Egemen.kz گازەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك كەڭەسشىسى ەرلان ءقاريننىڭ "ۇلى دالا – كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى" اتتى ماقالاسى جارىق كوردى، - دەپ حابارلايدى Aqshamnews.kz ءتىلشىسى.
2021 جىلى 5 قاڭتاردا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. وندا پرەزيدەنت حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋ ايرىقشا ماڭىزدى ەكەنىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. سودان بەرگى 4 جىلدان استام ۋاقىتتا ءبىراز شارۋا جاسالدى.
بۇل رەتتە، ەڭ الدىمەن، پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن «قازاقستان تاريحى: ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگە دەيىن» اتتى اكادەميالىق 7 تومدىقتىڭ ازىرلەنۋىن اتاپ وتكەن ءجون. ءار تومعا ارناۋلى عىلىمي ينستيتۋت جەتەكشىلىك ەتتى. بىرەگەي جيناقتى دايىنداۋعا ەلىمىزدەن 250 تاريحشى قاتىستى. جۇزدەگەن عالىم كوپتومدىقتىڭ قوسالقى اۆتورى بولدى. جۇمىس بارىسىندا بۇرىن بىزگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن كوپتەگەن تىڭ دەرەك تابىلىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسىلىپ جاتىر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاريحىمىز تۇگەندەلىپ، بارلىق مالىمەت وبەكءتيۆتى تۇردە سارالاندى. ۇلت جىلناماسىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازۋ قاعيداسى بەرىك ساقتالدى. تاريحي ءادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن جاڭا ەڭبەك، شىن مانىندە، ۇلتتىق جوباعا اينالدى.
ءبىز تاريحىمىزدى جازعاندا اسىعىستىققا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. سوزىپ جىبەرۋگە دە بولمايدى. الدىڭعى اكادەميالىق باسىلىمداردى ءازىرلەۋ كەزىندە جۇمىس ءتىپتى ۇزاققا سوزىلعانى بەلگىلى. 1943 جىلعى 1 تومدىق باسىلىمعا 5 جىل، 1957 جىلعى 2 تومدىققا 5 جىلدان استام، 70-جىلدارى شىققان 5 تومدىققا 10 جىلعا جۋىق ۋاقىت كەتكەن.
ال تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى 5 تومدىقتىڭ ءبىرىنشى تومى 1996 جىلى شىقسا، سوڭعى بەسىنشى تومى 2010 جىلى كوپشىلىكتىڭ قولىنا ءتيدى. دايىندىق جۇمىستارىن ايتپاعاننىڭ ءوزىندە، بەس تومدىقتىڭ تولىق باسىلىپ شىعۋىنا 15 جىلعا جۋىق ۋاقىت كەتتى.
مادەني-رۋحاني مۇرامىزدى، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە ارنالعان ءتۇرلى جوبا اياسىندا كەيىنگى جيىرما-وتىز جىلدا ەداۋىر ماتەريال جيناقتالدى. كەيىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن بۇل جۇمىس تىڭ قارقىنعا يە بولدى. «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسى ءجۇزەگە اسىرىلىپ، شەت مەملەكەتتەرگە ارناۋلى ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىلدى. 9 مەملەكەتتەن (ەۋروپا ەلدەرىندەگى، اسىرەسە ۆاتيكانداعى، پارسى مەملەكەتتەرىندەگى، جۇڭگو مەن رەسەيدەگى ارحيۆتەردەن) 5 مىڭعا جۋىق قۇجات تابىلىپ، زەرتتەلىپ، ەنگىزىلدى. پەكين ارحيۆتەرىنەن تابىلعان قۇجاتتار قازاق حاندىعىنىڭ سين يمپەرياسىمەن، حيۋا، قوقان حاندىقتارىمەن، رەسەيمەن ديپلوماتيالىق، ساياسي جانە ساۋدا قاتىناسىنان مول اقپارات بەرەدى. ابىلاي حاننىڭ، بولات جانە ءۋالي سۇلتانداردىڭ حاتتارى، ءتۇرلى جارلىق XVIII عاسىردا قازاق حاندارىنىڭ كەڭسەسى، اۋقىمدى قۇجات اينالىمى بولعانىن ايقىن كورسەتەدى.
