«زاڭ ادەت-عۇرىپقا قايشى كەلسە – ۇلكەن اياققا تار ەتىك كيگەنمەن بىردەي»

بۇگىن – ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.

25 قاراشادا قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، اقىن، جازۋشى، جالىندى كوسەمسوز شەبەرى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ تۋعانىنا 138 جىل تولادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz

ءمىرجاقىپتىڭ بالالىق شاعى

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى 1885 جىلى 25 قاراشادا بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنداعى سارىقوپا بولىسىندا (قaزipگi قوستاناي وبلىسىنىڭ جانكەلدى اۋدانىنا قاراستى "قىزبەل" اۋىلى) دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى — دۋلات اتى شىققان شەبەر، ال اناسى — دامەش انشىلىككە بەيىم بولعان. ءمىرجاقىپ ەكى جاستا اناسىنان ايىرىلدى. اكەسى بالالارىنىڭ ۇلكەنى اسقاردى اۋەلى مۇسىلمانشا، ودان كەيىن ورىسشا وقىتىپ، زاڭ قىزمەتىنە باعىتتادى. وسى جولمەن كىشى ۇلى ءمىرجاقىپتى دا وقۋعا بەرەدى.

العاشقىدا بالا ءمىرجاقىپ اۋىل مولداسىندا وقىدى. ءبىراق ەكى جىلدان كەيىن باسقا مەكتەپكە اۋىسىپ كەتتى. ول جايىندا ءوزى دە جازعان.

"جاسىم 8-گە كەلگەندە اكەم مەنى اۋىل مولداسىنا وقۋعا بەرگەن. ول وتە نادان مولدا بولاتىن. قانشا ۋاقىت سول كىسىدەن ءبىلىم العانىمدى بىلمەيمىن، ءبىراق اراب تىلىندەگى دۇعالاردى جاتتاعانىمنان باسقا ەش نارسە ۇيرەنگەنىم جوق"، - دەپ جازدى دۋلات ۇلى.

مولدادان كەيىن ءمىرجاقىپ اۋىل مەكتەبىندە ورىسشا وقىتاتىن مۇقان مۇعالىمنەن ءدارىس الادى. 12 جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلادى. اعاسى اسقار اكەسىنىڭ تىلەگىن ورىندايمىن دەپ، ءمىرجاقىپتى ارى قاراي وقىتادى. ءسويتىپ، ءىنىسىن ءوزى وقىعان ەكى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ءمىرجاقىپ ىبىراي التىنسارين نەگىزىن سالىپ كەتكەن مەكتەپتە بەس جىل وقىپ، ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.

"وسىمەن مەنىڭ وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الۋىم اياقتالدى. 1902 جىلدان باستاپ اۋىلدا مۇعالىمدىك قىزمەتىمدى اتقارا ءجۇرىپ، بوس ۋاقىتىمدى ءبىلىمدى جەتىلدىرۋگە جۇمسادىم"، - دەپ جازعان م. دۋلات ۇلى.

جاس ءمۇعالىم ەل ومىرىنە قالاي ارالاستى؟

ءمىرجاقىپ ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ، ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرەدى. ءمۇعالىم بولعان التى جىلدىڭ ىشىندە وڭ مەن سولىن تانىپ، ۇلت قامى ءۇشىن كۇرەسۋگە دايىندالادى. اقىندىق تالانتىن دا وسى جىلدارى تانىتا باستايدى.

بۇل كەزەڭ پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىقتى قازاق دالاسىندا كۇرت كۇشەيتىپ، قالىڭ ەلگە تىزەسىن قاتتى باتىرىپ تۇرعان شاعى بولاتىن. بۇل جاعداي سول كەزدەگى قازاقتىڭ كوزى اشىق، وقىعان، زيالى ازاماتتارىنا قوزعاۋ سالدى. ۇلت ءۇشىن قىزمەت كورسەتۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كورسەتكەن ارىستاردىڭ قاتارىندا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى دا بولدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇيىقتاپ جاتقان ەلدى وياتامىن دەپ، "ماساسىن" ۇشىرسا، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى "ويان، قازاق!" دەپ ۇران سالدى.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى - 1905 جىلى پاتشا وكىمەتىنە قازاق حالكىنىڭ اتىنان پەتيسيا جازعانداردىڭ ءبىرى. وسى پەتيسيا تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ تە جازعان.

