ءدال بۇگىن، 1 ءساۋىر – نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ تۋعان كۇنى. ءارى حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تۇلعانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە تۇپ-تۋرا 100 جىل تولدى. ول – قازاق مۋزىكاسىنىڭ التىن قورجىنىنا مول مۇرا قالدىرعان ۇلى كومپوزيتور. ءوزىنىڭ قايتالانباس ۇلى شىعارمالارىمەن، اسقان دارىنىمەن، تاڭقالارلىق تالانتىمەن ەل جۇرەگىندە ماڭگىگە ساقتالىپ قالعان حالقىنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتى. ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعانىڭ عاسىرلىق تويى قارساڭىندا ءبىز الماتىداعى نۇرعيسا تىلەندييەۆ مەموريالدى مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرمۇحا شايمەردەنوۆتى سوزگە تارتقان ەدىك.
– نۇرمۇحا رىسباي ۇلى، اڭگىمەمىزدى ءوزىڭىز قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان نۇرعيسا تىلەندييەۆ مەموريالدى مۋزەي ۇيىنەن باستاساق. مەموريالدىق كەشەن قاشان قۇرىلىپ ەدى؟ مۇندا تۇلعانى ەسكە تۇسىرەتىن قانشا جادىگەر قويىلعان؟
– نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ مەموريالدى مۋزەي-ۇيى 2014 جىلى 16 مامىردا الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان ەدى. بۇل دارا دارىنعا كورسەتىلگەن زور قۇرمەت ءارى وتە زاڭدى باستاما دەر ەدىم. ويتكەنى، بۇل ۇيدە ساڭلاق سازگەردىڭ تالاي ءولمەس مۇرالارى دۇنيەگە كەلدى. قابىرعاسىندا ءۇنى، ەدەنىندە ءىزى قالدى. ءدال وسى ۇيدە نۇرعيسا اتاباي ۇلى 1979 جىلدان باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن، ياعني 1998 جىلعا دەيىن تۇردى. ال مۇندا دارىن يەسىنە قاتىستى 3224 ەكسپونات قويىلعان.
– عاسىرلىق توي قارساڭىندا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
– ۇلى كومپوزيتوردىڭ تۋعانىنىنا 100 جىل تولعان مەرەيتويىنا وراي، ونەر يەسىنىڭ ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن ونەگەسىن، قايتالانباس شىعارماشىلىعىن كەڭىنەن دارىپتەۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. وسى بويىنشا ءبىرقاتار ماڭىزدى جۇمىستار قولعا الىنىپ، وڭ قادامدار جاسالىپ وتىر.
ايتالىق، العاش رەت مەموريالدىق-تۇلعالىق ماتەريالدار كەشەنىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا مۋزەي-ۇيىن جاڭارتۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. نۇرعيسا اتاباي ۇلىنىڭ كومپوزيتورلىق قىرىنا ءۇڭىلىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، وقىپ- بىلۋگە، تاني تۇسۋگە ىنتالاندىرۋ، ولاردىڭ ساناسىندا قازاقستاندىق پاتريوتيزم سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن، جوعارى وقۋ ورىندارى، مەكتەپ، بالاباقشا، ت.ب. قالىڭ قاۋىممەن تىعىز قارىم- قاتىناس جاساپ جاتىرمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى كۇنى مۋزەيگە كەلۋشىلەر سانى ارتىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتا ءىس-شارالار وتكىزىلە باستادى.
تاعى دا ءبىر جاڭالىعىمىز – مەموريالدىق مۋزەيدىڭ كوشپەلى كورمەسى ۇيىمداستىرىلادى. وسىندا اتقارىلعان ءىس-شارالار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، ءتۇرلى تەلەكانالدار ارقىلى كورسەتىلىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ جاتىر. مەموريالدىق-تۇلعالىق ماتەريالدار كەشەنىن جەتىلدىرۋ ارقىلى نۇرعيسا تىلەندييەۆ جانە قازاق ۇلتتىق ءداستۇرلى مۋزىكاسى، «وتىرار سازى» ەتنوگرافيالىق وركەسترىنىڭ ەرەكشەلىگى، وركەستردە قولداناتىن قوس ىشەكتى، ءۇش ىشەكتى دومبىرالار، قوبىز، سىبىزعى، ساز-سىرناي، جەتىگەن، شاڭ قوبىز، اساتاياق، كەڭ شاناقتى جانە شىڭكىلدەك دومبىرالار، نار قوبىز، جەز قوبىز، مەس قوبىز، سازگەن، اسا شەرتەر، ادىرنا، داڭعىرا جانە تاعى باسقا اسپاپتار تۋرالى مالىمەتتەر كەڭىنەن قامتىلدى. ءالى دە تولىقتىرىپ جاتىرمىز.
مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، مۇراجايعا كەلۋشىلەردى ەڭ الدىمەن ول كىسىنىڭ ءومىرى، بالالىق شاعى قاتتى قىزىقتىرادى. سوندىقتان كومپوزيتور تۋرالى مالىمەتتەردى ءالى دە تولىقتىرىپ جاتىرمىز.
