ادام تۇگىل، قۇمىرسقاعا دا قىلداي قياناتى جوق قازاقى ورتا ءۇشىن كىسى ءولتىرۋ دەگەن باياعىدا ەڭ ورەسكەل، ەڭ سوراقى جاعداي ەدى. سودان دا شىعار، «قىز جىبەك» ءفيلمى ەڭ العاش كورسەتىلگەن كەزدە اۋىلداستارى «بالاڭ كىسى ءولتىردى، نە دەگەن جاۋىز ەدى» دەپ، ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ اناسىنا كەيىپتى دەگەندى ەستىپ ەدىك.
كىسى قانى توگىلگەنىن كينودان كورگەننىڭ وزىندە دەنەسى تۇرشىگەتىن سول اڭعال دا تازا، دارحان كوڭىل قازاقتىڭ بۇگىنگى بولمىسى جان شوشىتادى. ادامدى ادام مەرت قىلعانى بىلاي تۇرسىن، باۋىر ەتى بالاسىنا ءوز اناسى ازىرەيىل بولار دەپ كىم ويلاعان؟! ال مۇنىڭ سەبەبى نەدە جانە ونىمەن قالاي كۇرەسكەن ءجون؟!
سوڭعى جىلدارى نە جاعداي بولمادى! تارازدا ءبىر ايەل كىشكەنتاي ەكى قىزىن جاستىقپەن تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى. سارىعاشتا دا بىرەۋ كۇيەۋىنىڭ گالستۋگىمەن قىلقىندىرىپ، ەكى پەرزەنتىن جازىم قىلدى. الماتىدا ءبىر ايەل قىزدارىن كوپقاباتتى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن يتەرىپ قۇلاتتى. بۇدان باسقا، ەلىمىزدىڭ باسقا دا ءبىرقاتار ايماقتارىندا بالالارىن «ۇرىپ ءولتىرىپتى»، «ورتەپ جىبەرىپتى»، «پىشاقتاپ تاستاپتى» دەگەن سوراقى اڭگىمەلەر شىقتى. نازىك جاندىلاردىڭ مۇنداي قىلمىسقا بارۋىنا، نەگىزىنەن، جۇبايىنا دەگەن وكپە-رەنىش پەن تۇرمىستىق قيىندىقتار سەبەپكەر بولعان-مىس. ياعني ولار – وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن بويجەتكەندەر ەمەس، ەس توقتاتقان، وتباسىلىق ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتىپ ۇلگەرگەن ايەلدەر. تەك ولار ءوز ومىرىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە نارازى، وتباسىنداعى ءار ءتۇرلى سەبەپپەن تۋىندايتىن ۇرىس-كەرىس، داۋ-جانجال، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن شارشاعان، جۇيكەسى توزعان.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جاعدايدا ادام ءوز ىسىنە ەسەپ بەرۋدەن قالادى جانە اقىلعا سىيمايتىن ىس-ارەكەتتەرگە بارادى، ءوزىن رەنجىتكەن، جانىن اۋىرتقان كىسىدەن قانداي جولمەن، قانداي ادىسپەن بولسا دا ءوش الۋعا تىرىسادى. قۇددى ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى ماحابباتىنىڭ جولىندا نەبىر قۇرباندىقتارعا بارعان، ءبىراق كەيىننەن ياسوننىڭ وپاسىزدىعىنا كۇيىنىپ، ودان كەك الۋ ءۇشىن ەكى پەرزەنتىن ءوز قولىمەن ولتىرگەن مەدەيا دەرسىڭ. ءبىراق ءبىز گرەك ەمەسپىز عوي. سالتىمىز دا، سانامىز دا بولەك. قاي-قايسىمىزدى دا انامىز «سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن» دەپ، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، ۇكىلەپ، ۇلپىلدەتىپ وسىرمەپ پە ەدى؟ سول جارقىن ۇلگى-ونەگەنى بۇگىنگى قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ جالعاستىرا الماعانى وكىنىشتى، ارينە.
