ماۋسىمنىڭ اياعىندا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن اقپاراتتىق سايتتاردا اتىراۋ وبلىسىنىڭ تۋماسى، يندەر اۋىلىنىڭ تۇرعىنى اسقار يمانعاليدىڭ ارەكەتى كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتتى. ول جۇمىس بارىسىندا قارلىعاشتاردىڭ ۇياسى بار جەردى كومىپ تاستاماۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ باقتى. بۇل جاي عانا شەشىم ەمەس، ناعىز ادامگەرشىلىك پەن تابيعاتقا جاناشىرلىقتىڭ ۇلگىسى ەدى.
«قۇستار شىرىلداپ ماعان قاراي ۇشاتىنداي كورىندى…»
اسقار يمانعالي ماۋسىمنىڭ 30-ى كۇنى «ينتەرگاز ورتالىق ازيا» اق-عا قاراستى ۋچاسكەدەگى ۆاحتالىق جۇمىسىن اياقتاۋعا ءتيىس بولاتىن. كەزەكتى اۋىسىم الدىندا ءبىر كۇن بۇرىن، ياعني 29 ماۋسىمدا باتىس قازاقستان وبلىسى، جاڭاقالا اۋدانى اۋماعىنداعى گاز قۇبىرلارىن تەحنيكامەن كومىپ كەلە جاتقان ول ترانشەيالارعا قارلىعاشتاردىڭ ۇيا سالىپ قويعانىن بايقايدى. مۇنى كورگەن ول بىردەن جۇمىسىن توقتاتىپ، قۇس ۇيالارىن كومۋگە قولى بارماي، ءداتى دە شىدامايدى.
«اپ-ادەمى ايىر قۇيرىق قارلىعاشتار ترانشەيا ىشىنە ۇيا سالىپتى. قارلىعاشتار بالاپان باسىپ جاتىر. مىنا قۇبىردى قالاي كومەمىن؟! وبال-اي. ءقازىر مەن ۇيىلگەن توپىراقتى يتەرسەم، ءبارى شىرىلداپ ماعان قاراي ۇشادى. جاپاتارماعاي كولىكتىڭ اينەگىنە كەلىپ سوعىلايىن دەپ تۇر. “ەي، ادام، نە بولدى ساعان؟ سونداي قاتىگەز بولىپ كەتتىڭ بە؟” دەر ەدى، ءتىل بىتسە… تاپ ءقازىر جۇمىستان شىعىپ كەتسەم دە، مىناداي قيانات جاساي المايمىن»، – دەيدى ول الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان بەينەجازباسىندا.
اسقار قۇستاردىڭ ۇياسى امان قالۋى ءۇشىن وردى كومۋدەن باس تارتىپ، ارىپتەستەرىن دە سولاي ىستەۋگە ۇگىتتەيدى. ءتىپتى ءوزى سياقتى بىر-ەكى جىگىت تە ۇيالاردى كومبەي قويادى. الايدا تەحنيكالاردىڭ كۇشىمەن ءدال سول ترانشەيا ءبارىبىر كومىلگەن.
قارلىعاشتارعا قيانات جاساماعانىمەن، جۇرەگى تىنىشتالمادى
وقيعادان كەيىن اسقار تۋعان جەرى – اتىراۋ وبلىسى يندەر اۋىلىنا ورالادى. بۇل وقيعا وعان قاتتى اسەر ەتسە كەرەك. كوڭىلى بوساپ، قاتتى كۇيزەلگەنىن جاسىرمايدى.
«سول كۇنى داۋىسىم شىقپاي، جوتەل قىسىپ، قان قىسىمىم كوتەرىلىپ كەتتى. جۇمىستى تاستاپ، اۋىلىما كەتىپ قالدىم. ءبىراق ەشكىم مەنى جۇمىستان قۋعان جوق، ونداي جەردە جۇمىس جاساۋدان ءوزىم باس تارتتىم»، – دەيدى ول.
