«قازاقتىڭ تويى بىتپەسىن» دەيدى حالىق. دەگەنمەن، كەيىنگى جىلدارى بۇل تىلەك شىنايى قۋانىشتان گورى شەكتەن تىس شىعىن مەن الەۋمەتتىك قىسىمعا اينالىپ بارا جاتقانداي. بۇگىندە ايىنا ەكى تويعا باراتىن ادامنىڭ قالتاسىنا ەداۋىر سالماق تۇسىرەتىنى جاسىرىن ەمەس. توي يەسىنەن بۇرىن، قوناقتىڭ ءوزى دە ءبىراز اۋرە-سارساڭعا تۇسەدى: ەڭ اۋەلى «نە الا بارامىز» دەگەن ماسەلە، ارتىنان «نە كيىپ بارامىز» دەگەن تاعى ءبىر ۋايىم. وسىلاردىڭ بارلىعى – بوسقا شاشىلۋدىڭ، ماقساتسىز ىسىراپتىڭ ايعاعى.
اۋىلداعى اعايىن تويعا شاقىرتۋ السا، كۇنى بۇرىن دايىندالىپ، ات ارىلتىپ جولعا شىعادى. جاقىن ماڭدا بولسا ءبىر ءجون، كەيدە مىڭداعان شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، قالتاسى جۇقارا تۇسەتىنى تاعى بار.
ال قالادا تۇراتىن قازاق جۇمىستان ەرتە سۇرانىپ، كەشكى سەگىز-توعىزسىز باستالمايتىن تويعا تورت-بەستە اسىعىپ جەتەدى. ۋاقىتى دا، قارجىسى دا شىعىن.
«توي – قازاقتىڭ قازىناسى» ەكەنىنە داۋ جوق. ءبىراق بۇل قازىنا ەلدى بايىتۋدىڭ ورنىنا، كوبىنە كۇيزەلتەتىن بازىناعا اينالىپ كەتكەندەي. بۇگىندە توي بيزنەسى – بىرەۋلەر ءۇشىن تابىس كوزى، ەندى بىرەۋلەر ءۇشىن نەسيە مەن قارىزدىڭ باستاۋى.
يدەولوگياسىز توي: بەتىمەن كەتكەن اسابا، ماعىناسىز ويىندار
قازاقى تويلاردىڭ ىشىندەگى ىشىمدىكسىز تويلاردى عانا جۇرگىزەتىن اسابا الىبەك سەرعالييەۆ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ويىن ءبولىستى:
«توي – ۇلكەن يدەولوگيالىق قۇرال. ەگەر ونى بيلىك دۇرىس قولدانسا، قازاقتىڭ تويىن ساياسي ءارى مادەني قۇرالعا اينالدىرۋعا بولادى. ءقازىر ءبىزدىڭ تويلارىمىز ارزان كۇلكى مەن ۋ-شۋعا تولى. بىرەۋدىڭ ايەلىمەن بىرەۋ بيلەپ، سول جەردە دومالاپ، قوعامنىڭ دەگراداسياعا ۇشىراۋى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتىر».
ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تويلار – بەرەكەدەن ەمەس، بەيبەرەكەتتەن قۇرالعان. قانداي ءانشى كەلەدى، قانداي بي قويىلادى، اسابا قانداي ويىن جۇرگىزەدى – ەشبىر شەكتەۋ جوق. ءتىپتى قىز ۇزاتۋ سالتاناتىنىڭ ءوزى كلۋب مۋزىكاسىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءوتىپ جاتقانى – ءداستۇر مەن تاربيەدەن الشاقتاۋدىڭ كورىنىسى. مۇنداي ەركىندىك، اسابا سوزىمەن ايتقاندا، ءتۇبى ىسىراپقا اپارىپ سوقتىرادى.
ىسىراپتىڭ باستى سەبەبى – باسەكە مەن كورسەقىزارلىق
توي – ءار وتباسى ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە ءارى قۋانىش. ءبىراق بۇل مارتەبە بۇگىنگى تاڭدا وزگەلەرگە ەسەپ بەرۋدىڭ، ءوز «دەڭگەيىن» كورسەتۋدىڭ جولىنا اينالعانداي.
«كەز كەلگەن توي يەسى توي بولعانشا قاتتى ۋايىمداپ جۇرەدى. اقشاعا قاراماي، نەسيە الىپ، اناۋ ءانشىنى دە، مىناۋ ءبيشىنى دە شاقىرتا بەرەدى. كوبى ءبىر تويعا 4-5 ءارتىستى الدىرۋدى از كورەدى. بۇل دا – ناعىز ىسىراپ»، – دەيدى اسابا.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءماندى دە ماعىنالى توي وتكىزۋ ءۇشىن بىر-ەكى ونەرپاز جەتكىلىكتى. ءبىراق ولار «كوپ بولسا – توي ءساندى» دەگەن ۇعىم توي يەسىن ارتىعىمەن شىعىنعا باتىرىپ جاتىر.
تاماق پەن ۋاقىت – تويداعى ەكى ۇلكەن ىسىراپ
بۇل ماسەلەگە ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ تا نازار اۋدارىپ كەلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، تويداعى ەڭ ۇلكەن ىسىراپ – ۋاقىت.