ال ۇلىبريتانيادان تابىلعان «تاريحي-ي قىپشاق حاني»، «نۋسرات-نامە»، «مۋʻيزز ال-انساب»، «باحر ال-اسرار» سياقتى قولجازبالاردا XIV عاسىردان بەرى قازاق جەرىندە بولعان ماڭىزدى وقيعالار تۋرالى وتە قۇندى مالىمەتتەر جيناقتالعان.
تاريحىمىزعا قاتىستى بۇرىنعى باسىلىمداردا كارتوگرافيالىق ماتەريالدار اسا كوپ قولدانىلماعان ەدى. ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن كەشەندى شارالاردىڭ ارقاسىندا وتە اۋقىمدى كارتوگرافيالىق ماتەريال جينالدى، يتاليا، فرانسيا، جۇڭگو جانە رەسەي ارحيۆتەرىنەن بۇرىن بىزگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن كارتالار تابىلدى. سونداي-اق كەيىنگى جىلدارى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بەلسەندى جۇرگىزىلىپ، ماڭىزدى جاڭالىقتار اشىلدى. وسىنىڭ ءبارى جاڭا باسىلىمنىڭ مازمۇنىن تولىقتىرىپ، بايىتا تۇسەدى.
بۇل جەتى تومدىقتى ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى وسىعان دەيىن جاسالعان ءىرى جوبالاردىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە تولىقتىرىلىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوزقاراسى مەن مۇددەسى تۇرعىسىنان زەردەلەي جازىلعان قورىتىندى نۇسقاسى دەۋگە بولادى.
وسىلايشا، جۇمىس نەگىزىنەن جۇمىرلانىپ قالدى. ءبىز اۋقىمدى جۇمىستىڭ سوڭعى كەزەڭىنە قادام باستىق. جاقىندا اكادەميالىق باسىلىمنىڭ رەسمي رەداكسيالىق القاسى قۇرىلدى. وعان ەلىمىزدەگى ەڭ بەلدى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جەتەكشىلەرى، ۇلتتىق مۋزەيدىڭ، ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ باسشىلارى، سونداي-اق بولات كومەكوۆ، جاكەن تايماعامبەتوۆ، مامبەت قويگەلدييەۆ، حانگەلءدى ءابجانوۆ، مۇرات ءابدىروۆ، جاقسىلىق ءسابيتوۆ، راديك تەمىرعالييەۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن بەلگىلى عالىم مەن ساراپشى كىردى. القا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا اعا بۋىن، ورتا بۋىن جانە جاس بۋىن وكىلدەرى بار. ءبىر سوزبەن ايتساق، بۇل جۇمىسقا جان-جاقتى قاراپ، ونى كەشەندى ءتۇردە اتقارىپ جاتىرمىز. رەداكسيا القاسىنىڭ جۇمىسىن «تاريحشىلاردىڭ قۇرىلتايى» دەۋگە بولادى. ولار ءار تومدى جەكە-جەكە قاراپ، مۇقيات سارالاعاننان كەيىن باسپاعا ءجىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.
رەداكسيا القاسى مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى ءوز ماماندارىمىز. ياعني 7 تومدىق اكادەميالىق باسىلىمنىڭ جالپى مازمۇنىن ايقىندايتىن دا، ءار توم، ءار تاراۋ، ءار ءبولىم، ءار تاقىرىپتى سۇزگىدەن وتكىزىپ، تۇپكىلىكتى شەشىمدى قابىلدايتىن دا ءوزىمىز. توقەتەرىن ايتقاندا، ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازىپ جاتىرمىز. مەن مۇنى رەداكسيا القاسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە رەسمي تۇردە مالىمدەيمىن. سوندىقتان ءتۇرلى الىپقاشپا سوزگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق.
ارينە، باسقا عىلىمدار سەكىلدى تاريح عىلىمى دا ءبىر ورىندا تۇرمايدى. جەتى تومدىقتى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سان مىڭ جىلدىق شەجىرەمىزدىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلى تەگىس قامتىلعان، ەشبىر كەمشىلىكسىز ەڭبەك دەپ تۇبەگەيلى باعا بەرۋگە قاقىمىز جوق. باعانى ەرتەڭ ونى وقيتىن اۋديتوريا مەن كەيىنگى ۇرپاق بەرەدى. ءبىراق بولاشاقتا تاريحپەن اينالىسامىن دەگەن ازاماتتاردىڭ ۇلت جىلناماسىن تەرەڭ زەردەلەۋىنە، ءارى قاراي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋىنە سارا جول اشىپ، بەرىك نەگىز قالاۋعا تىرىسقانىمىز انىق.
