بۇگىندە ۇلتتىق سۋسىننىڭ قاتارىنا جاتاتىن بوزانىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ونى ىشپەك تۇگىلى، اتىن ەستىمەگەندەر دە جەتەرلىك. يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن بۇل سۋسىندى قالاي دايىنداۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەتىن جاندار دا قالماي بارادى. دايىنداۋ ءتاسىلى قيىنداۋ بولعاندىقتان، قازىرگىلەر بوزا جاساۋعا ونشا قۇمار ەمەس. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، الداعى ۋاقىتتا بۇل سۋسىندى تەك تاريحشىلاردىڭ اۋزىنان عانا ەستيتىن شىعارمىز.
بوزا قالاي دايىندالادى؟
بوزا – ءداندى داقىلداردان اشىتىپ جاسالاتىن ەجەلگى سۋسىن. ءبىر تاۋلىك بويى سۋعا بوكتىرىلىپ قويىلعان ءدان جارماسىنىڭ سارىسۋىن توگىپ تاستاعاننان كەيىن، قالعان تۇنباعا بەلگىلى مولشەردە ماي، سۋ قۇيىپ، وتتىڭ تابىنا جايلاپ قايناتىپ، بوتقا جاس ايدى. ونى سۋىتىپ قويىپ، ءداندى داقىلدىڭ ءبىر تۇرىنەن (تارى، ارپا، ت.ب.) اشىتقى دايىندايدى. ول ءۇشىن داقىلدى قاجەتىنشە الىپ، ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ، 3-4 ساعات بوكتىرەدى دە، ءسۇزىپ الىپ، جىلى جەرگە جايىپ قويسا، 3-4 كۇندە داندەرى ونەدى. بىردەن كەۋىپ كەتپەس ءۇشىن، ءۇستىن جاۋىپ تاستايدى. ونگەننەن كەيىن كەلىگە سالىپ تۇيەدى. وسىلايشا دايىن بولعان قوسپانىڭ ۇستىنە سۋىتىلعان قايناعان سۋ قۇيىپ، جارتى تاۋلىكتەي اشىتىپ قويادى. سودان سوڭ دايىن قوسپادان ىدىسقا كەرەگىنشە سالىپ، قايناعان سالقىن سۋعا ارالاستىرىپ، سۇزگىدەن وتكىزەدى. الىنعان سۇيىق سۋسىن «بوزا» دەپ اتالادى . دايىندالۋ تەحنولوگياسى مەن ساقتالۋ مەرزىمىنە قاراي «جاس بوزا»، «قورلانعان بوزا» دەپ تە اتايدى. «جاس بوزا» قۇرامىندا 4–6%، ال «قورلانعان بوزادا» 12–15% سپيرت بولادى. بوزانىڭ ۋىتسىز، جاي اشىتقىمەن جاسالعان ءتۇرىن «ماقسىم بوزا» دەيدى.
بۇل سۋسىنعا دەگەن قۇمارلىق ازايىپ بارادى
بۇگىندە بازارلاردا بوزا ساتىلادى. دەگەنمەن، وتە از. ونىڭ ۇستىنە بوزا سالۋ تەحنولوگياسىن تەرەڭ بىلمەيتىندەردىڭ كەسىرىنەن ادامدار اراسىندا بۇل سۋسىنعا دەگەن قۇمارلىق ازايىپ بارادى. دەگەنمەن، الىس اۋىلداردا الىگە دەيىن بوزا سالاتىندار بار. بوزا نەگىزى سىرانىڭ ارعى اتاسى سانالادى. كەزىندە مەسوپاتاميا مەن ەگيپەتتە ونى ءالسىز الكوگول رەتىندە پايدالانعان. ونى اشىعان ناننان دايىنداعان. ال ورتا ازيادا ءداندى داقىلداردان دايىنداعان. وسمان يمپەرياسى تۇسىندا بوزانىڭ ناعىز شارىقتاۋ ءداۋىرى بولدى دەسە دە بولادى. ونى جاس تا، جاسامىس تا تامسانا ءىشتى دەگەن دەرەككوزدەرى بار. سول كەزەڭدەرى سۋسىننىڭ وتىمدىلىگىن ارتتىرعىسى كەلگەن ساۋداگەرلەر بوزاعا ازداپ وپيۋم قوسقان كورىنەدى.