«كەشكى 5-6 كەزىنە شاقىرىلعان تويلار 20:00-21:00-دە ارەڭ باستالادى. ۋاقتىلى بارعان ادام بوسقا ساعاتتاپ كۇتەدى. اۋىلدىق جەرلەردە بۇل تىپتەن شەگىنەن شىعىپ، كەشكى 22:00-23:00-تە عانا باستالاتىن كەزدەر دە بولادى»، – دەيدى عالىم.
ال داستارحان جاعىنا كەلسەك، ەتنوگراف بىلاي دەپ ەسكە الادى:
«1932–33 جىلعى اشتىقتان كەيىن قازاقتىڭ داستارحانىنىڭ تولعان كەزى 1970 جىلدار ەدى. بۇرىنعى توي-تومالاقتاردا ىشىمدىك تە بولمايتىن. قۇرت-ىرىمشىك، تابا نان، باۋىرساق – ءبارى مولشەرمەن قويىلاتىن. ءقازىر داستارحاندى قايىستىرىپ قويادى. قابات-قابات سالات، بىرنەشە ءتۇرلى ىستىق تاعام – كوبى جەلىنبەي، ءراسۋا بولادى. بۇل – كەڭەستەن كەيىن قالىپتاسقان «اشارشىلىق سيندرومىنىڭ» جالعاسى».
مارات اعا تۇركياداعى قازاقتاردىڭ تويىن مىسالعا كەلتىرىپ، وندا تەك جەلىنەتىن اس قويىلاتىنىن، ارتىق ەشتەڭە بولمايتىنىن ايتادى. «سول تاجىريبەنى بىزگە دە ەنگىزۋ كەرەك» دەيدى ول.
توي – تاربيە الاڭى بولۋى ءتيىس
ءقازىر «شارشاساق – تويدان شارشايىق، شاشىلساق – تويعا شاشىلايىق» دەگەن ۇرانمەن اسىرە ءسان مەن باسەكەگە ەرىپ كەتكەنىمىز انىق. مۋزىكانىڭ داۋىسىنان ءبىر-بىرىمىزدى ەستىمەيمىز، ۇلكەندەر تويدان دەمالىپ ەمەس، شارشاپ قايتادى.
ەتنوگراف تاعى ءبىر ىسىراپتىڭ ان-كۇي مەن شوۋ اينالاسىندا بولىپ جاتقانىن ايتىپ، كەلەلى وي سالدى:
«بۇرىن تويلاردا كەلگەن قوناقتاردىڭ ىشىندەگى ونەرلىلەر ورتاعا شىقسا، حالىق ءوز ورتاسىنان شىققان ءازىل-قالجىڭعا سۋسىنداپ وتىراتىن. ءقازىر قوناقتار توي يەسى مەن اسابانىڭ قالا بەردى انشىلەردىڭ كونسەرتىن كورۋگە كەلگەندەي. مۋزىكانىڭ دىبىسى 110-120 دەسيبەلگە دەيىن جەتەدى. ال ادامنىڭ ەستۋ اپپاراتى 80-85 دەسيبەل دىبىس قابىلداي الادى. بۇل – تىكەلەي دەنساۋلىققا زيان. ال دەنساۋلىققا زيان – ەڭ ۇلكەن ىسىراپتىڭ ءبىرى».
تاعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن جايت – شاقىرىلاتىن قوناقتاردىڭ كوپتىگى. ەتنوگراف بۇل تۇستا مىناداي قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى:
«امەريكالىق زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، كەدەي ەلدەر – تويشىل كەلەدى. سەبەبى ولار ءوزىن باي ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. بۇگىنگى تاڭدا توي – «ستاتۋس»، «پونت» ءۇشىن جاسالاتىن دۇنيە».
تويباستار مەن ويىن كەزىندە بەرىلەتىن سىيلىقتاردا دا ىسىراپ بار
وسى كۇنى توي سوڭىندا بەرىلەتىن تويباستار دا ىسىراپقا اينالىپ كەلەدى. قوناقتاردىڭ اراسىندا تويدان بەرىلگەن ىدىس-اياقتى، ارزان تۇرمىستىق زاتتاردى (شەش كەپتىرەتىن فەن، ورامال، ت.ب.) العىسى كەلمەيتىن جاعداي ءجيى كەزدەسەدى. سەبەبى ول – ۇيىندەگى ىدىستارعا ساي كەلمەيدى، قولدانىلمايدى، بوسقا ورىن الادى. بۇل دا بولسا «ۇساق-تۇيەك ەمەس، كىشىگىرىم ىسىراپتىڭ» ناقتى مىسالى.
توي – ءبىر كۇندىك قۋانىش بولعانىمەن، ونىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني سالدارى ۇزاققا سوزىلادى. ىسىراپ پەن داڭعازا ەمەس، مازمۇن مەن ماعىناعا دەن قويىپ، ءداستۇرىمىزدى تاربيەلىك سيپاتتا قايتا جاڭعىرتۋ — ۇلت رەتىندە العا باسۋدىڭ باستى شارتى.
ماقالانى توي ورتاسىندا جۇرگەن، قازاقى تويدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن اسابا الىبەك سەرعالييەۆتىڭ پىكىرىمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىك:
«توي يندۋسترياسىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ – ۋاقىت تالابى. مەملەكەت ارالاسۋى كەرەك. سوندا عانا وگىز دە ولمەيدى، اربا دا سىنبايدى».