كوپ ۇزاماي جەتى تومدىق جارىققا شىعادى. ونداعى دەرەكتەر مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم باعدارلامالارىنا ەنگىزىلەدى.
وسىلايشا، تاريحىمىزدى ءبىرتۇتاس شەجىرە رەتىنە جەتكىزەتىن باسىلىم جارىققا شىققاندا كەيىنگى ۇرپاقتىڭ الدىنداعى ءبىر پارىزىمىز ورىندالدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
ۇلى دالا – وركەنيەتتەر وشاعى
ءبىز ءتول تاريحىمىزعا اۋقىمدى، كەڭ كوزقاراسپەن قاراۋىمىز كەرەك. قازاق جەرىندە ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى زامانداردا-اق ءتۇرلى تايپالار ءانشەيىن ساياسي، اسكەري، يا شارۋاشىلىق ءبىرلەستىكتەر ەمەس، ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك جۇيەسى بار، يەرارحياسى مەن تاپتىق ءبوءلىنىسى ناقتىلانعان تولىققاندى مەملەكەتتەر بولعان. كونەدەن كەلە جاتقان مەملەكەتءتىگىمىزدىڭ تۇعىرى ساياسي قۇرىلىمدارعا، ورتالىق بيلىك جۇيەسىنە عانا ەمەس، ورتاق قۇندىلىقتارعا، رۋحاني-مادەني بىرەگەيلىككە نەگىزدەلدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى زەردەلەپ، دارىپتەگەندە قازاق جەرىنىڭ ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ مەكەنى عانا ەمەس، ەڭ باستىسى، بىرەگەي كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگىەكەنىنە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.
جالپى، ورتالىق ازيا ايماعى، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ءوڭىر باي تاريحىمەن، قازىنالى شەجىرەسىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاق جەرىندەگى ەجەلگى كەنىشتەر مەن كەن بايىتۋ ورتالىقتارىنان بۇل ايماقتا مەتاللۋرگيانىڭ قانشالىقتى جوعارى دامىعانىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ەجەلگى كوشپەندىلەر ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تەڭدەسسىز مادەنيەتتىڭ يەسىبولدى. ادامزات بالاسى ەڭ العاش جىلقىنى قولعا ءۇيرەتكەن جەر ەكەنى عىلىمي تۇرعىدا ءدالەلدەنگەن بوتاي قونىسى، قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ امىرشىلەرى – ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادام، ارالتوبەدەگى سارمات كوسەمى، شىعىس قازاقستانداعى شىلىكتى ءامىرشىسى، بەرەل حانشايىمى مەن ەلەكە سازى دەگدارى جانە باسقا دا تەڭدەسسىز تاريحي مۇرالار قازاق جەرىندە ەستە جوق ەسكى زامانداردىڭ وزىندە جوعارى دامىعان وركەنيەت بولعانىن كورسەتەدى.
ءتول تاريحىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار كونە جادىگەرلەر قازىرگى قازاقستان جەرىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ارعى بابالارىمىزدىڭ قانشالىقتى كەڭ اۋماقتى ەن جايلاپ، ەركىن بيلەپ توستەگەنىن كورسەتەتىن بالبال تاستاردىالىپ قۇرلىقتىڭ بارلىق قيىرىنان كورۋگە بولادى.
كەزىندە تاريحپەن اينالىسىپ ءجۇرگەندە وسى بالبالداردى ءوزىم دە زەرتتەگەنمىن. باستاپقىدا ورحوننان دۋنايعا دەيىنگى كەڭ-بايتاق القاپتاعى كونە ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋگە ۇمتىلىپ، كەيىن ۋاقىتتىڭ تارلىعىنا بايلانىستى ورحوننان كاسپييگە دەيىنگى ارالىقپەن شەكتەلۋىمە تۋرا كەلدى. جيناعان ماتەريالدارىم «ۇلى دالانىڭ تاس ساقشىلارى» دەگەن اتاۋمەن جارىققا شىقتى. راسىمەن، باسىنان اياعىنا دەيىن سان مىڭ شاقىرىمدىق ۇلان-عايىر دالادا شاشىراي ورنالاسقان بالبالدار ءبىر كەزدە بابالارىمىز يەلىك ەتكەن اۋماقتىڭ شەكارا شەبى ىسپەتتى كورىنەدى. اسقان شەبەرلىكپەن قاشالعان تاس مۇسىندەر كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتكەن جەرىن قورعاپ، كۇزەتىپ تۇرعان باتىرلار سياقتى اسەر قالدىرادى.