بۇدان بولەك، بوزانى ارنايى ءىشۋ مانەرىن دە ساقتاۋ اسا ماڭىزدى. ونى سوراپتاپ، ۇرتتاپ، نەشە رەت دەمدەپ ىشۋمەن قاتار، اپىل- عۇپىل iشۋگە دە بولمايتىندىعى ەسكەرتىلەدى. سەبەبى، اشىتىلىپ جاسالعان بوزا قۇرامىندا بولاتىن ىشىمدىك كولەمى ەكi كەسەدەن ارتىق iشكەن ادامدى قىزدىرىپ، جەلپiندiرەتىندىگى بەلگىلى. سوندىقتان بوزانى بۇرىنعىلار «اڭگiمە ايتا وتىرىپ اسىقپاي ءىشۋ كەرەك» دەگەن.
بوزا فەستيۆالدەرى ۇيىمداستىرىلسا ەكەن
– بالا كەزدە قىس مەزگىلىندە اجەمىز ءجيى بوزا جاساپ بەرۋشى ەدى. قالاي دايىندايتىنىن ۇيرەنىپ الماعانىما وكىنەمىن. بوزانى ەرتەرەكتە ادامدار سۋسىن رەتىندە پايدالانعان. ادامدى ماۋجىراتىپ، ۇيقىسىن كەلتىرىپ، قىزدىراتىن قاسيەتى بار. بوزانىڭ كەرەمەت سۋسىن ەكەنىنە ەش ءشۇبا جوق. اجەم ءجۇز جاسقا جاقىنداپ قايتىس بولدى. جاس كەزىندە بوزا دايىنداپ، سودان وزدەرى كوپ ىشكەن ەكەن. كورسەڭىز، ەكى بەتى الماداي، قىپ-قىزىل شىرايلانىپ جۇرەتىن. بەتىنە ءاجىم تۇسپەيتىن. ول كىسىنىڭ جانىندا وتىز جاس كىشىلەردىڭ بەتىن ءاجىم تورلاپ كەتەتىن. بوزانىڭ كەرەمەتى عوي. بەرتىنگە دەيىن تىڭ، باقۋات ءجۇردى.
وكىنىشكە وراي، بىزدە جازدا سىرا فەستيۆالدەرى ءوتىپ تۇرادى. سونىڭ ورنىنا بوزا فەستيۆالدەرى ۇيىمداستىرىلسا، قانداي تاماشا بولار ەدى، – دەيدى قالا تۇرعىنى امانتاي جاقسىلىق ۇلى.
بويعا كۇش-قۋات بەرەدى
ونىڭ قۇرامىندا ا، ۆ، س، ە ۆيتاميندەرى بار. ول اشىعان كەزدە لاكتوزا قىشقىلى پايدا بولادى. بوزا اس قورىتۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى. ەمىزۋلى ايەلدەرگە ءسۇتتىڭ مولايۋىنا كومەكتەسەتىن كورىنەدى. وسى وندىرىلگەن ۋىتتاعى ە ءۆيتامينى وتە كوپ بولادى. ول ادامعا كۇش-قۋات بەرىپ، اعزاداعى اۋرۋعا قارسى تۇراتىن يممۋنيتەتتى ارتتىرادى. قارتايۋدىڭ الدىن الاتىن دا قاسيەتى بار. دارۋمەنگە اسا باي بوزانىڭ اعزاداعى بارلىق ورگانعا اسەر ەتەتىن ەمدىك قاسيەتى كۇشتى. اعزاداعى زات الماسۋدى كۇشەيتىپ، قانداعى شلاكتاردى ايداپ شىعادى. سونىمەن بىرگە، قانازدىق، انەمياسى بار ادامدارعا دا بىردەن-بىر ەم. بۋىن كەسەلدەرىنە، تۇز جينالعانعا، اسقورىتۋ مۇشەلەرىنە تيگىزەر پايداسى مول. سارىپ اۋرۋىنا دا قارسى قولدانۋعا بولادى.
2009 جىلى يللينويس شتاتىندا (اقش) ەلدەگى العاشقى بوزا ءوندىرۋ سەحى اشىلعان ەكەن. ەندەشە، تالاي اۋرۋعا تاپتىرماس ەم بولاتىن بوزانى ەلىمىزدە دامۋعا نەگە كوڭىل بولمەيمىز؟ ماسەلەن، بيدايدى وندىرگەندە ونىڭ دانىندەگى پايدالى زاتتار س، ۆ ۆيتاميندەرى – 5 ەسە، ۆ2 ءۆيتامينى – 13،5 ەسە، ۆ1 ءۆيتامينى 1،5 ەسە كوبەيەتىندىگى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن.
