Qazaqtyń kemeńger Abaıy qarańǵy túnekti qaq jaryp týǵan jaryq aı desek, onyń sáýlesine shomylyp, úlgi-ónegesimen sýsyndap ósken jasóspirim, kókórim talanttar alyptyń aınalasyndaǵy sansyz juldyzdar ispetti boldy. Abaıdyń artyqshylyǵy – ol óleńdi ermek etip, sózben sýret salyp qana qoıǵan joq, qazaqtyń boıyndaǵy qyńyrlyqpen, nadandyqpen kúresti, ult ádebıetine jan bitirip, ishi-syrtyn túzedi, tereń aqylparasatymen, asqan shynshyldyǵymen óleń, sózge ózgeshe mán-maǵyna berip, meılinshe túrlendirdi.
Abaıdyń erekshe talanty men ataǵyn asqaqtatyp, el ishindegi bedelin kótergen ádildik, adaldyq, meıirbandyq tárizdi adamı izgi qasıetteri sol mańaıdaǵy ónerli jastardyń aqyn aınalasyna úıirilip, ony ózderine ustaz tutýyna negiz boldy. Buryn-sońǵy ádebıetshilerdiń zertteýlerinen biletinimizdeı, Abaı sol jas talaptarǵa ustazdyq etti, bireýlerine óleń jazýǵa arnaıy taqyryp berse, endi bireýlerine ózi álem ádebıetinen oqyǵan qyzyqty sújetterdi, tarıhı oqıǵalardy áńgimelep berip, bolashaq shyǵarmalaryna jol nusqady.
Jazǵandaryn oqyp, aǵalyq aqyl-keńesin, eskertýlerin aıtyp otyrdy. Ádildikti súıetin, jalǵandyqqa, jamandyqqa jany qas uly oıshyl kimge bolsyn ádil tóreligin aıtyp, qajymaı-talmaı úıretti, jalyqpaı jeteledi. Jáne ol eńbegi jemissiz de bolǵan joq. M.Áýezovtiń ýájine júginsek, «...Qazaq ádebıeti sol kúnde baspa júzine shyǵyp, sol kúnde oqýshy taýyp otyrarlyq jaıǵa jetse, Abaı aınalasynan, Abaı mektebinen shyqqan aqyndar túgelimen Abaıdyń izin basa shyqqan úlken ádebıet aǵymyn kórsetken bolar edi».
Aqynnyń shákirt-dostarynyń óz ortasynan sýyrylyp shyǵyp, jeke-dara tanylýyna Abaıdyń olarǵa árdaıym joǵary talap qoıýy da sebepker bolǵany anyq. Ómir shyndyǵyn boıamasyz ári dál kórsetip, ónerdiń tárbıelik mánin eskerýdi joǵary orynǵa qoıǵan aqyn shákirtterine de osy talap turǵysynan qarady, jasandylyqtan boıyn aýlaq ustaýdy tapsyrdy.
Bul rette qazaqtyń Abaıy kez kelgen ulttyń betkeustar oıshylynan oqshaý ári dara tur. Munyń sebebin ádebıetshi ǵalym Baýyrjan Erdembekovtiń tilimen túsindirer bolsaq, «...Álem ádebıetinde shákirt tárbıelegender neken-saıaq kezdeskenimen, dál Abaı sıaqty birneshe aqynnyń basyn qurap, taqyryp berip, óleń jazǵyzyp, jazǵanyn ortaǵa salyp taldap, túzep degendeı, shyn máninde, osyndaı ádebı is josyǵyn júzege asyrǵandary kemde-kem. Ózimizge etene jaqyn orys ádebıetine nazar aýdarsaq, A.Pýshkın de, M.Lermontov ta ádebı mektep ashyp, shákirt tárbıelemepti.
HİH ǵasyrdyń 50-jyldarynda orys ádebıetine N.Gogoldiń áseri zor bolǵany belgili. Áıtse de, «Biz Gogoldiń «Shınelinen» shyqqanbyz» degen keıingi qalamgerlerdiń qanatty sózi jazýshynyń tikeleı shákirtteri emes, onyń dástúrin jalǵastyrýshylardyń aıtqany ekenin esten shyǵarmaý kerek». Basqasha aıtqanda, Gogoldiki – dástúr, baǵyt ta, Abaıdiki – ustaz ben shákirt arasyndaǵy tikeleı qarym- qatynastyń kórinisin baıqatatyn týra maǵynasyndaǵy mektep bolyp shyǵady.
Aqyn maıdany uzaqqa sozyldy
Deıturǵanmen de «uly» halyqtyń betke ustar aqyn-jazýshylarynda kezdese bermeıtin tikeleı ádebı qarym-qatynastyń aıǵaǵy bolǵan aqyndyq mektep, aqyn shákirtter qazaq ádebıetine, onyń ishinde Abaıǵa tıesili bolýy keńestik tanymnyń qalybyna syıa bermedi.
