11 شىلدە - ويشىل اقىن، اعارتۋشى، فيلوسوف شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى عۇلاما تۋرالى ءسىز بىلمەيتىن دەرەكتەر مەن ونىڭ ناقىل سوزدەرىن جيناپ شىقتى.
قازاق رۋحانياتىنىڭ الىپ تۇلعاسى، اباي ءداستۇرىن جالعاپ، ۇلتقا وي سالعان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1858 جىلعى 11 شىلدەدە شىڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. بۇگىندە بۇل جەر - شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى اباي اۋدانىنا قاراستى كەڭبۇلاق مەكەنى.
شاكارىمنىڭ اكەسى - قۇدايبەردى قۇنانباي ۇلى، ياعني ۇلى ابايدىڭ تۋعان اعاسى. قۇدايبەردى جاستايىنان ولەڭ مەن ونەگەنى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن، ەل ىشىندە ابىرويلى ادام بولعان. ءبىراق وكپە اۋرۋىنان ەرتە قايتىس بولادى. سول كەزدە شاكارىم نەبارى جەتى جاستا ەدى. وسىدان كەيىن جاس بالانى اباي ءوز تاربيەسىنە الادى.
"جالىنالىق ابايعا، ءجۇر بارالىق" دەپ اعاسىنىڭ جولىن قۋا بىلگەن شاكارىم كەيىن بۇكىل قازاقتى ابايعا ەرۋگە شاقىرعان العاشقى ءىزباسار بولدى.
ءبىلىم مەن ەڭبەك - ومىرلىك قاعيداسى
شاكارىم - تەك اقىن ەمەس، ەنسيكلوپەديست عالىم. اراب، پارسى، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرىپ، شىعىس پەن باتىس ادەبيەتىن وقىپ، ولاردان ۇزدىك اۋدارمالار جاسادى. حافيز، فيزۋلي، پۋشكين، تولستوي شىعارمالارىن قازاققا تانىتتى.
ول تەك وي ەڭبەگىمەن شەكتەلمەي، دەنە ەڭبەگىن دە جان راحاتىنا بالاعان. قولىنان بالتا دا، قالام دا تۇسپەگەن تۇلعا بولعان. قىستا وت جاعۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ۇيرەتىپ، سىم ارقىلى اۋىلدار اراسىن بايلانىستىرۋعا تىرىسقان، دارى-دارمەكتەن حابارى بار، العاشقى كومەك كورسەتە الاتىن ساۋاتتى ادام رەتىندە دە تانىلدى.
شاكارىمنىڭ شەجىرەسى مەن ساياحاتى
1905 جىلى ول قاجىلىققا بارىپ، مەككە مەن مىسىردى، ءتىپتى پاريج كىتاپحانالارىن ارالايدى. بۇل ساپار اقىننىڭ دۇنيەتانىمىن تەرەڭدەتە ءتۇستى.
1911 جىلى "تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى" اتتى ەڭبەگى جارىق كورىپ، الاش زيالىلارى اراسىندا زور ىقىلاسقا يە بولادى. شاكارىم كەيىن الاش قوزعالىسىنىڭ سوت جۇيەسىندە دە قىزمەت ەتكەن.
قۋعىن، قاسىرەت جانە قايعىلى قازاسى
كەڭەستىك كەزەڭدە "بۇقارا حالىققا قارسى شىقتى" دەگەن جالعان ايىپپەن اقىن وقشاۋلانىپ، كەيىن شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى دەگەن جالامەن 1931 جىلى نكۆد تاراپىنان اتىپ ءولتىرىلدى. ونىڭ سۇيەگى قۇدىققا تاستالىپ، 30 جىل بويى ۇمىت قالدى. تەك 1961 جىلى ۇلى احات اكەسىنىڭ سۇيەگىن جيدەبايعا، اباي زيراتى قاسىنا جەرلەدى.
1958 جىلى شاكارىم رەسمي تۇردە اقتالدى. ال 1988 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ونى تولىق اقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇگىندە شاكارىم مۇراسى - ۇلتتىق قۇندىلىق. ونىڭ "ءۇش انىق"، "قالقامان-مامىر"، "ءلايلى-ماجنۇن" سياقتى تۋىندىلارى قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن قورىندا.
