıtin batyrlyǵy. Alaıda, memleketiniń qurylymy álsiz, bas-basyna bı bolýǵa qumarlyq údep, eldi bytyrańqylyq jaılap ketken. Óıtkeni, tóre de, qara da myqty memlekettik qurylym men ony nyǵaıtý jolynda atqarylmaq paryz haqynda sanasyna oń uǵym uıalatpaǵan. Olar Ábilqaıyrdy bas han dep sanamaıdy, onyń aǵa han retindegi bıligin moıyndamaýǵa beıim, ony tek Kishi júz hany ǵana dep tanýǵa oń ıyqtaryn berip turady. Al Kishi júzdiń ózinde de, shyndap kelgende, han bıligine sózsiz quldyq ura bermeıdi.
Bıler keńesine sonaý Esim han zamanynan berilip, Táýke han dáýirinde kúsheıtile túsken ókilettilik tap qazir keri áser etip tur. Ábilqaıyr han 10 qazandaǵy májiliste osy jáıtti kúıine aıtty: onyń búginde han degen aty ǵana bar, quzyryndaǵy bodandaryna beıbit kúnde sózi ótpeıdi. Alaıda, ol eldiń tutastyǵyn arttyrǵysy keledi. Memleketi kúshti, ornyqty bolsa eken deıdi. Solaı jasaý úshin naqty bılikke qol jetkizýdi armandaıdy. Al ondaı jaǵdaı Reseı syndy qýatty monarhıany arqa tutqanda ǵana múmkin bolmaq. Reseıdiń protektoraty retinde birtutas, bılik júıesi bir ortalyqtandyrylǵan qýatty memleket qurý qajet. Mundaı jaǵdaıǵa, áne, ózderi talaı shaıqasqan Qalmaq handyǵy jetip otyr...
–Degenmen, Ábilqaıyrǵa qarsy toptardyń ózi muny moıyndady ǵoı...
–Ábilqaıyr hannyń tap osylaı aǵynan aqtarylýyn barshasy muqıat tyńdady. Soltústiktegi kúshti kórshini súzeren retinde tanýdyń tap sol shaqtaǵy ahýalda shyn mánindegi memlekettik múdde turǵysynan jasalýǵa qajet shara ekenin oǵan eń qarsy toptyń ózi de túsinip, moıyndady. Tek, ishteı ǵana. Biraq hannyń ondaı sheshimimen kelise almady. Sebebi, Ábilqaıyr hannyń júzege asyrýǵa bekem bekingen maqsaty qazaq elindegi dástúrli áleýmettik-saıası júıege úlken ózgeris engizetinin qaı-qaısysy da sezdi.
Týrasyn aıtqanda, onyń ortalyq ókimetti qatty kúsheıtýge aparatyn shara ekenin uqty. Bul sharanyń qazaq eli aýmaǵynda Qasym han zamanynan beri bolmaǵan bılik júıesin jańasha jańǵyrtatynyn paıymdady. El ishinde aǵa hannyń bir ózi basqaratyn kúshti táritp ornatýǵa aparatynyn túsindi. Sony túsingendikten de, tıisinshe qoryqty. Óıtkeni, aǵa hanǵa búkil eldi bir ózi bıleıtin ámirshi quqyn bergen jaǵdaıda, qazirgi barsha bas adamdar ózderiniń qazaq halqyn basqarý salasyndaǵy burynǵy artyqshylyǵynan aırylyp qalatynyn túısindi. Bir qolǵa alynǵan handyq bılikke buryn-sońdy bolmaǵan dárejede táýeldi bolyp shyǵatyndaryn shamalady. Sondyqtan da, 10 qazandaǵy jınalysta eldiń birqatar bas adamdary (bı, sultan, batyr, starshyn) alaýyzdyqqa jol berdi. Hanǵa bir aýyzdan qoldaý kórsetpedi.
Ábilqaıyr hannyń Reseıge arqa súıeý arqyly kúshti memleket ornatpaq jolyndaǵy alǵashqy ashyq qadamyn Bókenbaı, Eset batyrlar men Qudaınazar myrza ashyq qoldap, olardy el ishinde bedeli bar taǵy jıyrma jeti belgili tulǵa jaqtady. Májilis ústinde birden eldik múddege basymdyq bere almaýshylyq pen pendeshilik usaq múdde boı kórsetip, basqarýshy elıta arasyndaǵy tar óristi kembaǵal qaıshylyq kózge urdy. Degenmen, Ábilqaıyr han bul alaýyzdyqty jeńýden úmittendi. Alaıda, onyń jeńilmek túgil, údeı túsýine han senim artqan súzerenniń ózi múddeli edi. Ol Ábilqaıyr hannyń birtutas handyq qurý josparyn qaıtkende oryndatpaý jaǵyn kózdeıtin...
