Eýropaǵa qonys aýdarǵan qazaqtar týraly sóz qozǵalǵanda tek Mustafa Shoqaıdyń esimi eske túsedi. Alaıda 1920 jyldary 10-ǵa jýyq qazaq balasy Eýropada bilim alýǵa ótinish tastap, onyń 4-eýi iriktelgenin bilesiz be? Bul týraly qazaq dıasporasynyń tarıhyn zertteýshi, belgili ǵalym Dosan Baımolda áńgimelep berdi, - dep habarlaıdy Aqshamnews.kz tilshisi.
Ǵalym qazaqtardyń Eýropaǵa qonystanýynyń tórt sebebin atady.
"Birinshisi - saıası sebep. Qazaq degen atpen Eýropaǵa barǵan alǵashqy adam - Alash kósemderiniń biri Mustafa Shoqaı. Bólshevıkterdiń ulttarǵa júrgizilgen saıastyna qarsy shyqqany úshin elden kóshýge týra keldi. Ol aldymen Grýzıaǵa bardy, odan Túrkıaǵa ótip, aqyry Fransıaǵa baryp ómir súrýdi jón kórdi. Parıjde 20 jyl turdy. Ol bul qalada turyp, eliniń bolashaǵy ne bolmaq dep únemi ýaıymdaǵan. Mustafa Shoqaı Eýropada júrip, kóp maqala jarıalady, konferensıalarda sóz sóılep, bólshevıkterdiń usaq ulttarǵa júrgizgen saıasatyn únemi synady", - dedi ol.
Dosan Baımoldanyń aıtýynsha, ekinshi sebep - soǵys.
"Ekinshi sebep - 1940 jyldary Keńes odaǵy men Germanıa arasyndaǵy soǵys saldarynan nemis qoldaryna túsken atalarymyz. Ásirese, soǵystyń alǵashqy jyldary ortaazıalyqtar tutqynǵa túsken. Óıtkeni soǵystyń jaǵdaıy sondaı boldy. Tutqyn bolyp, keıin elge qaıtpaǵandar da kóp", - dedi ǵalym.
Úshinshi sebep - eńbek mıgrasıasy
"Úshinshi sebep - 1960 jyldary Eýropaǵa jumys izdep barǵan qazaqtar. Ásirese, Túrkıadan barǵan qazaqtar. Bul jyldary Germanıa men Túrkıa arasynda jumys týraly kelisimsharttar jasalyp, eńbek mıgranttary kóbeıdi. Bul kezde de birazy qalyp qoıdy",- deıdi Dosan Baımolda.
Tórtinshi sebep - 1991 jyldan keıin qazaq eli táýelsizdik alǵannnan soń oqý, kásip izdep barǵandar.
"1991 jyldan keıin qazaqstandyq jastar men kásipkerler bilim, kásibı tájirıbe jáne bıznes múmkindikterin izdep Eýropaǵa attandy. Bul tolqyn dıasporanyń áleýmettik-kásibı qurylymyn kúrdelendirip, jańa sapa ákeldi", - dedi ol.
1920-jyldary Germanıada oqyǵan qazaq stýdentteri
Qoqan avtonomıasynyń (1917–1918) ıdeıalyq jalǵasy retinde Mustafa Shoqaı men Turar Rysqulov syndy qaıratkerler bolashaq kadrlardy Eýropaǵa jiberip oqytýǵa kúsh saldy. Sol kezeńde bilim berý deńgeıi joǵary bolǵan Germanıaǵa alǵashqy qazaq jastary attandy. Arhıv derekterinde Ǵazymbek (Ǵazymjan) Birimjanov pen Ábdirahman Muńaıtpasovtyń esimderi aıryqsha atalady. Olar Berlındegi aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynda agronomıany meńgerdi. Taǵy eki qazaq teri óńdeý isi boıynsha bilim alǵany aıtylady.
Ǵazymbek (Ǵazymjan) Birimjanov
"Bul tarıhı materıaldarda kezdesedi. Biraq tórteýiniń de taǵdyry aýyr bolǵanǵa uqsaıdy. Olar oqýyn bitirip, elge qaıtyp kele jatqanda olardy NKVD ustap, túrme jaǵalap ketedi. Al qalǵan ekeýiniń taǵdyry belgisiz", - deıdi ǵalym.
Resmı aıyp - Mustafa Shoqaımen baılanys, "hat tasý". Degenmen tarıhı fotosýretterde Mustafanyń Berlınge barǵan saparlarynda túrkistandyq jastarmen erkin júzdesip, birge túskeni baıqalady.
Ǵazymjan Birimjanov nemis ýnıversıtetinde sabaǵyn úzdik bitirgen. Odan bólek nemis pen bashqurt ǵalymdarynyń arasynda tilmash bolǵan. Sol kezde ǵalymdar onyń bul qasıetine tánti bolǵan.