– وقىرماندارىمىزعا سول مالىمەتتەردەن بولىسە كەتىڭىزشى؟
– بىلەسىزدەر، زاڭعار دارىن يەسى 1925 جىلى 1 ءساۋىر كۇنى الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانىنداعى شيلىكەمەر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن عوي. ءقازىر بۇل ەلدىمەكەن «نۇرعيسا تىلەندييەۆ» اۋىلى دەپ اتالادى. ول كىسىنىڭ اكەسى اتاباي دومبىراشى، حالىق اندەرىنىڭ بىلگىرى بولعان. شەشەسى ساليقا دا ولەڭ ايتىپ، سىرنايدا ويناعان ونەرپاز جان. ەكەۋى دە قاعىلەز ۇلىنىڭ ەرەكشە قابىلەتتەرىن ەرتە تانىپ، جاسىنان باۋلىعان عوي. مىسالى، اكەسى نۇرعيساعا بەس جاسىندا دومبىرا تارتۋدى ءۇيرەتىپ، اناسى بولسا ونىڭ نوتالىق ساۋاتىن اشقان.
بالا كۇنىندە مىناداي قىزىق وقيعا بولعان. ءبىر كۇنى ۇلى كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ نۇرعيسا تۇراتىن ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىپ قالادى. قاعىس پەن تارتىستان-اق شەبەرلىگىن ءبىلىپ، كىم ەكەنىن ءبىلمەك بوپ بارسا، الگى «كۇيشى» التى جاسار بالا ەكەن. سودان اناسىنا جولىعىپ، «ۇلىنىز تاعى ءبىر رەت دومبىرا تارتىپ بەرسە» دەپ سۇرايدى. بۇعان شەشەسى ساليقا كەلىسەدى. ءبىراق تىل-كوز تيمەسىن دەپ بالاسى مەن جۇبانوۆتىڭ ورتاسىنا شىمىلدىق ءىلىپ قويادى. احمەت قۋان ۇلى بالانىڭ ويناعانىن ۇيىپ تىڭداپ، وعان مۋزىكا ۋچيليششەسىنە بارۋعا كەڭەس بەرەدى. ۋچيليششەدە بالامەن باسقا كومپوزيتور لاتيف حاميدي اينالىسىپ، ونى بي كلاسىنا جازىپ قويادى. ءىسساپاردان كەلگەن جۇبانوۆ تالانتتى دومبىراشى بالەت ساباقتارىنا بارىپ جۇرگەنىن كورىپ، دەرەۋ مۋزىكا كلاسىنا اۋىستىرادى. ءسويتىپ، اتاقتى كومپوزيتور ا.جۇبانوۆ بولاشاق سازگەردىڭ ۇلى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا جول اشقان ەكەن. ءارى ونىڭ ۇستازى بولدى.
ول كىسىنىڭ مايدانگەر بولعانىن دا جۇرت بىلەدى. 1943 جىلى نۇرعيسا تىلەندييەۆ مايدانعا اتتانعان. سول كەزدەگى كوپشىلىك جاستار سياقتى ون التى جاستاعى جىگىت ءوزىنىڭ ءتولقۇجاتىنا ەكى جاس قوسىپ جازدىرىپ الادى. ءسويتىپ، 1945 جىلدىڭ 9 مامىرىنا دەيىن نۇرعيسا كۋرسك شايقاسىنان باستاپ، بەرليندى العانعا دەيىنگى جولىمەن ءجۇرىپ وتەدى. ول سوعىستا ءبىرنەشە رەت جارالانادى. سوعىس بىتكەننەن كەيىن «ەرلىگى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن» جانە «ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان عوي. ول كىسى سول كەزدە اسكەري قىزمەتتى جالعاستىرۋدى دا ويلاسا كەرەك. ءبىراق احمەت جۇبانوۆ اسكەري وكرۋگ باستىقتارىنا سوعىستان سوڭ ەلدە تالانتتى مۋزىكانتتارعا دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارى ەكەنىن جەتكىزىپ، تىلەندييەۆتى قايتارۋ تۋرالى ءوتىنىش جازادى. اقىرى نۇرعيسا 1945 جىلدىڭ قازانىندا اسكەردەن بوساتىلعان. مىنە، مۇراجايدا وسىنداي كەرەمەت تاريحي وقيعالاردى ايعاقتايتىن قۇجاتتار، سارعايعان حاتتار مەن ەسكى سۋرەتتەر دە بار.
– «نۇراعا «وتىرار سازى» وركەسترىن سابيىندەي ايالايتىن ەدى» دەيدى كوزكورگەندەر...