Han armany bytyrap jatqan jurtyn biriktirý bolatyn
–Orynbor generaly Neplúev Ábilqaıyr handy túsinbeýine onyń syrtynan orys patshasy týy astyna jeke suranýlar sep bolǵan-aý...
–Iá, Orynbor ekspedısıasynyń bas komandıri laýazymyna 1742 jyly taǵaıyndalǵan. Keıinirek «Orynbor ólkesiniń Uly Petri» atanǵan general Ivan Neplúev az ýaqyttyń ishinde Ábilqaıyr hannyń orys qamqorlyǵyna arqa súıeýdegi túpki maqsatyn aıqyn túsindi. Ol óziniń bytyrap jatqan kóshpendi jurtyn biriktirip, bir kúshti handyq quryp almaqshy. Biraq bul júzege asýǵa tıis emes, birinshiden, oǵan orys ımperıasy múddeli bola almaıdy, ekinshiden, qazaqty mundaı tutastyqqa jetkizbeýge qazaq elıtasynyń memlekettik múdde haqyndaǵy saıası oıynyń tómendigi, ortaq maqsatty oılaýǵa joq ózara alaýyzdyǵy kómektesip tur.
Kúni keshe Neplúev jońǵar elshilerine orys bıligi syrtynan qazaq bıleýshilerimen separattyq kelissóz júrgizýge bolmaıtynyn aıtty. Al, qazaq birligin ydyratýǵa aparatyn separattyq kelissóz Ábilqaıyr hannyń syrtynan orys ókimeti tarapynan áldeqashan júrip jatqan. Ábilqaıyr ózin qazaqtyń bas hany, aǵa hany sezinip, orys qamqorlyǵyna ózimen birge kúlli qazaq halqyn ákeldim dep oılady, alaıda qazaq elıtasy ókilderi ony mise tutpaı, orys týy astyna Ábilqaıyr hannyń syrtynan jeke-jeke suranýmen keledi.
Reseı proteksıasyn moıyndaǵan óz bas hany aınalasyna toptasyp, handyqty kúsheıtýge atsalysýdyń ornyna, protektor qamytyn jeke-jeke kıip, is júzinde yqtımal tutastyqty ydyratýǵa úles qosyp keledi. Bul rette óz aralaryndaǵy basty hanmen básekelesip júrgen qazaq bıleýshileriniń onyń syrtynan sondaı áreketti júzege asyrýǵa óte beıim turǵany tez baıqaldy. Reseıge arqa súıeý qajettigin, munyń tarıhı muqtajdyq ekenin uqqan Ábilqaıyrdy qoldaý, el birligin saqtaý úshin onyń mańynda toptasý, úlken memlekettiń qamqorlyǵymen birtutas kúshti handyq quryp alý máselesin oılaýǵa olardyń saıası óresi jetpedi. Jeke bastarynyń shamshyldyǵy ondaı múmkindikke oı júgirtkizbedi.
Máselen, Orta júz hany Sámeke óz betinshe, Ábilqaıyrdyń syrtynan ótinish bildirip, Reseıge bodandyqty qabyl aldy. Uly júz hany Jolbarys jońǵar hany Galdan Serenge vasaldyq táýeldilikte, alym-salyq tólep júrgen. Táýeldilikten qutylýǵa aǵa han Ábilqaıyrǵa arqa súıeýdiń ornyna, onyń syrtynan eki márte orys bodandyǵyn alý áreketin jasady. 1733 jylǵy Tóle bı bastaǵan toptyń hatynan keıin, 1738 jyly Jolbarys hannyń ózi Reseı bodandyǵyn qabyldaý nıetin bildirip, patshaıymǵa hat jazdy.
Sámekeden soń Orta júz hany bolǵan Ábilmámbet pen onyń qamqorlyǵyndaǵy bedeldi áskerı qolbasshysy Abylaı sultan sol 1740 jyly qazaq handyǵynyń tutastyǵyna óz ishinde aǵa han Ábilqaıyrdyń aınalasyna toptasý arqyly qol jetkizý qajettigin oılamastan, tikeleı Reseı bodandyǵyn qabyldady. Sodan birer jyldan keıin Ábilqaıyr hannyń ótinishimen general Neplúev jońǵar tutqynynan qutqarǵan Abylaı sultan 1745 jyly Tobyl gýbernatoryna Úısin rýynyń 300 úıin Reseı bodany bolýǵa alyp keldi.
