Ult darabozy.
Búgin qazaq jazba ádebıetiniń negizin salýshy, hákim Abaıdyń týǵan kúni. Qazaq jurtynyń mádenıeti men ónerinde óshpes iz qaldyrǵan tulǵa jaıynda oı tolǵaýdy jón sanadyq. Sol sebepti de aqyn muralary jáne aıtyp ketken ósıetnamalaryna qatysty saýalnama júrgizgen edik.
Temirlan TEMİRHAN, magıstrant:
AQYN OILARY - BÚGİNGİ JASTARǴA BAǴDAR
Uly aqynnyń tereń fılosofıalyq oılary ár ýaqytta bizdiń jadymyzda. Oıshyl únemi halyqtarymyzdy birlikke, eldik pen tatýlyqqa úndeıdi. Ásirese, «Birińdi qazaq biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» degeni qandaı tereń aıtylǵan pálsafa deseńizshi?! Munda álginde keltirilgen tatýlyqtyń, óz ishimizde birliktiń myqty bolmaǵy jóninde oılar bildirgen. Sonaý XIX ǵasyrda jazylǵan paıym-parasaty bıik oılar, búginge sheıin óziniń ózektiligin joımaǵan. Qaıta ýaqytpen birge qunarlanyp, osy kúngi jastarǵa shamshyraq bolýda.
Rasynda, kóbimiz materıaldyq qundylyqqa qaraı bet buryp kettik. Sanany turmys bılep júr. Ol bir jaǵy zamannyń yǵy shyǵar. Degenmen, rýhanı dúnıeniń bar ekenin áste esten shyǵarmaǵan abzal. Ágárákı, árbirimiz osy jolda jumylsaq, taǵylymdyq-tárbılik muralarymyzdyń qadirin túsine bilsek, nur ústine nur bolmaq.
Álem halyqtarynyń árqaıyssynda ózindik daralanǵan arda tulǵalary bolady. Olardy áspetteıdi, jazbalaryn kóneniń kózi retinde saqtaıdy. Al urpaqtary, artyndaǵy órenderi boılaryna sińirip, óleńderi men fılosofıalyq ilimderin jattap ósedi. Máselen, shyǵystaǵy kórshimiz Qytaı Konfýsııdiń muralaryn dúnıege pash etýde. Ony dáriptep, óskeleń urpaq úshin qandaı paıdaly, kerek qundylyq ekenin uǵyndyryp keledi. Ózbek halqynda Álisher Naýaı esimdi zańǵar oıshyl bar. Onyńda jádigerleri kózdiń qarashyǵyndaı saqtalady. Jastaryna dáripteledi. Onysy durys-aq!
Aqynnyń bar oıy - qazaqtyń óresin bıiktetý. Kózin ashý. Jetpeı jatqan jerine ún qosý. Eldikke úndeý. Minekeı, osyndaı qyrynan kelgende, Abaı ózine deıingi aqyn, jyrshy-jyraýlardyń zańdy jalǵastyrýshysy desek, áste qatelespeımiz. Nege deısiz ǵoı? Óıtkeni ol Maıqy bı, Ahmet Iasaýı, Ahmet Úıeginekı t.b. ilimdarlardyń tereń pálsafalyq oılaryn uǵyna aldy. Solardyń báriniń nárin alyp, halyqqa keń maǵynada tanystyra bildi. Shyǵystyń jaýhar jyrlaryna tereń boılady. Osylaısha, kóptiń kókeıinde júrgen oılardy jetkizdi. Árbirinde hat pen qalamdy janyna serik etip, búgingi zamanǵa qaldyrdy. Menińshe, búkil álem muralaryna kóz tikken tulǵamyzdy nasıhattaýdy toqtatpaǵanymyz jón. Biz Abaımen maqtanamyz, ardaqtaımyz, máńgi este saqtaımyz demekpin.
Almas ARDAQ, qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi:
ABAI – RÝHANIAT REFORMATORY
«Aqyryn júrip anyq bas, eńbegiń ketpes dalaǵa» deıdi Abaı atamyz. Tekke aıtylmaǵan támsil. Iaǵnı bul arada aqyn ustazdyq etý jaıyn aıtyp tur. Shynynda, muǵalim bolyp, oqýshylarǵa qazaqtyń bas aqyny, oıshyly, kósem sóz sheberi týraly aıtý úlken baqyt. Túsine bilgen jan úshin qalyń qazaq arasynan osyndaı alyptyń shyǵýynyń ózi bir ǵanıbet. Qazirgi balalar óte daryndy. Shetinen alǵyr. Bilimge qushtar. Ǵylym men tehnıkany qalaı ıgeretinderine tańyrqaı qaraısyz. Bálikim, bolashaqta ózimizdiń aqyn-jazýshylarymyzdyń jazbalaryn álemge tanytar.
Ótken XX ǵasyrda, keńes zamany tusynda senzýra qatty boldy. Belgilengen taqyrypty ǵana jazýǵa ruqsat etildi. Al ulttyq qundylyq, ulttyq tanym, ulttyq kod degen nárselerge qalam terbeý múmkin bolmady. Degenmen oqta-tekte aıtylyp, jazylyp júrgenderi de boldy. Biraq tuspaldap. Qarap tursańyz, qazaq halqynyń basyndaǵy qıyn, zulmatty jyldar ótti. Sondaı jaǵdaıattardy Abaı sezindi, oı eleginen ótkizdi. Keler urpaqqa óshpes qundylyq retinde jazyp qaldyrdy.
Ár halyq óziniń daralanǵan perzentterin ardaqtap, áspetteı bilgeni durys. Sonda baryp órkendeý men kemeldený jolyna túspek. Qaı jaǵynan alyp qarasańyzda, qazaqtyń kórmegen zaýaly men azaby joq. Bárine tózdi. Bárine shydady. Túbi qıyndyqty, basqa túsken qasiretti qasqaıyp jeńip shyqty. Sol jaǵynan qaraǵanda halqymyzǵa qaıran qalamyn.
Abaı aqyn ǵana emes, ol – rýhanıat reformatory. Barsha jurtty jańasha oqyp, Eýropanyń tilin túsinip, keregin alyp, óz kádemizge jaratýǵa úndeı bilgen biregeı tulǵamyz. Qaı ýaqytta bolsa da, bizder úshin máńgi uly oıshyl, aǵartýshy, ult ustazy bolyp qalary anyq dep oılaımyn.
Qazaq halqy óziniń arda týǵan uldaryn árqashan qadirleı bilgen. Kókke kótergen. Abaı Qunanbaıuly Ahań, ult ustazy Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, «Qazaqtyń bas aqyny» bolyp qala beredi.
Aspan asty eliniń uly oıshyly ári ilimdary Lao Szy «Adamdardyń zańy: jaqsylyq qurý jáne urys, daý-damaıdan aýlaq bolý» depti. Rasynda solaı. Joǵarydaǵy oılardy toptaı kelgende osyǵan saıady. Uly halyqtan sanaly urpaq órbıdi. Sondaı-aq solardyń ishinen jahandy tańǵaldyrǵan dańqty daraboz tulǵalar shyǵady. Abaıdaı alyp darıanyń, bilimi men iliminiń shet jaǵasyn ǵana sherttik. Onyń oılary men paıym-parasatynyń ar jaǵy teńizge, odan ári muhıtqa ulasady demekpiz.