نەگىزىنەن، كىنانى زامانعا ارتامىز. «ءقازىر ۋاقىت باسقا»، «جۇيكەگە سالماق تۇسىرەتىن جايتتار كوپ» دەيمىز. ءبىراق ءومىردىڭ ءوڭى تۇتاستاي تەرىس اينالىپ كەتكەن جوق قوي. جاڭا زامانمەن كەلگەن جاڭا ۇردىستەر بار. كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ويى ونعا، ساناسى سانعا بولىنگەن كەز كەلگەن ادام ارنايى مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ، اقىل-كەڭەس الا الادى. ماسەلەن، باتىستىڭ حالقى پسيحولوگتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋدى ار سانامايدى. الايدا قازاقتىڭ سالعىرتتىعى، بالكىم، جالعان نامىسى پسيحوتەراپيەۆت، پسيحونيەۆرولوگ كابينەتىنىڭ ەسىگىنەن دە سىعالاتپايدى. پسيحولوگكە بارسا دا ەشكىمگە زيانى جوق، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ادامدار بارادى. ال جۇيكەسى سىر بەرگەندەر سىرقاتىن مويىنداماق تۇگىل، سونىڭ سالدارىنان ءتىپتى ءىستى بولىپ جاتسا دا، «مەنىڭ اقىل-ەسىم ورنىندا»، «جىندى ەمەسپىن» دەگەن سوزىنەن تانبايدى.
وسى ارادا مىنانداي وي كەلەدى: ادەتتە، جەرگىلىكتى ەمدەۋ مەكەمەلەرى جۇكتى ايەلدەردەردى تىزىمدەپ، باقىلاۋعا الادى. ءسويتىپ، وكپە، باۋىر، بۇيرەك، جۇرەكتەن باستاپ، قىل اياعى تىسىنە دەيىن ەمدەتىپ، مەديسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزەدى. سول كەزدە نەگە پسيحيكالىق تۇرعىدا تەكسەرىپ، قاجەت بولسا، ءتيىستى ەم-دوم قابىلداتپايدى؟! جۇكتى بولۋ، ومىرگە بالا اكەلۋ – اكەلۋ ۇلكەن پروسەسس. سايكەسىنشە، بوسانعان ادامنىڭ پسيحيكاسى دا دا ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. كەيبىرەۋلەر كۇيزەلىسكە تاپ بولادى. ءدال سول كەزدە بىلىنبەگەنىمەن، سانادا، ويدا، بويدا قالىپ قويعان بولماشى سىزاتتىڭ ءوزى كۇندەردىڭ كۇنىندە بەلگى بەرەدى. وتباسىنداعى قايشىلىق، الدەبىر وقىس وقيعا كۇتپەگەن جەردەن جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ادەتتە جۇكتىلىككە وراي، ماتەريالدىق كومەك بەرىلىپ، الەۋمەتتىك قولداۋ جاسالادى. بۇل دۇرىس، ارينە. ءبىراق سونىمەن قاتار، اياعى اۋىر نەمەسە جاس بوسانعان انالارعا پسيحولوگيالىق كومەك تە كورسەتىلسە، ارتىقتىق ەتپەس ەدى. قالاي بولعاندا دا، تۇرمىستىق قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن جاس انانىڭ ىشىنەن تىنىپ، جان دۇنيەسىنىڭ كۇيزەلىسكە تۇسۋىنە جول بەرمەگەن ابزال.
جارايدى، مۇنى ءبىر دەڭىز. «بالەدەن بالە بالالاپ، كوبەيدى حابار جامانات...» دەمەكشى، جۇرە-بارا بۇدان دا زورىن كوردىك. «بالانى اجەتحاناعا تۋىپ تاستاپتى»، «نارەستەنى جولدىڭ بويىنا لاقتىرىپ كەتىپتى»، «شاقالاقتى قوراپقا سالىپ، قوقىستا قالدىرىپتى» دەگەن سۇمدىققا دا كۋا بولدىق. اڭ ەكەش اڭنىڭ ءوزى بالاسىن قورعاشتاپ، ول ءۇشىن جان بەرۋگە دايىن تۇرادى. سوندا ون سەگىز مىڭ عالامداعى ەڭ سانالى سۋبەكت سانالاتىن ادامزات ۇرپاعىنىڭ اڭ قۇرلى مەيىرىمى قالماعانى ما؟! ادامزات قوعامىنىڭ حايۋاننان بەتەر تاعىلانىپ، ادامدىقتان، ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي بولعانى ما؟!