–Orta júz sultany Baraq jaıynda bilgimiz keledi?
–Osyndaı separattyq bodandyq suraý naýqanynda Neplúev aıryqsha kóńil aýdarǵan tulǵa – Orta júz sultany Baraq. Ol Neplúevtiń oıynan shyǵyp, 1742 jylǵy qarashada ımperatrısa Elızavetaǵa hat joldady, Reseı qolastyna «óz ordasymen, atap aıtqanda, qyryq myń tútini bar naıman rýymen bodandyqqa kelgenin» jazdy. Bir sát qazaq elindegi aǵa handyq mártebeni («úlken baýyrymyz Ábilqaıyr hannyń adal bodandyqta turǵanyna razymyz») resmı moıyndady. Sóıte tura, orys saıasatkerleriniń qazaqtyń separattyqqa beıim bedeldi tulǵalaryn jeke-jeke bodandyqqa alý astarynda ne jatqanyn paıymdamastan («bizge de bodandyqqa kelýge ámir etilgen erekshe gramota alǵandyqtan»), tikeleı Reseı bodandyǵyna («biz... adaldyqqa ant beremiz») ótti. Elshisi arqyly óz tilegin bildirdi («...bizdiń jiberip otyrǵan Syrymbet aýyzsha ne aıtsa, soǵan senýdi suraımyn»).
Baraq sultannyń osynaý elshisi 1743 jylǵy 13 naýryzda Elızaveta patshaıymnyń qabyldaýynda boldy. Orys keńse qyzmetshileri toltyrǵan qujatta jazylǵandaı, ımperatrısaǵa «Orta ordanyń Baraq sultany elshisi arqyly bodandyq alǵysyn bildiredi. Aıaǵyna jyǵylyp, ony barlyq ıeligimen ımperatorlyq meıiriminiń qamqorlyǵyna alýdy ótinedi». Tıisinshe patshaıym bodandyqqa «Baraq sultandy qabyl alady, ony meıirine bóleıtininen úmittendiredi, sonyń belgisi retinde qylysh syılaıdy». Bul oqıǵany Neplúev Ábilqaıyr hannyń bedelin túsirýge utymdy paıdalandy.
Ol endi Ábilmámbet pen Baraqty árdaıym kótere túsip, Ábilqaıyrdy tómenshiktetip, kemsite tústi. Neplúevtiń olarǵa (aǵa han – han – sultan) teńgermeshilikpen qaraýy, resmı, beıresmı jaǵdaıda Baraq sultandy dosy retinde ataýy, 1745 jyly onyń taǵy bir elshisin patshaıymnyń zor qurmetpen qabyldaýyna qamqorlyq etýi, patshaıymnyń Baraq sultanǵa taǵy da arnaıy baǵaly syılyq pen gramota jiberýi, oǵan qosymsha, Baraqqa gýbernatordyń ózi tulpar mingizýi úlken eseppen jasalǵan sharalar edi. Básekelesi Ábilqaıyr handy qorlaıtyn munyń bári naıman ámirshisiniń jalyn kúdireıte tústi.
Namysqoı Ábilqaıyr han renishin áldeneshe ret qupıa keńesshi Neplúevke, patshaıym Elızavetaǵa jazdy. Qarýly joryqqa shyǵyp, orys qalalaryn, Orynbor jelisindegi kúsheıtilgen bekinisterge shabýyldady, saýda kerýenderiniń jolyn kesti. Osyndaı áreketine baılanysty tarıhshy Vladımır Vıtevskıı belgili zertteý eńbeginde Ábilqaıyrdy «orys halqynyń jaýy», «Neplúevtiń jeke dushpany» dep atady.
Basqarýshy Senat Ábilqaıyr han men gýbernator Neplúevti tatýlastyrýǵa «brıgadır Alekseı (Qutlu-Muhammed) Tevkelevti» jiberýge sheshim shyǵardy. 1748 jylǵy mamyrda dıplomatıalyq maqsatpen Orynborǵa Tevkelev keldi. Artynsha, maýsym aıynda Ábilqaıyr hannyń ordasynda Kishi jáne Orta júzderdiń aqsúıekteri men shonjarlary (500 adam), «barlyq iste erkine berilip, Ábilqaıyr hanǵa sený, qalyptasqan jaǵdaıdan shyǵýdyń jaqsy amal tabýyn hannan ótiný» qajet dep bir aýyzdan sheshti.