– ول راس. بۇل وركەستر ونەر يەسىنە ەرەكشە شابىت بەردى. وركەسترمەن جۇمىس بارىسىندا ول كىسى ەرەكشە ارقالانىپ كەتەتىن ەدى دەيدى. وعان ءوزىمىز دە كۋا بولدىق. 1980 جىلى نۇرعيسا تىلەندييەۆ قازاق فيلارمونياسى جانىنان «وتىرار سازى» وركەسترىن ۇيىمداستىرادى. باسىندا شىعارماشىلىق ۇجىم شاعىن انسامبل رەتىندە ونەر كورسەتتى. ال ەكى جىلدان كەيىن وركەستر بولىپ قۇرىلدى. وركەستر قوس ىشەكتى، ءۇش ىشەكتى دومبىرالار، قوبىز، سىبىزعى، ساز- سىرناي، جەتىگەن، شاڭ قوبىز، اساتاياق سەكىلدى ەرتەدەن بەلگىلى مۋزىكالىق اسپاپتاردى قولداندى. ارتىنان وعان كەڭ شاناقتى جانە شىڭكىلدەك دومبىرالار، نار قوبىز، جەز قوبىز، مەس قوبىز، سازگەن، اسا شەرتەر، ادىرنا، داڭعىرا جانە تاعى باسقا اسپاپتار قوسىلدى.
1984 جىلى وركەستر الماتى قالاسىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق فەستيۆالعا قاتىستى. ماسكەۋدىڭ پ.ي.چايكوۆسكيي اتىنداعى ۇلكەن كونسەرت زالىندا ونەر كورسەتىپ، 1985 جىلى بۇكىلوداقتىق كومسومول سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. ءيا، ەرەكشە دارىن يەسى ن.ءتىلەندييەۆتىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە دە ءبىراز ۋاقىت وتكەن ەكەن. وسىناۋ ۋاقىت ىشىندە نۇراعاڭنىڭ كوزىندەي بولعان «وتىرار سازى» ءوز بيىگىنەن ءبىر ساتى دا تومەندەگەن ەمەس. قايتا ونىڭ ونەرى حاس تالانتتىڭ مىنەزىندەي تاسىپ، بيىكتەپ بارادى. ءىزىن باسقان ۇرپاعى ءدىنزۋحراسى باردا نۇرعيسا ءتىلەندييەۆتىڭ وتىنىڭ وشپەسى، ونەرىنىڭ ولمەسى انىق.
– جاقىندا انكارادا تىلەندييەۆ جىلى باستالدى. انادولى جۇرتى قالاي قابىلدادى؟
– و-و-و، بۇل ءبىر كەرەمەت ونەر مەرەكەسى بولدى. 2023 جىلى حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمىنىڭ تۇركسوي باس حاتشىلىعى «2025 جىل – نۇرعيسا تىلەندييەۆ جىلى» دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمىنىڭ تۇركسوي باس حاتشىلىعى مەن قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىلىگىنىڭ قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى كومپوزيتورى، كسرو حالىق ءارتىسى، «حالىق قاھارمانى» قازاق مۋزىكاسىنىڭ سايىپقىرانى، ايگىلى كۇيشى، ديريجەر، دومبىراشى نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى ۇلكەن ءىس-شارا ۇيىمداستىردى. باۋىرلاس تۇرىك مەملەكەتى نۇرعيسا شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتتى. ونەر يەسىنىڭ شىعارمالارى تۇرىك جەرىندە دە ورىندالدى. تىلەندييەۆ اتىنداعى مۇراجاي ۇجىمى وسىناۋ اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا زور ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. ويتكەنى، ۇلى تۇلعانىڭ قايتالانباس شىعارماشىلىعى بارشامىزعا ورتاق، ءبىز ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىسپىز.
اڭگىمەلەسكەن رايا ەسكەندىر.
«اقشامنىڭ» انىقتاماسى
نۇرعيسا تىلەندييەۆ – 500-دەن استام مۋزىكالىق ءتول تۋىندىنىڭ اۆتورى. وسىناۋ مول مۇرانىڭ قاتارىندا ءان، كۇي، رومانس، ۋۆەرتيۋرا، پوەما، كونتاتا، وپەرا مەن بالەت بار.
1968–1981 جىلدارى نۇرعيسا تىلەندييەۆ «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا مۋزىكالىق رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولدى.
قازاق مۋلتفيلمدەرىنىڭ اتاسى امەن قايداردىڭ «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»، «اقساق قۇلان» سياقتى ەرتەگى-اڭىز جەلىسىمەن جاسالعان جۇمىستارىنا ءان جازدى. سونداي-اق، ول «مەنىڭ اتىم قوجا»، «قيلى كەزەڭ»، «قىز جىبەك» سياقتى قازاق فيلمدەرىن دە اۋەنمەن ارلەدى.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىندە كسرو حالىق ءارتىسى، «حالىق قاھارمانى»، كومپوزيتور، ديريجەر، داۋلەسكەر دومبىراشى نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ اتىنداعى مۋزىكا مەكتەپتەرى، مۋزەي، ورتالىق، كوشە بار. الماتىنىڭ ورتالىعىندا تىلەندييەۆتىڭ تۇلعالى ەسكەرتكىشى ورنالاسقان.
"اlmaty aqshamy"، №27 (6589) 1 ءساۋىر، 2025 ج