وسى ورايدا اسقار الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن سايتتاردا تاراعان كەيبىر جاڭساق اقپاراتتار تاراپ كەتكەنىن ايتتى. ول اۋىسىم بويىنشا جۇمىس ۋچاسكەسىندەگى مەردىگەر جشس-نىڭ ارنايى تەحنيكاسىن جۇرگىزەدى ەكەن. شاعىن ەڭبەك ۇجىمىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلمەسىن دەپ، كومپانيانىڭ اتىن اتاۋدان باس تارتتى.
«قۇداي وسى ۇستانىمىمنان تايدىرماسىن»
اسقاردىڭ تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتى تەك ءبىر ساتتىك شەشىم ەمەس – بۇل ونىڭ ومىرلىك ۇستانىمى ەكەن.
«وزەن تەرىس اعىپ، دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتسە دە، مەن تابيعاتقا، تۋعان جەرىمە، حالقىما، جالپى ەشكىمگە قيانات جاساۋعا بارمايمىن. قۇداي وسى ۇستانىمىمنان تايدىرماسىن»، – دەيدى ول ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتى جايلى.
اسقاردىڭ وقيعاسى ەل اراسىندا ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. كوپشىلىك نەگىزىنەن ونىڭ بۇل ارەكەتىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، جاقسى تىلەكتەر جاۋدىرعان.
ءتىپتى كەيبىر كومپانيا وعان جۇمىس ورنىن ۇسىنىپ، كەيبىر كاسىپكەرلەر قارجىلاي دەمەۋ كورسەتۋگە نيەت تانىتسا كەرەك.
قارلىعاش – قازاق ءۇشىن قاسيەتتى قۇس
قارلىعاش قازاق حالقى ءۇشىن ەجەلدەن كيەلى قۇس سانالادى. حالىق ۇيا سالعان ءۇيدى، مەكەندى قاسيەتتى دەپ بىلگەن. بالاپانىنا تيىسپگەن. جىل قۇسى سانالاتىن - قارلىعاشتىڭ كۇن جىلىعاسىن ەلگە ورالۋىن جاقسىلىقتىڭ نىشانى ساناعان.
سۋرەت: ۆيدەودان سكرين
حالىق اۋزىندا «قارلىعاش اۋليە» اتانعان تولە بي تۋرالى اڭىز وسىنى راستايدى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلدارىندا ەل ۇدەرە كوشكەندە تولە بي كيىز ءۇيىن جىقپاي قويادى. سەبەبىن سۇراعان جوڭعار قولباسىنا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
«شاڭىراعىما ءبىر بەيكۇنا قارلىعاش ۇيا سالعان. ول – نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىن ساقتاعان، ادامزاتتى جىلاننان قورعاعان كيەلى قۇس. ۇياسىن بۇزىپ، بالاپاندارىن شىرىلداتىپ كەتە المادىم».
جوڭعار قولباسشىسى بي دانالىعىنا باس ءيىپ، ارتىنان ەشكىمگە تيىسپەگەن دەسەدى.
قازاقستانداعى قۇستار تۋرالى نە بەلگىلى؟
• GBIF قورى مەن inaturalist.org مالىمەتىنە ساي، سوڭعى 20 جىلدا قازاقستاندا 489 قۇس ءتۇرى تىركەلگەن.
• ال وتاندىق birds.kz (kz.birding.day) سايتىنىڭ دەرەگىنشە، ەلىمىزدە 528 قۇس ءتۇرى كەزدەسەدى.
بۇل – ورنيتولوگيامەن اينالىساتىن اۋەسقويلار مەن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇلكەن ەكوجۇيەنىڭ كورسەتكىشى.
اسقار يمانعاليدىڭ ارەكەتى – ۇلكەن شەشىم ەمەس، كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىنە جاسالعان ۇلكەن قۇرمەت. قازىرگىدەي قاربالاس زاماندا تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرىپ، تابيعاتقا ءبىر ءسات كوز توقتاتىپ قاراۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلمەيدى.
ءبىر ادامنىڭ جۇرەكتەن شىققان شەشىمى كوپكە ۇلگى بولسا، بۇل – ناعىز ادامدىق جەڭىسى.