Sol aıdyń sońynda han Tevkelevpen birge, Or qamalynda Neplúevpen kezdesti. Kelissóz barysynda Ábilqaıyr han men gýbernator Neplúevtiń tatýlasý rásimi ótti. Ábilqaıyr orys tutqyndaryn qaıtarýǵa, Reseıge qarsy jaýyngerlik joryǵyn toqtatýǵa, orys kópesteriniń qazaqtarmen, ózge de kórshi halyqtarmen saýda isin damytýyna járdemdesýge ýáde etti. Óteýine, reseılik taraptan Reseı bodandyǵy ınstıtýty týraly óz uǵymyn moıyndaýdy tabandy túrde talap etti.
Ol Orynbor ákimshiligi onyń qazaq qoǵamyndaǵy aǵa handyq mártebesin nyǵaıtýǵa, aǵa han ınstıtýtyn kúsheıtip, qazaqtardy óz bıligine baǵyndyrýǵa kómektesýi tıis dep sanady. Tarıhshy Pavel Matvıevskıı «Ábilqaıyr hannyń ymyraǵa tek bir ǵana jaǵdaıda – qazaqtardy onyń bıligine biriktirýge Neplúev tolyǵymen kelisken jaǵdaıda ǵana kelýi yqtımal ekenin kórsetti» dep óte dál anyqtap jazǵan. Qoıǵan máselesiniń patshaıym saraıynda sheshim tabýyn tosyp júrgeninde (qazaqtardy el bıligin bir ortalyqqa, bir qolǵa shoǵyrlandyryp, Ábilqaıyr han arqyly basqarýdyń durystyǵyn, sol úshin arnaıy pármen shyǵarý jaıyn Tevkelev qoldaǵan), Neplúevpen tatýlasý rásiminen bir aı ótkende, Ábilqaıyr han jolyn toryǵan dushpanynyń qandy qanjaryna tústi.
–Qysastyq sońy han ólimimen aıaqtaldy ǵoı...
–Saıaz da óresiz, mansapqumar, baqtalas sultandarmen, orynborlyq gýbernatormen keskilesken saıası kúreske túsken qazaqtyń eń belgili, eń áıgili, eń basty hanyn Torǵaı ózeniniń joǵarǵy aǵysyndaǵy ordasynan eldegi ishki máselelerdi qaraýǵa shyqqan shaǵynda bas dushpany Baraq sultan kóp jigitimen 1748 jylǵy 1 tamyzda shabýyldap, óltirip ketti. Halyq úshin, qazaqtyń belgili tulǵalary úshin, jaýynger bahadúrdiń talaı shaıqasty birge ótkizgen úzeńgiles batyrlary úshin bul orny tolmas qaza edi. Al, Neplúev úshin – óte jaǵymdy jańalyq. Óıtkeni, Ábilqaıyr hannyń óliminen soń oryn alýǵa tıis bıik mártebeli aýysym qupıa keńesshige asa qajet saıası-quqyqtyq qural berip tur edi.
Reseı bodandyǵyn moıyndaǵan qazaq ámirshilerin bastaryn biriktirmeı, is júzinde jeke-jeke birjolata baǵyndyryp alýǵa qolaıly jaǵdaı týǵan. Qazaq elıtasy arasyna ózara baqtalastyq pen birin biri moıyndamaýshylyq ýyn sátimen shashyp júrgen gýbernator Hám qupıa keńesshi Neplúev 1748 jyldyń qazanynda, Ábilqaıyr hannyń qazasynan aıdan sál-aq astam ýaqyt ótkennen keıin, ortalyqqa: «Ábilqaıyr sıaqty ákki adamdar taqqa jiberilmese, Qazaq handyǵy degenimiz túk te emes», – dep habarlady. Onysy ras edi, Ábilqaıyr han óltirilgennen keıin qazaq basqarýshy elıtasy ishinen orys ımperıasymen eliniń tutastyǵy úshin aıqasatyn ol sıaqty tulǵa shyqpady.
Qazaq eli ústinde Reseı patshalyǵynyń naqty memlekettik-saıası proteksıasyn erkin júzege asyratyn dáýir týdy. «Jeke dushpany» Ábilqaıyr hannan qutylǵan qupıa keńesshi general Neplúev orys-qazaq qatynasy tarıhynyń shyn mánindegi jańa kezeńin bastaýǵa jol saldy. Osynyń bárin ádil de adal tarazylap, ajyrata bilgen kimde-kim qazaq tarıhyndaǵy Qaraqum, Ordabasy quryltaılarynyń da, Ábilqaıyrdyń da alar oryndaryn kúmánsiz moıyndaǵan bolar edi.
Áńgimelesken Aınabaı MÁDI.