سايگۇلىك. تۇلپار.
ۇلان-عايىر ۇلى دالامىزدىڭ كەرمارالداي كەرىلگەن كەربەز توسىندە قولتىعىنان جەل كەۋلەپ، كوسىلە شاۋىپ بارا جاتقان سايگۇلىكتەن سۇلۋ نە بار دەسەڭىزشى! قازاق ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى دە كيەلى جانۋار – جىلقى. جىلقىنى ءتىپتى جانۋار دەۋگە دە اۋىز بارمايدى... ول – ادامنىڭ قاناتى، سەرىگى، سىرلاسى!
قازاقتا ەل قورعاعان باتىرلار تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ولاردىڭ ەرەكشە قاسيەتكە يە تۇلپارلارى تۋرالى دا قاتار ايتىلىپ جاتادى. اسىرەسە، تاريحي جىرلار مەن باتىرلار جىرىن، اڭىز-اڭگىمەلەردى قاس باتىرلارعا ءتان تۇلپارلارسىز كەزدەستىرۋدىڭ ءوزى قيىن. قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قامباردىڭ قاراقاسقاسى، قابانبايدىڭ قۋباسى، بوگەنبايدىڭ قىزىل اتى، اقاننىڭ قۇلاگەرى، ت.ب. سايگۇلىكتەردىڭ بەينەسى بار قازاقتىڭ ءجۇرەگىندە جازىلىپ قالعانداي بولىپ تۇرادى. ال بۇل دالانى جىلقىدان ءبولىپ قاراۋعا تاعى بولمايدى.
جىلقىنىڭ تۇقىمى 250-دەن اسادى
عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، بۇگىندە دۇنيە جۇزىندە شامامەن 65 ميلليونداي جىلقى بار. جىلقىنىڭ تۇقىمى 250-دەن اسادى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ باستاپقى تاريحى قازاق دالاسىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقانى قۋانتادى.
«جىلقى ءبىزدىڭ قازاق جەرىنەن شىققان. بۇل ءجاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. وعان كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى بوتاي قونىسىنان تابىلىپ جاتقان جىلقى سۇيەكتەرى دالەل. الەمدىك ارحەولوگيادا ءدال وسىلاي ءبىر قونىستان ءجۇز مىڭداعان جىلقى سۇيەگىنىڭ تابىلۋى بولماعان. وسى قونىستى كوپتەگەن عالىم زەرتتەپ، ارحەولوگ ۆيكتور زايبەرت وتىز جىلدان استام ۋاقىت قازىپ جاتىر. ارحەولوگيالىق جانە پالەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزە كەلە، تابىلعان جىلقىلاردىڭ قازاقتىڭ جابىسىنان اينىمايتىنى بەلگىلى بولدى»، – دەيدى ەتنوگراف عالىم احمەت توقتاباي ءوز سۇحباتتارىندا.
اتاقتى پارتيزان، حالىق قاھارمانى قاسىم قايسەنوۆ ءبىر اڭگىمەسىندە كييەۆ قالاسىنىڭ تورىندە بارشا جۇرتتى تاڭقالدىرعان قازاقتىڭ قاسيەتتى ءبىر ارعىماعى تۋرالى ادەمىلەپ تۇرىپ ايتىپ بەرىپ ەدى. سول ويعا ورالىپ تۇر.
...1954 جىلى جازعا سالىم ۋكراينانىڭ استاناسى – كييەۆ قالاسى ەرەكشە قۇلپىرىپ سالا بەردi. جايماشۋاق كەزدiڭ جانعا جايلى ۋاقىتى بولاتىن. ۋكراين حالقى ءوز ەلiنiڭ رەسەيمەن تiزە قوسقان 300 جىلدىعىن تويلاپ جاتقان. وعان الەمنiڭ تۇكپiر- تۇكپiرiندەگi 65 مەملەكەتتەن قوناق شاقىرىلدى. سولاردىڭ قاتارىندا دوستىق قار ى م - قاتىناسى ەرتەدەن باستالعان قازاقستاننان كەلگەن كiسiلەر دە بار ەدi.
