قازاقى پايىم
شوق جۇلدىزدىڭ تومەن ءتۇسۋىنىڭ اسەرىنەن ماۋسىم ايىندا كۇن كۇرت ىسيدى
مامىردىڭ 15-ىنەن باستاپ اۋا رايى تۇراقسىز بولدى. ەرتەڭگىلىك كۇن كوزى كورىنىپ، تۇسكە دەيىن نۇرىن شاشىپ تۇرادى دا نامازدىگەر، نامازشامنىڭ كەزىندە اسپانعا قارا بۇلتتار ءۇيىرىلىپ، الدىمەن سەبەلەپ، سوڭىنان توپەلەپ وتە شىعادى. كۇن كۇركىرەيدى، نايزاعاي جارقىلدايدى... ارينە، مۇنىڭ سىرى «قۇرالايدىڭ سالقىنى» امالىنىڭ اسەرى.
داناگوي قاريالارىمىز: «ۇركەر جەرگە تۇسپەي، كۇن جىلىمايدى» دەپ بولجام جاساپ، ايتىپ كەتكەن. سول بولجام كەلگەلى تۇر. ماۋسىم ايىنىڭ باسىنان كۇن جىلىنادى. بۇل ۇركەر شوقجۇلدىزىنىڭ تومەن ءتۇسۋىنىڭ اسەرىنەن ورىن الادى. كەيدە مۇنى «ۇركەردىڭ جەرگە ءتۇسۋى» دەيدى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ۇركەر مۇلدە كورىنبەي كەتەدى. «ۇركەردىڭ باتۋى» دەپ وسىنى ايتادى. سودان كەيىن 40 كۇن شىلدە باستالادى. «ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىنان كەيىن سارشادا تۋاتىن ۇركەر بىر-ەكى كۇندىك ءجۇرىپ وتكەن جاڭبىرىمەن تىنىستى ءبىر كەڭىتىپ تاستاپ وتىرعان، مۇنى ەل «ۇركەر تولعاعى» دەپ اتايدى. ول امالدار تۋرالى كەزىندە ايتاتىن بولامىز.
قىرىق كۇن شىلدە. ماۋسىم، شىلدە ايىندا 40 كۇنگە سوزىلاتىن ىستىق باستالادى. وسى اپتاپتى كۇندەرگە وراي حالىق اراسىندا «قىرىق كۇن شىلدە» دەپ اتالاتىن حالىقتىق كۇنتىزبەلىك اتاۋ پايدا بولعان.
ۇركەر جۇلدىزى توڭىرەگىندە ايتىلاتىن اڭىزدار كوپ. جالپى، تۇرىك-موڭعول حالىقتارى ۇركەردى سۋىقپەن بايلانىستىرادى. مىسالى، ساحادا قىس بۇقاسى بار، ونىڭ دەمى – اياز، ءمۇيىزى – مۇز. قاڭتاردىڭ اياعىندا اسپان پەرزەنتى – الىپ بۇركىت كەلىپ شاقىرادى. سونىڭ داۋسىنان قاھارلى بۇقانىڭ ءمۇيىزى شارت سىنىپ، ايازدىڭ بەتى قايتادى دەگەن ۇعىم بار ولاردا. ماسەلەن، تۋۆادا «ۇركەر سووق ەگەسى»، ياعني «ۇركەر سۋىق يەسى» دەگەن تۇسىنىك بار. ال تەرىستىك سۋىق ولكەدە ءومىر سۇرەتىن ساحالار ۇركەر عانا ەمەس، كىشىقاراقشى (مالايا مەدۆەديسا) مەن شولپان جۇلدىزدارىن دا، وتە ۇلكەن بولعاندىقتان، جەرگە ىزعار شاشادى دەپ ەسەپتەيدى. ۇركەر جۇلدىزىنىڭ تۇركى حالىقتارىنداعى اتاۋى نەگىزىنەن ورتاق، ال موڭعولدار مەن التايلىقتار، كەيدە تۋۆالار ونى ميچين (مەشىن) دەپ اتاعان.
قازەكەڭ اسپانداعى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن جۇلدىز شوعىرىن ۇرىككەن مالعا ۇقساتۋ ناتيجەسىندە «ۇركەر» دەپ اتاعان. حالقىمىزدا «ۇركەر – جۇلدىز اعاسى»، «ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس» دەگەن تامسىلدەر بار. مۇنىڭ ءبارىن بەكەر ايتپاعان. ۇركەر اسپانعا كوتەرىلگەن سايىن كۇن سۋىتىپ وتىرعان. ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا كوزدەن تاسالانىپ، جەرگە تۇسكەندە اۋا رايى جىلىنىپ، كوك قاۋلاپ شىققان. قىسى-جازى، كۇنى-تۇنى مالدىڭ سوڭىندا جۇرەتىن مالشى قاۋىم «ەگەر ۇركەر جەردە جاتسا، ماڭگى جىلى بولار ەدى-اۋ» دەپ قيالداعان.
بۇگىن اي ەسەبى بويىنشا ماۋسىمنىڭ – 5ء-شى جاڭاسى. گريگوريانشا، مامىردىڭ 25ء-ى. قازاقشا، مامىردىڭ – 15ء-ى. اپتا ايدىڭ باسىن، ورتاسىن جانە سوڭىن تۇگەل قامتىپ تۇر. دەمەك، سالقىن اۋا ىعىسىپ، ونىڭ ورنىن ىستىق اۋا باسادى دەگەن ءسوز.
ساياجايلارى بار قالا تۇرعىندارىنا ايتارىمىز، مامىردىڭ سوڭىنان باستالاتىن ىستىقتى پايدالانىپ، باقشا داقىلدارىن ەگىپ العاندارى ابزال. كۇن شۋاعى تۇسكەن توپىراق جىليدى. جىلى توپىراقتا داقىل تەز ءونىپ، بوي كوتەرەدى.
بابالار بولجامى
جازدا
*كۇن كەنەت ىسىپ كەتسە، ۇزاماي جاۋىن جاۋادى.
*قۇيىن كوپ بولسا، قىس ايازدى بولادى.
*نايزاعايلى بولسا، قىس جايلى بولادى.
*اڭىزاق ىستىق بولسا، ول – قىستا بولاتىن قاتتى ايازدىڭ بەلگىسى.
*جۇلدىزدار جارقىراپ تۇرسا، كەلەر كۇن ىستىق.
*بۇلت جەلگە قاراي كوشەتىن بولسا، جاڭبىر جاۋادى.