سونداي-اق بۇلىنبەي ساقتالعان بالبالداردىڭ مۇرتى، قىلىشتارى، قۇمىرالارى – ءبارى بىر-بىرىنەن اۋمايدى. وسىنىڭ ءوزى ءقازىر بىرنەشە مەملەكەتكە قارايتىن، كەڭ-بايتاق دالانى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتى، ءداستۇرى مەن نانىم-سەنىمى بىردەي ەكەنىن، ياعني ءبىرتۇتاس وركەنيەتكە تيەسىلى ەكەنىن كورسەتەدى.
بالبالدان بولەك، كوك تۇرىكتەر ءداۋىرىنەن قالعان عاجايىپ مۇرالاردىڭ ەڭ ايگىلىسى – كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭبىتىكتاستارى. بۇل ەسكەرتكىشتەر ارعى بابالارىمىزدان بارشا ادامزاتقا ميراس بولىپ قالعان تەڭدەسسىز جادىگەرلەر ەكەنى ءسوزسىز. ولاردىڭ قاتارىن جۋىردا تاعى ءبىر تاماشا ەسكەرتكىش تولىقتىردى، قۇتلىق قاعاننىڭبىتىكتاسى تابىلدى.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ءارىسى ەكى مىڭ جىلدان بەرى اسقاقتاپ تۇرعان قالالارىمىز دا – بىرەگەي وركەنيەتتەردىڭ كونەكوز كۋاسى. شىرىك-رابات، تاراز، تۇركىستان، وتىرار، قايالىق، المالىق، جانكەنت، سارايشىق، سىعاناق جانە باسقا دا شاھارلاردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى تۇتاس ەڭبەك جازۋعا بولادى. سيۋان-سزيان، ال-ماكديسي، يبن-باتتۋتا، گيلوم دە رۋبرۋك، پلانو كارپيني، ماركو پولو سياقتى اتاقتى جيھانكەزدەر قالالارىمىزدىڭ جانە كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ ءسان-سالتاناتىن تامسانا جازعان.
كەلەسى ماسەلە. ءبىز بۇعان دەيىن ءتول شەجىرەمىزگە قاتىستى ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرا نىساندارىنىڭ تىزىمىنە قوسۋعا باسا ءمان بەرىپ كەلدىك. بۇل دۇرىس، جۇمىس الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەدى. مىسالى، جاقىندا ماڭعىستاۋداعى جەراستى مەءشىتتەرىن اتالعان تىزىمگە قوسۋ تۋرالى ءوتىنىش بەردىك. بۇدان بولەك، ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار تىزىمىنە «سالبۋرىن» سياقتى ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، «الپامىس باتىر» ەپوسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر. بىلتىر وسى تىزىمگە «بەتاشار» ءراسىمى قوسىلدى. وعان دەيىن دومبىرامەن كۇي تارتۋ ونەرى، كيىز ءۇي تىگۋ، ايتىس ونەرى، قازاق كۇرەسى، ناۋرىز، اسىق اتۋ سياقتى ۇلتتىق ونەرىمىز بەن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ەنگىزگەن ەدىك.