"1905 جىلى قارقارالىدا احاڭ مەنەن ءبىراز وقىعاندار باس قوسىپ، كىندىك ۇكىمەتكە قازاق حالقىنىڭ اتىنان پەتيسيا (ارىز، تىلەك) جىبەرگەن. ول پەتيسياداعى اتالعان ۇلكەن سوزدەر: ءبىرىنشى – جەر ماسەلەسى. قازاقتىڭ جەرىن الۋدى توقتاتىپ، پەرەسەلەندەردى جىبەرمەۋدى سۇراعان. ەكىنشى – قازاق جەرىنە زەمستۆو بەرۋدى سۇراعان. ءۇشىنشى – وتارشىلاردىڭ ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ول كۇننىڭ قۇرالى بارلىق مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قوسىلۋىنا بولعاندىقتان، قازاق جۇرتىن مۇفتيلىككە قاراتۋدى سۇراعان"، - دەپ جازدى اۋەزوۆ.

بۇل ساپارىنان ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ساياسي كۇرەسكەر عانا ەمەس، شابىتتى اقىن بولىپ ورالادى. 1907 جىلى پەتەربۋرگتە شىققان "سەركە" گازەتىندە "جاستارعا" دەگەن ولەڭىن جاريالايدى. ال بۇركەنشىك اتپەن "ءبىزدىڭ ماقساتىمىز" دەگەن ماقالاسىنان كەيىن "سەركە" گازەتى ءبىرجولا جابىلادى. گازەتتىڭ ءدال سول سانىن شىعارۋعا قاتىسقان ادامداردىڭ بارلىعى جاۋاپقا تارتىلسىن دەگەن ۇكىم شىعادى. ماقالادا ءمىرجاقىپ قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى قيىن جاعدايدىڭ انىق سەبەپتەرىن سارالاپ، وتارلىق ساياساتتى اشكەرەلەگەن. پاتشا وكىمەتى ماقالا اۆتورىن تۇتقىنداماق بولعانمەن بۇركەنشىك اتتىڭ يەسىن تابا المايدى.

1909 جىلى قازان قالاسىندا ءمىرجاقىپتىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى "ويان، قازاق!" دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. بۇل كىتاپ جۇرتشىلىق اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا، قولدان-قولعا تەز تاراپ كەتەدى. جازۋشى سول ءۇشىن تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ باقىلاۋىنا الىندى، ال "ويان، قازاق!" كامپەسكەلەندى. ەكى جىلدان كەيىن وسى جيناق قايتادان باسىلىپ شىقتى.

اقىن-جازۋشى ءار جەردە شىعاتىن قازاق باسىلىمدارىنا، اسىرەسە "ايقاپ" جۋرنالىنا ۇزبەي جازىپ تۇردى. ەل تۇرمىسىن ءوز كوزىمەن كورەمىن دەپ، قازاق اۋىلدارىن ارالايدى. سەمەيدە پوليسيانىڭ قولىنا تۇسەدى دە، ءبىر جارىم جىل قاماۋدا وتىرادى.

1912 جىلى باسپا ءسوز قىزمەتىن جالعاستىرادى. احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن بىرگە قىر ولكەسىنىڭ اعارتۋشىلىق-دەموكراتيالىق باعىتتاعى تۇڭعىش بەيرەسمي باسىلىمى – "قازاق" گازەتىنىڭ نەگىزىن قالايدى. ال 1922 جىلى ەشبىر سەبەپسىز اباقتىعا جابىلادى. ءبىراق سەمەيدەن ورىنبورعا جونەلتىلگەن بويدا قاماۋدان بوساتىلادى.

1922–1926 جىلدارى ورىنبورداعى قازاقتىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىندا (كينو) وقىتۋشى بولىپ ىستەيدى. ەكى بولىمنەن تۇراتىن "ەسەپ قۇرالىن" ازىرلەپ، تاشكەنت قالاسىندا باستىرىپ شىعارادى. "بالقيا" اتتى ءتورت پەردەلى پەسا جازادى. 1924 جىلى ورىنبوردا ەكى جىلدىق "قيراعات كىتابى" (حرەستوماتيالىق وقۋلىق)، قىزىلوردادا "ەسەپ قۇرالىنىڭ" جاڭا باسىلىمى جارىق كوردى.