شاكارىم - اباي جولىنىڭ جالعاسى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دارا سۇرلەۋىن سالعان وي الىبى. ول قازاقتىڭ كىم ەكەنىن، قايدان شىققانىن، قايدا بارا جاتقانىن ءوز داۋىرىندە-اق ويلاپ، سوعان قالامىمەن جول سىلتەدى. بۇگىندە ونىڭ مۇراسى جاس ۇرپاق ءۇشىن تەمىرقازىق بولۋعا ءتيىس.
شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ ناقىل سوزدەرى
- كەي ادامنان يت ىلگەرى، دوستىقتى ۇمىتپايدى، ادال قىزمەت ەتەدى.
- شىن دوس - جاقسىلىقتى ۇمىتپاعان دوس.
- مەيىرىم، ىنساپ، ادىلەت، ادال ەڭبەك، تازا جۇرەك، تاتۋ دوس - ومىرىڭدە وكىندىرمەس قاسيەتتەر وسىلار.
- اقىل - ولشەۋسىز جارىق نۇر.
- جان ءتان قامىن جەپ تىنىشتىق تاپپايدى.
- ەكى جۋان سىيمايدى جەر جۇزىنە - توعىز كەدەي سيادى الاشاعا.
- سوككەنىڭ بولسىن - سۇيگەنىڭ، دوستىعىڭ بولسىن - كۇيگەنىڭ.
- جۇرەگى تازا ادام قياناتقا بارمايدى.
- انىق ب ا ق: كىرسىز اقىل، ءمىنسىز ءسوز، ادال ەڭبەك.
- ءوزىمشىلدىڭ ءىشى - تار، ويى - شارتىق.
- اباي - اقىل دارياسى.
- ادام ءۇشىن ەڭبەك ەت.
- نادانداردىڭ سوگۋى ايىپ ەمەس.
جۇقپايدى ەكەن ايتقان ءسوز،
عىلىمى جوق نادانعا.
ساڭىراۋ مەن نادانعا،
ەستىلە مە قۇر ايقاي.
ەمدەلمەگەن ادامعا،
ەم بولا ما قۇر ويباي.
ەل قۇلاعىن، كوزىن اش،
وقۋ وقىت، عىلىم جاي.
- راس سوزگە - ەگەسپە.
- ءبىلۋ، نانۋ، ۇناتۋ - اقىل ءىسى.
- ءتىل - بۇلبۇل، ءسوز - بۇلاق.
- وتكەن ب ا ق - وكىنىش.
مەيىرىم، ىنساپ، ادىلەت،
شىدام، شىنشىل، حاراكەت،
ءتۇپ قازىعى - اق نيەت.
- جۇرەگىڭدى نۇرمەن جۋ.
- وتىرىكتىڭ ءتىلىن تيا الماعان ادام - ادامدىقتىڭ ىندىنىن تيا المايدى.
- مەن زيانى تيەر دەپ كۇدىكتەنگەن كىسىمە جىلى جۇزبەن قارايمىن: مۇنىم - پىشىنىممەن ايتقان وتىرىك.
- مەن تارىداي جاقسىلىق قىلسام، تاۋداي زۇلىمدىعىمدى جاسىرعالى قىلامىن: ءسويتىپ ءجۇرىپ ادام اتانۋعا ۇيالمايمىن.
- قىزىل گۇلگە قىزىعىپ سايراعان بۇلبۇل - گۇل سولارىن بىلگەندە زارلاماي ءقايتسىن؟
- تەرەڭ وي، ءتۇزۋ تاجىريبەسى بار ادام عايىپتان حابار بەرەدى - اۋليە دەگەن سول بولسا كەرەك.
- ەگەر اقىلىم دا، جانىم دا مەنىمەن بىرگە جولىعاتىن بولسا - وندا مەن جانىپ-وشكەن وت قانامىن: دۇنيەنى ورتەسەم دە، مەنى ەشكىم جازالاي المايدى.