ءبىراق وسى حالىقارالىق ۇيىممەن ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر قىرى بۇعان دەيىن نازاردان تىس قالىپ كەلدى. ءقازىر قازاق تاريحىنان سىر شەرتەتىن دەرەكتى مۇرامىزدى يۋنەسكو-نىڭ «الەم جادى» ءتىزىمىنە ەنگىزۋ جۇمىستارىن قولعا الدىق. كەزىندە تىزىمگە قوجا احمەت ياساۋيءدىڭ جانە ونىڭ ءىزباسارى سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ قولجازبالار كوللەكسياسى (2003 جىلى)، «نيەۆادا-سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ اۋديو-ۆيزۋالدى قۇجاتتارى (2005 جىلى)، ارال تەءڭىزىنىڭ ارحيۆ قورىنىڭ ماتەريالدارى (2011 جىلى) قوسىلعان. سودان كەيىن جۇمىس ءبىراز جىل توقىراپ قالعان ەدى. مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ بۋرابايدا وتكەن وتىرىسىندا جۇمىستى قايتا جانداندىرۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرما بەردى. ءتيىستى شارالار قولعا الىنىپ، بيىل ءساۋىر ايىندا يۋنەسكو-نىڭ دەرەكتى مۇرالار تىزىمىنە «حاندار شەجىرەسىنىڭ» قولجازباسى رەسمي تۇردە ەنگىزىلدى. وسىنىڭ ءبارى قازاق دالاسىنىڭ قايتالانباس وركەنيەت وشاعى ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.
قازاق ەلى – ويشىلدار مەكەنى
وتكەن زامانداردا، اسىرەسە ورتا عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا ايماعى بارشا ادامزاتتىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان وزىق ويلاردىڭ دا ورداسى بولعان. ايگىلى عالىم فرەدەريك ستارر «ايىرىلىپ قالعان اعارتۋ ءىسى» اتتى كىتابىندا بۇل ءوڭىردىڭ الەمدىك عىلىمنىڭ، فيلوسوفيا مەن مادەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋ ىسىندە باتىستان كوش ىلگەرى بولعانىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتەدى. التايدان اتىراۋعا، ارقادان الاتاۋعا دەيىن قۇلاشىن كەڭ سوزىپ جاتقان دالادا تالاي عۇلاما عالىمدار وتكەن. ءبىز – ولاردىڭ تەڭدەسءسىز ەڭبەكتەرىنىڭ جانە دانالىق داستۇرلەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرىمىز.
قازاق دالاسىن ءار داۋىردە پايدا بولىپ، ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان يدەيالىق تۇعىرنامالاردىڭ وشاعى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاري، قوجا احمەت ياساۋي سياقتى ويشىلداردىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرى، جىراۋلارىمىزدىڭ تولعاۋلارى مەن بيلەرىءمىزدىڭ شەشەندىك سوزدەرى، ابايدىڭ، شاكاءرىم مەن ءماشءھۇر ءجۇسىپتىڭ اسىل مۇرالارى – سونىڭ ايقىن دالەلى. ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدە ءومىر سۇرسە دە، ولاردىڭ ساياسي-فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى ۇقسايدى. ءويتكەنى ءبىر-بىرىنىڭ اراسىندا قانشا ءداۋىر جاتسا دا، ولاردىڭ رۋحاني ساباقتاستىعى ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس.
تاريحتا «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى» دەگەن اتپەن قالعان ءال-فارابي ءوز ەڭبەكتەرىندە ادىلدىك يدەياسىن دارىپتەپ، قايىرىمدى قوعام قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ونىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى تراكتاتىندا مەملەكەتءتى باسقارۋ ىسىنە قاتىستى ەرەكشە ۇستانىمدار ايتىلعان. ۇلى عۇلاما كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قۋاتى ونىڭ اسكەري نەمەسە ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىندە ەمەس، ادامگەرءشىلىك قۇندىلىقتاردا ەكەنىن ايتادى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ كوزقاراستارى ءال-فارابي يدەيالارىمەن تىعىز استاسىپ جاتىر. ول «قۇتادعۋ بىلىك» اتتى نەگىزگى ەڭبەگىندە مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋدىڭ ەڭ توتە جولى ءادىل زاڭدار جانە بارلىق ىستە قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىكتىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى ەكەنىن العا تارتادى. ال ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» ەڭبەگىن ءوز زامانىنداعى ەڭ اۋقىمدى سوزدىك قانا ەمەس، تۇتاس ءداۋىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى وراسان زور ماعلۇمات بەرەتىن تەڭدەسسىز ەنسيكلوپەديا دەۋگە بولادى. ادامزات وركەنيەتىن دامىتۋعا قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى زور ىقپالىن تيگىزدى. ول ايگىلى دانالىق كىتابى – «ديۋاني حيكمەتتە» ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار جانە رۋحاني ءبىرلىك تۋرالى تولعانىپ، ارتىنا ماڭگى وشپەس مۇرا قالدىردى. ۇلى اباي ءاربىر ولەڭى مەن قاراسوزىندە قازاقتى بويىنداعى كەمشىلىكتەن ارىلىپ، كەمەل جۇرت بولۋعا شاقىردى. «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك» دەپ، تالاي ۇرپاققا رۋحاني ازىق بولاتىن ءوشپەس وسيەت ايتىپ كەتتى. شاكارىم دە ادالدىق، ەڭبەكقورلىق، ءبىلىمپازدىق سياقتى قاسيەتتەرءدى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرۋگە ۇمتىلدى.