پىشاقسىز وتا جاسايتىن دا «قاسيەتى» بار
بوزانىڭ پىشاقسىز وتا جاسايتىن دا «قاسيەتى» بار. بۇيرەگىنە تاس، تۇز جينالعان ناۋقاستاردىڭ ونى اسا ابايلاپ ىشكەنى ءجون. ەگەر ۋىتتى بوزانى كوپ ىشسە، قاتتى اۋىرىپ قالۋى دا مۇمكىن. بۇل – الگى پىشاقسىز وتا جاسالىنىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى. بۇيرەگىندە تاسى بار ادامدار بوزانى ءاۋ باستا 50–100 گرامنان باستاپ ءىشىپ، ۇيرەنگەنى ءجون. سودان مولشەرىن ۇلعايتا بەرسە بولادى. ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىگى، بوزادان قالعان قالدىقپەن بايگە اتتارىن باعادى. بوزانىڭ ءتۇبىن جەگەن مال جۇقپالى ىندەتپەن اۋىرمايدى. بوزانىڭ ءتۇبى دەگەن – داقىلدى دايىنداعان كەزدە سۇزىلگەننەن قالعان ەڭ تۇبىندەگى ماڭىزى. ونى جەگەن مال دا قوڭدى بولىپ، سىرقاتتان الشاق بولادى.
شەتەلدىك تاجىريبە
بوزا ەجەلدەن تۇركيادا جانە بالقاندا كەڭ تارالعان. مىسالى، بولگاريانىڭ رادومير قالاسىندا بوزا فەستيۆالى وتەدى. سۋسىننىڭ سەرگىتەتىن جانە ماسايتاتىن اسەرى بار. اشىتقىدان جاسالاتىندىقتان، بوزا ۆ دارۋمەندەرىنە باي. سۋسىن اقۋىزداردىڭ، كومىرسۋلاردىڭ، مينەرالدى تۇزداردىڭ جانە باسقا دا پايدالى زاتتاردىڭ كوپ مولشەرى ءۇشىن باعالانادى. ەسكى بولگارلار بارلىق تالاپتارعا سايكەس دايىندالعان بوزا ون ءتۇرلى اۋرۋدى ەمدەيتىنىن ايتادى.
بوزا وسمان يمپەرياسى كەزىندە وتە كەڭ تارالعان. ءبىراق XVI عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ونى ىشۋگە تىيىم سالىندى. باستاپقىدا سەلىم II كەزىندە بوزاعا اپيىن قوسىلا باستادى. وسىدان سالدارىنان ونى ساتقاندارعا دا، ىشكەندەرگە دە ايىپپۇل سالىندى. سودان كەيىن مەحمەد IV كەزىندە بۇعان تولىق تىيىم سالىندى. الايدا، تۇرىك ساياحاتشىسى ەۆليا چەلەبي بوزانى وتە ت انىمال سۋسىن رەتىندە سيپاتت ايدى. ىستامبۇلدا ونى 300-گە جۋىق دۇكەن ساتقانىن جانە بوزا ءوزىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعىنا بايلانىستى تۇرىك ارمياسىندا كەڭىنەن قولدانىلعانىن اتاپ وتكەن.
P.S. بوزانى كەز كەلگەن جاستاعى ادام ىشە بەرسە بولادى. ءبىراق 3 جاستان اسقان بالالارعا 5 اس قاسىقتان ارتىق ىشكىزۋگە بولمايدى. اسىرەسە، بۇيرەگى، اسقازانى مەن باۋىرى اۋىراتىن ادامدار بۇل سۋسىندى ارنايى دايىنداتىپ ەمگە پايدالانسا، اۋرۋىنان ايىعاتىن كۇن الىس بولمايدى. مىنە، بىلە بىلگەن ادامعا بوزانىڭ پايداسى كوپ. تەك سان عاسىرلار سوقپاعىنان ءوتىپ، بۇگىنگە جەتكەن ۇلتتىق سۋسىنىمىز كەلەر كۇنگە جەتپەي، تاسادا قالىپ كەتپەسە ەكەن...