- دۇنيەگە قىزىعاتىن كوزىمدى توپىراق باسپاي تۇرىپ، بەينەتتەن قۇتىلا المايمىن: وسىنشا ءتاتتى كورەتىن ومىردەن گورى تاتپاي تۇرىپ اششى دەگەنگ ءولىم جاقسى بولسا كەرەك.
- مەن جاستىقتا بالالىققا قىزىقتىم، ودان بوزبالالىقتى ب ا ق دەپ ءبىلدىم. ودان ءارى ادامشىلىق اتتى باققا قىزمەتكەر بولدىم. اقىرىندا باققا قۇل بولدىم. سەبەبى، جاساعان سايىن الدىڭعى بۇزىلىپ، ارتقى ب ا ق ءتۇزۋ سىقىلداندى. تەندى ويلاسام: ولمەگىم حاق. ءجا سول باقتارىمنىڭ ەڭ جارامدىسىن ۇستاپ قانا ولگەننەن باسقا نە بار دەپ ويلاجدىم. بايقاسام: جاس بالا كۇنىمدەگى باعىمنىڭ ارتىعى جوق. سەبەب - قايعى دا جوق، ار-يماننان تايعىزاتىن ءىسى دە جوق.
- شىن ب ا ق - اتا-انانىڭ ماحابباتى مەن بالالاردىڭ تازا جۇرەگىندە.
- ادامنىڭ بۇل دۇنيەدە، بۇل تابيعاتتا جوق نارسەنى ويلانۋىنىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس، بولۋعا مۇمكىن ءىستى عانا ويلاي الادى. بۇل - ءبىر. ەكىنشى - سول قيال، بولمايتىن نارسە دەپ وتىرعانىمىز ۇلعايتىلىپ، وزگەرتىلىپ، اۋىستىرىلىپ ايتىلعان بولاشاق بولۋى مۇمكىن.
- بىرەۋلەر ادام ءومىرى جاراتقان يەسىن تانۋمەن تۇزەلەدى دەسە، كەيبىرەۋلەرن ۇكىمەت جويىلسا، اركىم ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرسە تۇزەلەدى دەيدى. ال ەندى بىرەۋلەر وقۋ-بىلىممەن، حالىقتى اعارتۋمەن ادام ءومىرى تۇزەلەدى دەپ ويلايدى. تاعى بىرەۋلەر باي-كەدەيدى تەڭەۋمەن تۇزەلەدى دەسە، بىرەۋلەر تاربيەمەن تۇزەۋگە بولادى دەيدى. بىزدىڭشە، بۇلاردى جەكەلەي العاندا، ەشقايسى دا ادام ءومىرىن تۇزەي المايدى.
- ءوقۋ-بىلىم ۇيرەنگەن ادام ونەرلى كەلەتىنى راس. ءبىراق ونى قانداي ىسكە، قاي ماقساتقا جۇمساماق؟ ۇيرەنگەن عىلىمىمەن ءتۇرلى قارۋ جاساپ، ۋلى گازدار تاۋىپ، باسقا ادامدارعا اڭ ەسەبىندە وق اتىپ، ءالسىزدى قۇل ەتىپ، جەردىڭ بەتىن ادام قانىنا بوكتىرۋشىلەر دە بار عوي! ەڭ ونەرلى، بىلىمدىگە سانالاتىن امەريكا، انگليا ەلدەرىنە قاراڭىز.
- باي مەن كەدەيدى تەڭەۋ، بايدىڭ مالىن كەدەيگە ءبولىپ بەرۋ - كەدەيدى ەرىنشەكتىككە، ەڭبەكسىز مال تابۋعا داعدىلاندىرىپ جىبەرەتىن جول.
- مەيىرىمدىلىك، ماحاببات، قايىرىمدىلىق پەن ادالدىق اق جۇرەكتەن شىعادى.
- ارلى، اقىلدى ادام قيانات، زورلىق جاسامايدى، وزىمشىلدىك پەن ماقتاندى سۇيمەيدى.
- ءجۇسىپ: ءلايلىنىڭ انىق نۇرىن كورەم دەسەڭىز، مەنىڭ كوزىممەن قاراپ، مەنىڭ جۇرەگىممەن سەزىنگەيسىز.