بۇل ويشىلدار قازاق جەرىنەن شىققانى ءۇشىن عانا ەمەس، ەڭ باستىسى، ەڭبەكتەرى حالقىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە، تابيعاتىنا ساي بولعانى ءۇشىن ءبىزدىڭ جانىمىزعا جاقىن. عۇلامالارىمىزدىڭ كوزقاراستارى وزىمىزدەگى ءومىر شىندىعىنان الىنعاندىقتان، قانشا عاسىر، قانشا جىل وتسە دە، ەشقايسىسى وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
ونىڭ سىرتىندا ۇلى ويشىلدارىمىزدىڭ مۇرالارى كۇللى ادامزاتقا ورتاق جاھاندىق وركەنيەتكە دە اسەرىن تيگىزدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.
تاريح – كوركەم تۋىندى ەمەس
تاريح عىلىمى ۇنەمى دامىپ وتىرادى. جاڭا دەرەكتەر، تىڭ تاسىلدەر پايدا بولادى. وسى رەتتە تاريحقا قاتىستى بىرنەشە ماسەلەنى مۇقيات قاپەردە ۇستاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
بىرىنشىدەن، تاريح، ەڭ الدىمەن، عىلىمعا نەگىزدەلىپ جازىلۋعا ءتيىس. قانداي دا ءبىر ءميفتى جوققا شىعارامىز، ونىمەن كۇرەسەمىز دەپ ەكىنشى ءبىر ميفولوگياعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
اشىعىن ايتساق، كەيبىر ادامدار جەكەلەگەن وقيعالاردى، ۇردىستەردى، تۇلعالاردى تىم اسىرەلەۋگە قۇمار. سونىڭ كەسىرىنەن داۋ-داماي تۋىندايدى. بازبىرەۋلەر بولماعان وقيعانى بولدى دەپ ويدان شىعارىپ، راستالماعاندى اقيقات دەپ جاتادى. ۇلت ءمۇددەسىن ەمەس، اتا-باباسىن دارىپتەۋگە ۇمتىلاتىندار بار. تاريحي شىعارمالارعا سەنىپ، ونى شىندىق رەتىندە كورەتىندەر دە تابىلادى. ءبىراق تاريح دەگەنىمىز – كوركەم تۋىندى ەمەس. سوندىقتان مۇنداي كەلەڭسىز جايتتارعا بۇكىل قوعام بولىپ توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، تاريح وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن جازىلۋعا ءتيىس. ءبىر تۇلعانىڭ ءرولىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەكىنشى ءبىر تۇلعانى سىناۋ دۇرىس ەمەس. ءتىپتى ءتۇرلى زاماننىڭ قايراتكەرلەرىن سالىستىرىپ، سىناپ-مىنەۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. تۇلعالارىمىز ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا، كوزقاراسىنا سايكەس ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى، ءوز ميسسياسىن ورىندادى.
سونىمەن قاتار ءبىر كەزەڭدى ەكىنشى كەزەڭگە قارسى قويماۋ كەرەك. ارينە، ءار زاماننىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. تاريحي وقيعالارعا ءارقيلى احۋال اسەر ەتەدى. زامانداردى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ، سالىستىرۋ سالدارىنان ەل ىشىندە قاراما-قايشىلىق تۋىندايدى، قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگى بۇزىلادى.