كييەۆكە قازاقستاننان بارلىعى ونشاقتى ادام كەلدi. Iشiندە بۇلبۇل كومەي ءانشiمiز كۇلاش بايسەيiتوۆا، مىڭ بۇرالعان بيشiمiز شارا جيەنقۇلوۆا بار. اراسىنداعى ەڭ جاسى – ەرمەك سەركەبايەۆ. ول كەزدەرi ساياسي قۋعىن-سۇرگiن كورiپ، ماسكەۋدە قىزمەت ەتiپ جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ دەلەگاسيا قاتارىنا جولدان قوسىلعان. اتاقتى پارتيزان، جۇرەك جۇتقان باتىر قاسىم قايسەنوۆ بۇلاردىڭ بارىنەن دە ەرتەرەك بارىپ العان ەدi.
كۇلاش پەن شاراعا ات جۇرمەي قويعان
قازاق دالاسىنان تويعا تارتۋ رەتiندە بiر سايگۇلiك الىپ بارعان بولاتىن. 300 جىلدىق مەرەيتوي رەسمي تۇردە كييەۆتiڭ ورتالىق ستاديونىندا اتالىپ ءوتتi. سول كەزدi ساعىنا ەسكە العان حالىق قاھارمانى، جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ:
– حالىق كەرەمەت كوپ جينالدى. ۋكراينا ۇكiمەتi بiر جاقتا تريبۋنادا وتىردى. بiز اتتى الىپ كەلگەندە، مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ايتۋىمەن، اتتىڭ ەكi جاعىنان كۇلاش پەن شارا جەتەكتەيتiن بولعان. ەڭ الدىمەن، مۇحاڭ مەن نۇرتاس وڭداسىنوۆ، سوسىن ات جەتەكتەگەن ەكi قىزىمىز، ارتىنان دەلەگاسيا مۇشەلەرi ءجۇرiپ وتىراتىن بولدى. اتتىڭ ەر-تۇرمانىنىڭ ءوزi قىمبات، ءوزى قوستاناي مالىنىڭ تۇقىمى بولاتىن. اتتى وسىلاي جەتەكتەپ، ۇكiمەت الدىنا اپارىپ تاپسىرۋىمىز كەرەك ەدi، كۇلاش پەن شارا ەكi جاعىنان ۇستاعان ات جۇرمەي قويدى. الدىڭعى ەكi اياعىن كوتەرiپ، اسپانعا شاپشىپ تۇرىپ الدى، – دەگەن ەدى.
قازاق جۇرتى قاشاننان-اق ءوزi قادiر تۇتار سىيلى قوناعىنا ات مiنگiزiپ جاتادى. سەبەبi، قازاق ءۇشiن جىلقى مالى – مۇلدە بولەك دۇنيە. «ەر قاناتى – ات» دەپ، ونى ەرەكشە بولە-جارا اتاعان. جول ازابىنا قاراماي، التى ايشىلىق جەردەگi سوناۋ ۋكرايناعا ات جەتەكتەپ بارۋى دا سوندىقتان ەدi. بiراق كۇلاش پەن شارانىڭ جەتەگiنە ات جۇرمەي قويعان.
جالپى، «ادام جىلقى تەكتi» دەپ قازاق تەگiن ايتپاعان. قالاي بولعان كۇندە دە، قازاق پەن جىلقىنىڭ اراسىندا بەيمالiم بiر بايلانىس بار. قازاقتىڭ قوس شىنارى – كۇلاش پەن شارانىڭ جەتەگiنە جۇرمەي، ات اسپانعا شاپشىعاندا، اركiمنiڭ ءارقالاي ويلاعانى راس. ال شىندىعىندا، بۇل اتتىڭ ءوزiندiك قاسيەتi بار بولاتىن.