ءمىرجاقىپتىڭ شىعارماشىلىعى

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ كوپتەگەن اڭگىمەلەرى لاقاپ اتتارمەن شىققان. ونىڭ ءجيى قولدانعان ەسىمدەرى: ازامات، ماديار، تايمىنەر، تۇرىك بالاسى جانە ارعىن بالاسى.

قالامگەردىڭ العاشقى كىتابى "ويان، قازاق!" بولسا، ءبىر جىلدان كەيىن "باقىتسىز جامال" رومانى جارىققا شىقتى. 1913 جىلى ورىنبوردا "ازامات"، ال 1915 جىلى "تەرمە" اتتى ولەڭدەر جيناعى باسىلدى. اقىن ولەڭدەرىنىڭ باستى تاقىرىبى – ەل تاعدىرى.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى عىلىم جانە تەحنيكا جەتىستىكتەرى تۋرالى زور قۋانىشپەن جازاتىن.

"جىلقى ارقىلى 6 اي الاتىن جولدى قىسقا ۋاقىتتا تەمىر جول ارقىلى وتۋگە بولادى. تەلەگراف ارقىلى سەن كوزىڭدى اشىپ جۇمعانشا جەر شارىنىڭ ەكىنشى بەتىندەگى حاباردى قابىلدايسىڭ. كولىك ءوزى جۇرەدى، جىلقىسىز، ونى قولىڭمەن جۇرگىزەسىڭ. عىلىم ادامزات كومەگىنە سۋ مەن وتتى بەرگەن، ۇلكەن اراقاشىقتىقتا تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ مۇمكىنشىلىكتى بەرگەن. مۇحيتتى جەر سەكىلدى قولدانىپ، بۇرىنعى ىڭعايسىز نارسەلەردى جويدىرعان. اۋادا ۇشۋ مەن كەرەك بولسا جەرگە ءتۇسۋ قۇرالى تابىلعان، ونىڭ اتى – اۋە شارى. ەل بۇرىن سونداي عاجاپتى كورگەن بە؟"، - دەپ جازدى دۋلات ۇلى.

وتباسى

1914 جىلى 14 مامىردا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ومبى قالاسىندا عاينيجامال بايمۇراتقىزىمەن وتباسى قۇردى. اقىننىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆانىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا ۇيلەنۋ تويى ومبى قالاسىنا جاقىن "كولومزينو" ستانسياسىنىڭ مەيرامحاناسىندا ءوتتى. تويدان كەيىن دۋلاتوۆتار بىردەن ورىنبور قالاسىنا اتتاندى.

1925-1928 جىلدارى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ەل استاناسى – قىزىلوردا قالاسىندا تۇرعان. سول جەردە بىرنەشە ادەبي شىعارماسىن جازدى. سول ۋاقىتتا ءمىرجاقىپتىڭ ۇيىنە قازاق زيالىلارىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى، اقىندار، جازۋشىلار، ارتىستەر ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ولاردىڭ ىشىندە ءنازيپا كۇلجانوۆا، ءىلياس بايمەنوۆ، ءاليبي جانكەلدى، سەركە قوجامقۇلوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ، يسا بايزاقوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، الكەي مارعۇلان، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ، الىبەك پەن اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ جانە تاعى باسقالار. قارساقبايدان قانىش ساتبايەۆ دا ءجيى قاتىناپ تۇردى.

ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىن قاماۋعا العاننان كەيىن كوبىسى حابارلاسپاي كەتتى. الايدا قانىش يمانتاي ۇلى قارىم-قاتىناسىن ۇزبەگەن.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى وتكىر تاقىرىپتارعا وتە جىلدام جازعان. ەلدىڭ سۇرانىسىن جاقسى بىلەتىن جۋرناليست بولدى. "قازاق" گازەتىنىڭ سونداي ساپادا، سونداي مازمۇندا، سونداي بيىكتەن كورىنگەنى دە سودان؛

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى - الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىن جاساعانداردىڭ ءبىرى؛

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى - I دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قىرعىنعا ۇشىراپ، بوسقىنعا اينالعان ەلگە كومەكتەسۋ ماقساتىندا قازاق تاريحىنداعى ەڭ العاشقى "جانار" جاردەم قورىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبىرى؛