تاقىرىپقا وراي
تۇرالى ەركىنبەك ۇلى، قالا تۇرعىنى:
دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش بەرەدى
اسىرەسە، مىناداي ىندەت اسقىنىپ تۇرعان كەزدە يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن سۋسىنداردى كوبىرەك ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. بوزا ءونىرىسىن دامىتىپ، ونىڭ دايىندالۋ تەحنولوگياسىن ۇيرەنگەن ءجون. وكىنىشكە وراي، بىزدە بوياعىشتار، كونسەرۆانتتار قو سىلعان سۋسىندار بازارلار مەن دۇكەندەردە تولىپ تۇر. تۇسىنىكسىز پلاستيك ىدىستاعى سۋسىنداردىڭ نارىقتى جاۋلاپ العانى سونشالىق، ول قايدان شىققان، قالاي جاسالعان، باۋىرعا اسەر ەتىپ، بۇيرەكتى وتىرعىزباي ما، اسقازان جاراسىن تۋدىرماي ما، وعان باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق، ولارعا تەك ءشولى قانسا بولدى.
اسىرەسە، بالالار جاعى بوياعىشتار مەن ستابيليزاتور، كونسەرۆانتتار، ەمۋلگاتورلار قوسىلىپ جاسالعان وسىنداي قىزىل- جاسىل سۋسىندارعا تىم قۇمار. ونىڭ ورنىنا قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىندارى – بوزا، قىمىز، قىمىراندارىمىز ىشىلسە، جاقسى-اق بولار ەدى. ولار دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش بەرەدى. بوزا ۆاريكوز، انگينا، اسقازان اۋرۋى سياقتى كوپتەگەن دەرتتىڭ الدىن الادى. بۇگىندە جۇكتى ايەلدەردىڭ باسىم كوبى قانازدىقپەن اۋىرادى. انالار دا ىشىندە شيپالى دارۋمەنى بار وسى سۋسىندى ىشسە قانشاما اۋرۋىنان ايىعادى.
گۇلجان جولمۇرات قىزى، جوعارى دارەجەلى دارىگەر-تەراپيەۆت:
بوزا – ۆيتامينگە تولى تابيعي سۋسىن
ادامنىڭ اۋرۋعا قارسى تۇراتىن قابىلەتى – يممۋنيتەت قانا. بىرىنشىدەن، ادام دەنەسى كوپ قوزعالىستا بولۋى كەرەك. قوزعالىس كەزىندە قان اينالىمى دا، زات الماسۋ پروسەسى دە جاقسى جۇرەدى. كوپ قوزعالعان كەزدە ىشكى اعزالارىمىز ءوز قىزمەتىن تولىق اتقارىپ، بويىمىزداعى زياندى زاتتار نەسەپ جولى، تەر ارقىلى شىعىپ كەتەدى. ەكىنشىدەن، يممۋنيتەتتى كوتەرۋ ءۇشىن دۇرىس تاماقتانۋ كەرەك. مىسالى، قىتايلار ەتتى كوپ جەمەگەنمەن، ءارتۇرلى ءشوپ ارقىلى يممۋنيتەتىن جاقسى كوتەرىپ الادى. ءبىز نان مەن شايدى قالاي كۇندە ىشىپ-جەسەك، جۇڭگو، جاپون، كارىستەر شوپتىك دارۋمەندەردى اسپەن بىرگە ءجيى ىشىپ-جەپ وتىرادى.
يممۋنيتەتتى كوتەرۋ ءۇشىن وڭتۇستىك وڭىرلەردە بوزا دەگەن سۋسىن دايىندالادى. ول ارپا، بيداي، تارى جانە تاعى دا باسقا ءداندى داقىلداردى قوسىپ، اشىتىپ، ۇن قوسىپ جاسالادى. بۇل سۋسىن ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرۋگە وتە جاقسى كومەكتەسەدى. بوزا – ۆيتامينگە تولى تابيعي سۋسىن. ول سۋىقتىڭ، تۇماۋدىڭ الدىن الادى. بوزانى كىشكەنتاي بالالارعا دا، ورتا جاستاعى ادامدارعا دا، قاريالارعا دا كۇنىنە بىرنەشە رەت ىشۋگە بولادى.