– ءتورت ءتۇلiك مالدىڭ iشiندە جىلقى قازاققا ەڭ جاقىنى بولىپ ەسەپتەلەدi، جانىنداي جاقسى كورەتiن مالدىڭ بiرi. جىلقى دەگەن ءارi تاماق، ءارi كولiك. جىلقىنىڭ مiنەزi دە قىزىق، ءوزi قازاقپەن ورتاقتاسىپ تۇرادى. قازاق تۇرعان جەردiڭ ءبارiندە جىلقىنىڭ كەرقۇلان دەيتiن بiر ءتۇرi بولدى. ول 1917 جىلعا دەيiن بار بولاتىن، سودان كەيiن ول قۇرىپ كەتتi. اناۋ، پرەجيەۆالسكيي جىلقىسى دەپ جۇرگەنi سول – كەرقۇلان. 1917 جىلدان كەيiن ول تەك جوڭعاريادا عانا قالدى. جىلقىنىڭ تاعى بiر تارپاڭ دەگەن تەگi بار ەدi، ونىڭ ەڭ سوڭعى تۇياعى 1864 جىلى ۋكراين دالاسىندا وققا ۇشتى. سودان كەيiن تارپاڭ بولعان جوق، – دەگەن بولاتىن ءبىر اڭگىمەسىندە ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىق ۇلى.
«ات سIزدەرگە سالەم بەرIپ جاتىر»...
ارينە، بۇل اتتىڭ ارعى اتالارىنىڭ بiرi وسى ۋكراين دالاسىندا وققا ۇشقانىن كييەۆتىڭ ستاديونىندا وتىرعانداردان ەشكىم بiلگەن جوق. بiلگەن كۇننiڭ ءوزiندە، ۇلان-اسىر توي ءۇستiندە ول كiمنiڭ ەسiنە تۇسە قويسىن. سىيعا الىپ بارعان ات ويلاماعان جەردەن مiنەز كورسەتكەندە، ەل-جۇرت شوشىڭقىراپ قالادى.
اساۋلىق تانىتقان ارعىماق اسپانعا شاپشىعانىن قويعاندا، توردەگi قۇرمەتتi ورىندا وتىرعان مارشال بۋدەننىي جۇگiرiپ كەلiپ، اتتى ايالاي بەرگەن. قازاقستان دەلەگاسياسىن باستاپ بارعان نۇرتاس وڭداسىنوۆ حالقىمىزدىڭ ءراسiمi بويىنشا تويعا تارتۋ رەتiندە ادەيi ارعىماق اكەلگەنiن ايتتى.
– اتتىڭ ەكi اياعىن اسپانعا كوتەرiپ، مiنەز كورسەتكەنiن كورگەن جۇرت «اتتارىڭ اساۋ ما، نەمەنە؟» دەپ سۇراعان ەدi. وعان مۇحاڭنىڭ قالجىڭداپ: «ول اساۋ ەمەس، اتتىڭ سiزدەرگە سالەم بەرiپ جاتقانى» دەگەنiنە جۇرت بiراز كۇلiپ الدى. تويعا كەلگەن بۋدەننىي تريبۋنادان جۇگiرiپ ءتۇسiپ، قاتتى قىزىعىپ، اتتان ايىرىلعىسى كەلمەي، قىزىقتادى دا ءجۇردi، – دەيدi قاسىم قايسەنوۆ.
مارقاسقا مارشال اتتىڭ سىرىن جاقسى بiلسە كەرەك. ءسۇيرiكتەي سايگۇلiككە قاتتى قىزىققان. ول جاعىنا بiر شىعىپ، بۇل جاعىنا بiر شىعىپ، ابدەن ىندىنى قۇرىعان. اتتىڭ جال-قۇيرىعىنا الما-كەزەك كوز تاستاپ، توسىن تارتۋعا تاڭ-تاماشا قالىپتى. ارعىماقتى اينالشىقتاپ ءجۇرiپ العان.