سۇراق كوپ. ال جاۋاپ جاندى اۋىرتادى. راس، شاقالاقتاردى اركىم ءارتۇرلى جاعدايدا كۇرەسىنگە تاستاعان. بىرەۋ جوقشىلىقتان، تۇرمىستاعى تاپشىلىقتان قورىقسا، ەندى بىرەۋلەر وڭ جاقتا وتىرىپ اياعى اۋىرلاپ قالعاندىقتان، جۇرتتىڭ سوزىنەن قاشىپ، وسىنداي ەسسىزدىككە بارعان. بۇل سۇمدىقتاردىڭ قاي-قايسىسى دا اينالىپ كەلگەندە، «انا» دەگەن ۇعىمنىڭ ءقادىرى كەتە باستاعانىن، سونىمەن قاتار، بالا، ياعني ۇرپاق ءومىرى قۇنسىزدانعانىن ايعاقتاپ وتىر.
مۇنداي جاعدايدا وتباسىلىق قۇندىلىقتار ۇعىمىن جۇرت ساناسىنا قايتا ءسىڭىرىپ، قايتا قالىپتاستىرمايىنشا، جاعدايدىڭ وڭالۋى قيىن. ۇرپاق تاعدىرىنا اكە مەن شەشە بىردەي مىندەتتى بولاتىن وتباسىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋ شارت. جوعارىدا ايتىلعان وقيعالاردىڭ بارىندە كىنا، نەگىزىنەن، ايەلگە ارتىلىپ، جازىقتى سول بولىپ سانالادى. ال نارەستەنىڭ پايدا بولۋىنا قاتىسى بار ەر ادام قايدا؟! ول كىم؟! بالكىم، بەيكۇنا قىزدى تۇزاعىنا الداپ ءتۇسىرىپ، ابىرويىنان ايىرعان الاياق شىعار؟ نەمەسە ءبىر ساتتىك سەزىمگە عانا ەلتىپ، كۇناعا باتقان، كەيىننەن ەسىن جيىپ، بالادان دا، ونىڭ بولاشاق اناسىنان دا باس تارتقان وتباسىلى ەركەك بولار؟! قالاي بولعاندا دا، وسى جاعدايعا سەبەپكەر بولعان ەكىنشى ءبىر ادام بار عوي. جازاعا تارتساق، ونى دا تارتايىق. جاعدايدى وسىنشاما ۋشىقتىرعانى ءۇشىن ول دا – كۇناھار.
قالاي دەسەك تە، تاربيە ماسەلەسىندەگى ەڭ جاۋاپتى مىندەت – وتباسىنىڭ، اعايىن-تۋىستىڭ ەنشىسىندە. «قىزعا – قىرىق ۇيدەن، قالا بەردى، قارا كۇڭنەن تىيىم» دەگەن جاي عانا ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. بۇل – اتا-بابالارىمىزدىڭ بەرىك ۇستانىمى. قىز بالاعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ءجۇرىس-تۇرىسىن، قىلىعىن، مىنەز-قۇلقىن ءجىتى قاداعالاۋ، ال ۇل بالانى قىزدىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتامايتىن، وبال-ساۋاپتى ويلايتىن ادال ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ – ادامى اڭنان بەتەر بولىپ تۇرعان بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا اسا قاجەت.
ومىردە نەشە ءتۇرلى جاعدايلار بار. جاقسىلىق پەن جاماندىق قاتار جۇرەدى. اق پەن قارا، قۋانىش پەن قايعى يتجىعىسقا ءتۇسىپ جاتادى. بىرەۋ الدايدى، بىرەۋ الدانادى. وسىنداي ادىلەتسىز شايقاستا وپىرىلىپ تۇسپەي، پەرزەنتىن ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسە بىلۋگە ۇيرەتۋ دە – اتا-انانىڭ ءبىر بورىشى. ءبىر قاتەلىكپەن ءومىر توقتاپ قالمايدى. بۇگىن باتقان كۇن ەرتەڭ قايتا شىعادى. سول جارىق كۇن ءۇشىن كۇرەسۋ مەن ءومىردى ارى قاراي ابىرويمەن جالعاستىرۋعا كۇش بەرەتىن قاجىر-قايراتتى، اقىل-پاراساتتى ءوز بويىڭنان تابا ءبىلۋدىڭ ءوزى – ەرلىك. ادامنىڭ ادامشىلىعى دا، بالكىم، وسىندا...