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى 1921-1922 جىلعى اشارشىلىق كەزىندە الاش زيالىلارى اشتىققا ۇشىراعاندارعا جىلۋ جيناپ بەرۋدى قولعا العاندا وسى ىسكە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە بىرنەشە ايدا 15 مىڭ باس ءىرى قارا جيناپ، اشىققان ەلگە ۇلەستىرگەن؛

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى جازعان "باقىتسىز جامال" شىعارماسى قازاق ادەبيەتىندە كوركەم پروزالىق ۇلگىدە جازىلعان تۇڭعىش رومان بولىپ سانالادى.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سوڭعى رەت قاماۋعا تۇسكەندە مۇستافا شوقاي سوسنوۆەس لاگەرىنە فرانسيادان بارعان ساۋدا كەمەسى ارقىلى ونى الىپ كەتپەكشى بولعان. ءبىراق ءمىرجاقىپ جانۇياسىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، قاشۋدان باس تارتتى.

 تۇرمە شىعارماشىلىقتى شەكتەي المادى

1928 جىلى 28 جەلتوقساندا ءمىرجاقىپتى تاعى قاماۋعا الدى. قىزىلوردا تۇرمەسىندە كورشىلەس كامەرادا جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا وتىرعان.

1929 جىلى تەرگەۋ كەزىندە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سوڭعى ءسوزىن ايتتى.

"ءوز ەلىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن مەن بارلىق مۇمكىنشىلىكتى قولداۋىم قاجەت. ەگەر دە مەن قاتەلەسسەم، ەلمەن بىرگە قاتەلەسەم. ەرتە مە، كەش پە اقيقات ۇستەم بولىپ شىعادى"، - دەدى ول.

دۋلات ۇلى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، ءبىراق ونىڭ ءولىم جازاسىن باس بوستاندىقتى 10 جىلعا ايىرۋمەن الماستىردى. الدىمەن ەكى جىل بويى بۋتىر تۇرمەسىندە وتىردى. ارتىنان سوسنوۆەس لاگەرىنە ايدالدى.

لاگەردە جۇرسە دە، شىعارماشىلىقتان قول ۇزبەدى. تۇركى-ورىس سوزدىگىن جازدى. ءمىرجاقىپ وسى وقۋ قۇرالىن مىڭداعان قازاق، قىرعىز جانە باسقا تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ وكىلدەرى ءۇشىن جازىپ بەرگەن. ارەستانتتار ونى ءوز قولىمەن كوشىرىپ جازىپ تاراتقان، ويتكەنى ولاردىڭ كوبىسى ورىس ءتىلىن بىلمەگەن.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى لاگەردە قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان گەومەتريا وقۋلىعىن دا جازىپ شىقتى. ال ءوزىنىڭ ەمشىلىك قاسيەتتەرىن كورگەن سوڭ، اسا تابىستى ناتيجەلەرمەن قامالعانداردى ەمدەدى.

1935 جىلى قازاننىڭ بەسى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى لاگەردىڭ ورتالىق لازارەتىندە دۇنيە سالدى.

ءمىرجاقىپتىڭ ناقىل سوزدەرى

اركىم ءوز قولىنان كەلگەنشە جومارت؛

ارتىقتان تاعىلىم ال، كەمگە – ۇيرەت؛

اعايىن – ارزان، پۇل – قىمبات؛

بولعاندا بويدا قۋات جۇرگەن جاقسى، اياعىڭ ءبىر كۇن قىلدان كەتەر تايىپ. باسىڭدى تاۋعا دا سوق، تاسقا دا سوق، وتىرما ءبىر ورىندا قۇر مۇڭايىپ؛

حالىقتىڭ جايىن، سالتىن، ءراسىمىن، ءتىلىن بىلمەيتىن سوت – سوت ەمەس، سور؛

سوت تۇزەلمەي – حالىق تۇزەلمەيدى؛

اللا جاقىن كەۋدەدە وتى بارعا؛

ارشىن جۇتقان كىسىدەي كەكىرەيمە؛

زاڭ ادەت-عۇرىپقا قايشى كەلسە – ۇلكەن اياققا تار ەتىك كيگەنمەن بىردەي؛

حالىق تاعدىرى – كارتا ويىنى ەمەس؛

دوس ەمەس دوس سىرتىنان جامانداعان؛

قۇل دەسەڭ ءبيدى – كۇلەدى، قۇل دەسەڭ قۇلدى – ولەدى؛

قىزىعى بۇل جالعاننىڭ – مال مەنەن باس.