اتتى تاني بiلەتiندەرگە داۋا جوق. ولار تۇلپارى قايسى، ماستەگi قايسى – سىرتىنان قاراپ-اق اجىراتا الادى. قازاق جەرiنەن جامان اتتىڭ كەلمەسiن بۋدەننىي دا بiلگەن. ۇلى دالادا اڭىزعا اينالعان نەبiر ارعىماقتار بولعانىن، بالكiم، ەستiگەن دە بولار. بۇرىنعى قازاقتاردىڭ دا قايسىبiرi بولسىن، اتتىڭ سىنى مەن جاي-كۇيiن جەتiك بiلۋگە تالپىنعان. بەلگiلi ساتيريك-اقىنىمىز، مارقۇم قاجىتاي Iلياس ۇلى سونىڭ بiرi دەسە بولادى.
– قازاق جىلقىنىڭ قۇيرىعىنىڭ ءوزiن جەتi-سەگiزگە بولەدi: قىلىش قۇيرىق، سىمپىس قۇيرىق، قيسىق قۇيرىق، ۇيالى، شۇبالاڭ، شالقۇيرىق، شولاققۇيرىق دەپ كەلەدi. قازاق ءۇشiن، الدىمەن، ات، سوسىن – باپ. ەكەۋi بiر جەردەن شىقسا، ول بايگەدەن كەلەدi. پوني دەگەن، ماستەك دەگەن بiزدە بولماعان. جىلقىنى مەن توعىزعا بولەمiن، قازاق سونىڭ ەڭ ءتاۋiر نۇسقاسىن الىپ قالعان. الايدا، قازاققا بiتكەن تۇلپاردىڭ ءبارiن سىرتقا، رەسەيگە الىپ كەتiپ قالىپ وتىرعان، سودان كەيiن ءوزiمiزگە جىلقى قۇتايماعان، – دەيدi قاجىتاي Iلياس ۇلى.
ۋكرايناعا الىپ بارعان ات تا وسىنداي تەكتi تۇقىمنان بولاتىن. جەتەككە جۇرمەي جۇلقىنعان اتتان شوشىنعان جۇرت اۋەزوۆتiڭ تاپقىرلىعىنا ءدان ريزا بولادى. ەل-جۇرتتىڭ ەسiن العان ەر-تۇرمان مەن قاراساڭ كوز تويمايتىن سۇلۋ سايگۇلiك تاماشا تويدىڭ ءسانiن كiرگiزگەن. ۋكراين حالقى تاراس شيەۆچەنكونىڭ بiر جۇرتىنا اينالعان قازاقستاننان كەلگەن تارتۋدى ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىلدايدى.
– كۇلاش پەن شارانىڭ جەتەگiنە ات جۇرمەي قويعاندا، اتتىڭ كۇتۋشiسi: «بۇل ات ايەل ادامنىڭ ارتىنان ەرمەيتiن ەدi، باسقا كiسiلەر جەتەككە السىن» دەدi. سودان نە iستەيمiز، بiر جاعىنان مەن، بiر جاعىنان ەرمەك سەركەبايەۆ ۇستاپ ەدiك، ات ءجۇرiپ كەتتi، – دەيدi حالىق قاھارمانى، جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ.
شىنىندا، بايقاپ قاراپ تۇرساڭىز، جىلقى دا ادام سياقتى، ءوزiندiك ءارتۇرلi مiنەزi بولادى. ونىڭ ءۇستiنە، توي ءۇستiندە تارپاڭدىق تانىتقان تۇلپار قازاق دالاسىنان بارعان ەمەس پە. كۇلاش پەن شارا ايەل زاتى بولعاسىن، جەتەگiنە جۇرمەي قويعان. تەكتiلiگiن تانىتقان. بەرىگە دەيىن كەلگەن قاسيەتتى سايگۇلىكتەر ويعا تۇسسە، كوزدەن عايىپ بولعان قايران تۇلپارلار-اي دەيسىز امالسىز...
«اlmaty-akshamۋ» №85، 18 شىلدە، 2023 جىل