Osynaý qyńyr túsiniktiń saldarynan Abaıdyń óz aınalasyna tıgizgen áseri, taǵylymdyq qareketteri tumshalana berdi. Munyń aıaǵy Abaıdyń Kókbaı, Aqylbaı, Shákerim, Maǵaýıa, Turaǵul tárizdi asa daryndy shákirtteri muralarynyń eleýsiz, eskerýsiz kúıde, zertteýshilerdiń de, qalyń kópshiliktiń de nazarynan tys qalýyna ákelip soqtyrdy. Tipti, ony bylaı qoıǵanda, Abaıdyń aqyndyq mektebin zerttep jáne onyń bar ekendigin dáleldep baqqan Abaıtanýshy Qaıym Muhamedhanovtyń osy áreketi úshin ǵana 25 jylǵa sottalyp ketkeni taǵy bar.
Qaıymnyń «Abaıdyń ádebı mekte bi» degen taqyryptaǵy dısertasıasyn qorǵaýy – el tarıhyndaǵy eleýli oqıǵanyń biri boldy. Sodan bastap Áýezov pen Muhamedhanulyn aıyptaý kúsheıe tústi. Sol kezdegi sovettik ádebıettanýshylar, «Abaı – feodal, bular taǵy da feodaldar men solardyń aınalasyn kóterip jatyr» dep syndy qarsha boratty.
Bul rette belgili ǵalym Tursyn Jurtbaı Abaıdyń ulylyǵyn tanytý barysynda qanshama Abaıtanýshylardyń ómirden qıametpen ótkenin ókinishpen eske alady. «Qaıym Muhamedhanulynyń taǵdyrymen Abaıtanýdaǵy búkil bir qıametti kezeń tikeleı baılanysyp jatyr. Keńestik tustaǵy ártúrli ıdeologıanyń Abaıdyń ózin qazaq ultymen qosa qara taqtaǵa qosyp jazyp, ulttyń betine qara daq túsirýge tyrysqan pıǵyly boldy. Qaıym jasóspirim kezinen bastap, qashan kózi jumylǵanǵa deıin kúres maıdanynan, Abaı maıdanynan ketken joq jáne sol úshin barlyq aryn, ujdanyn, uıatyn, ómirin, jeke taǵdyryn arnady, Abaıdy HH ǵasyrdyń sońyna deıin qorǵap keldi. «Abaıtanýdan bas tart. Abaıtanýdy maǵan jazdyrǵan – Muhtar Áýezov» dep aıt, eger de bas tartyp, Áýezovti kórsetseń, kandıdattyq ataǵyńdy da, úı ishińdi de, jumysyńdy da qaıtaryp beremiz» degen. Sonyń ózinde «joq, eki aıtatyn adam emespin. Abaı bireý, Áýezov bireý» dep, 25 jylǵa jer aıdalyp ketti, ystyq-sýyq kamerany bastan keshti, sonda da, óziniń aıtýynsha, «Eı, Alla, eı, Alashtyń ıdeıasy, Abaıdyń ıdeıasy, qoldaı gór» dep ishimnen qasarysyp otyrdym» deıdi. Mundaı qasarysqan tózimdi rýh kez kelgen ulttyń ıntellıgentiniń basynda óte sırek kezdesedi.
Qazaqta sondaı qaısar tulǵanyń biri de, biregeıi de – Qaıym Muhamedhanuly. Ǵalym retindegi Qaıymnyń uly arnasy, ol Abaıtaný mektebin tolyq qalyptastyryp, tamyrlandyryp ketti. Qaıym «Abaı jáne onyń aqyndyq mektebi» degen ǵylymı baǵyt qalyptastyrdy, – deıdi Tursyn Jurtbaı.
Aıtsa, aıtqandaı-aq, Qaıym Muhamedhanuly Abaı mektebi aqyndarynyń esimin jańǵyrtty, olardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly málimetter jınap, ádebı muralaryn qalpyna keltirdi. Sonyń arqasynda Aqylbaıdyń «Daǵystan», «Zulys», «Hıssa Júsip», Maǵaýıanyń «Medǵat– Qasym», «Eńlik–Kebek», Kókbaıdyń «Sabalaq», «Kenesary–Naýryzbaı», Ásettiń «Salıha–Sámen» jáne «Evgenıı Onegın» aýdarmasy, Áriptiń «Birjan–Sara» aıtysy, Turaǵul, Muqa, Áýbákir jáne taǵy basqa shákirtteri men Abaıdyń alashshyl izbasarlarynyń shyǵarmalary men aýdarmalary búgingi oqyrmanǵa jetti.
Qoryta aıtqanda, Abaıdyń aqyndyq mektebiniń ilgeri-keıindi ókilderiniń qaı-qaısysy da – zerttep-zerdeleýge, syı-qurmetke laıyq jandar. Sondaı-aq, olardyń ádebı murasyn saralaý kúni búgin de qazaqtyń sóz ónerin qaı jaǵynan bolsyn baıyta túseri daýsyz.