ۇشىنشىدەن، ءار كەزەڭدە تاريحتى زەرتتەۋشىلەردىڭ الدىندا بەلگىلى ءبىر ءمىندەتتەر تۇرادى. مىسالى، 90-جىلداردىڭ باسىندا تاريحتاعى اقتاڭداقتاردى اشۋ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەدى. بۇرىن بەلگىسىز بولعان، تىيىم سالىنعان تاقىرىپتاردى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. ارينە، ول دۇرىس بولدى. قازىرگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءوز مىندەتى بار. مەملەكەت عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ىسىنە ارالاسپايدى. عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە جاعداي جاسايدى. دەگەنمەن قاي ماسەلەدە بولسىن ءبىر ديسكۋرسپەن، ءبىر تۇجىرىمدامامەن شەكتەلمەگەن ءجون. ادىس-تاسىلدەرگە، عىلىمي ۇستانىمدارعا سۇيەنىپ، زەرتتەۋ تاقىرىبىنا قاشاندا اۋقىمدى كوزقاراسپەن قاراۋ كەرەك. حالقىمىزدىڭ جىلناماسىن الەم ءوركەنيەتىنىڭ تامىرى تەرەڭ، اۋقىمى كەڭ، ايرىقشا ماڭىزدى بولشەگى رەتىندە جان-جاقتى كورسەتە ءبىلۋ كەرەك. سونداي-اق ونى ەلىمىزدىڭ قازىرگى ميسسياسىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ دارىپتەۋ قاجەت. ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ باستى ءمىندەتىنىڭ ءبىرى وسى.
تورتىنشىدەن، ءاليحان بوكەيحاننىڭ «تاريح – ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى» دەگەن ءسوزى بار. مەملەكەت كاسىبي تاريحشىلاردىڭ بەدەلىن كوتەرىپ، ولاردى بارىنشا قولدايدى. وسى ورايدا كاسىبي ستاندارتتاردى قالىپتاستىرىپ، ونى قاتاڭ ۇستانۋ ماڭىزدى.
كەيىنگى كەزدە قوعامنىڭ تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدى. بۇل – جاقسى ءۇردىس. ءبىراق ونى اۋەسقويلار دا پايدالانىپ جاتىر. ءتۇرلى پودكاست ءتۇسىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە شىعاراتىندار، تاقىرىپتى تەرەڭ بىلمەسە دە، تاريحقا باعا بەرەتىندەر كوبەيىپ كەتتى. ارينە، اۋەسقويلاردىڭ ەل شەجىرەسىن ناسيحاتتاۋ ىسىندە ءوز ورنى بار. ءبىراق تاريحتىڭ بۇرمالانباۋى ايرىقشا ماڭىزدى.
ءقازىر پسيەۆدو-تاريحشىلار پايدا بولدى. ولار دا الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى اقىلعا قونىمسىز پىكىر تاراتىپ، ەلدى اداستىرىپ جاتىر. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. كاسىبي تاريحشىلار عانا جۇرتتىڭ تاريحي ساۋاتىن ارتتىرا الادى.
كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدە اۋقىمدى رەفورمالار جاسالدى. ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەرمەن قاتار، حالىقتىڭ تانىم-تۇسىنىگى، ءبولمىس-بىتىمى، ومىرلىك قاعيدالارى وزگەرىپ جاتىر. «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قوعامدىق ەتيكا قالىپتاسىپ كەلەدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتە تۋىپ، ويى ازات، ساناسى سەرگەك بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق حالقىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك. ءبىراق بۇل بىزگە ماقتانۋ ەمەس، ساقتانۋ ءۇشىن، بىرەۋگە كەكتەنۋ ءۇشىن ەمەس، بولاشاققا ايقىن كوزقاراسپەن قاراپ، العا نىق سەنىممەن قادام باسۋ ءۇشىن قاجەت.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتقانداي، «تاريحتى ءبىلۋ دەگەنىمىز – وتكەنمەن ءومىر ءسۇرۋ ەمەس». راس، تاريح ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزدە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدا ەرەكشە ورىن الادى. ءبىز تاريحىمىزدى تەرەڭ ءبىلۋ جانە ودان تاعىلىم الۋ ارقىلى وتكەننىڭ قاتەلىگىن قايتالامايتىن، ۇلى دالانى مەكەندەگەن ۇلى بابالار جولىن لايىقتى جالعاستىرا الاتىن حالىق بولۋعا ءتيىسپىز. ءبىز وسى يدەيانى جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىن.