قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى گريگوريي مارچەنكو ەل تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق شەشىمدەر تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى aqshamnews.kz
قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ ەكس-توراعاسى گريگوريي مارچەنكو YouTube-تاعى «كۋپول يۋرتى» ارناسىنا بەرگەن اشىق سۇحباتىندا ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر ەتكەن ماڭىزدى شەشىمدەر تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. ول ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيالار، ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋى جانە ءازىربايجان بانكىنە ينۆەستيسيالارمەن بايلانىستى داۋ تۋرالى جان-جاقتى ايتىپ بەردى.
قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيا
گريگوريي مارچەنكو ەل تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيالار جايىندا بىلاي دەپ باياندادى:
«2009 جىلدىڭ اقپان ايىندا ۇلتتىق بانك جۇرگىزگەن ديەۆالۆاسيانىڭ كولەمى 25% بولدى، ال كەيبىرەۋلەر ايتقانداي 50% ەمەس. ال ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيا 1994 جىلدىڭ اقپان ايىندا ورىن الدى. سول كەزدە تەڭگە ءبىر ايدىڭ ىشىندە 11 تەڭگەدەن 40 تەڭگەگە دەيىن قۇلدىرادى. بۇل ءۇش جارىم ەسەگە تەڭ.
بۇل ديەۆالۆاسيانىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى سەرگەي تەرەششەنكونىڭ شەشىمدەرىنە بايلانىستى بولدى. ۇكىمەت پرەزيدەنت نازاربايەۆتى «ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ» دەپ اتالاتىن شارانى قابىلداۋعا كوندىرگەن. ونىڭ ءمانى ۇلتتىق بانك ۇلكەن كولەمدە اقشا باسىپ شىعارىپ، ونى كاسىپورىندارعا تاراتىپ بەرۋىندە بولدى. بۇل كاسىپورىنداردىڭ ءوزارا قارىزدارىن وتەۋ ءۇشىن جاسالعان ەدى.
پرەزيدەنت ۇلتتىق بانكتىڭ ۆيزاسىنسىز-اق ءتيىستى جارلىققا قول قويدى. ول كەزدە ۇلتتىق بانكتىڭ ماڭىزدى لاۋازىمىندا بولعان مارقۇم داۋلەت سەمبايەۆ مۇنداي شەشىمگە بەلسەندى تۇردە قارسى شىققانىمەن، بانك ءالى دە تولىق تاۋەلسىزدىگى بولماعاندىقتان، بۇل قارسىلىق ەسكەرىلمەدى، ال جارلىق زاڭدى كۇشىنە ەندى»، – دەپ ەسكە الدى مارچەنكو.
بۇل شەشىم ەلدىڭ قارجى جۇيەسىنە ۇلكەن اسەرىن تيگىزگەن وقيعا رەتىندە ەستە قالدى.
ەڭ ءىرى ماكروەكونوميكالىق قاتەلىك جانە ونىڭ سالدارى
گريگوريي مارچەنكو 1994 جىلعى ديەۆالۆاسيانىڭ ناتيجەسىن «اپاتتى» دەپ باعالادى.
«ماۋسىم ايىندا ينفلياسيا ايتارلىقتاي جوعارى بولدى – 46،5% تەك ءبىر ايدا. مۇنداي جاعداي ءبىر جىل ەمەس، تەك ءبىر ايدا ورىن الدى! مەن دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىندە اقش-تا تاجىريبەدەن ءوتىپ، قازاقستانعا قايتىپ كەلگەن كەزدە وسىنداي كورسەتكىشتەردى كوردىم. بۇل – سول كەزەڭنىڭ شىندىعى. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ مەمۋارلارىن وقىپ وتىرىپ، ونىڭ بۇل وقيعانى مۇلدەم اتاماعانىن بايقادىم. الدە ول بۇل وقيعانى شىنىمەن ۇمىتتى ما، الدە ماڭىزسىز دەپ سانادى ما، مۇمكىن، ونى ۇمىتۋعا تىرىستى ما – بەلگىسىز. ءبىراق بۇل ەڭ ءساتسىز ماكروەكونوميكالىق شەشىم بولدى»، – دەيدى مارچەنكو.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى شەشىمنىڭ سالدارى ۇزاققا سوزىلعان. ەگەر 1994 جىلعى «ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ» بولماعاندا، قازىرگى كۋرس مۇلدەم باسقا بولار ەدى. «ءقازىر ءبىز دوللاردىڭ 500 تەڭگەدەن اسىپ كەتكەنىن تالقىلاپ وتىرمىز. ەگەر سول كەزدە بۇل شەشىم قابىلدانباسا، بۇگىندە 200 تەڭگە تۋرالى ءسوز قوزعالعان بولار ەدى. قازىرگى كوپتەگەن ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىمىز – 20-30 جىل بۇرىنعى وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى»، – دەپ تولىقتىردى ول.
499 بەن 500 تەڭگەنىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق
«499 بەن 500 تەڭگەنىڭ ايىرماشىلىعى بار-جوعى 0،2% عانا. الەمدىك بيرجالاردا مۇنداي اۋىتقۋلار تەحنيكالىق جانە ماڭىزدى ەمەس دەپ ەسەپتەلەدى. ءبىراق ءبىز ءاردايىم دوڭگەلەك ساندارعا ەرەكشە ءمان بەرەمىز. بۇل قىزىق قۇبىلىس. مىسالى، كەڭەس كەزەڭىندە ميلليارد پۇت استىق جيناۋ ءۇشىن قاتتى تىرىستىق. ءبىراق بۇل نە؟ ءبىر پۇت – نەبارى 16 كەلى. مۇنى الەمدە ەشكىم تۇسىنبەيتىن. ءبىراق ءبىز 20 ميلليون توننا جيناي باستاعاندا، ميلليارد پۇت تۋرالى ۇمىتىپ كەتتىك. بۇل كۇلكىلى ەدى. سول سياقتى، بىزدە 500 تەڭگە نەمەسە ميلليارد سياقتى دوڭگەلەك ساندارعا ەرەكشە ءمان بەرۋ ءۇردىسى بار. ءبىراق شىن مانىندە 499 بەن 500 تەڭگەنىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق»، – دەيدى گريگوريي مارچەنكو.
مارچەنكونىڭ سوزدەرى وتكەننىڭ قاتەلىكتەرى مەن قازىرگى ەكونوميكالىق ۇردىستەرگە بايسالدى كوزقاراسپەن قاراۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى.
گريگوريي مارچەنكو تەڭگە كۋرسىنىڭ وزگەرىسىنە قاتىستى ماڭىزدى فاكتورلاردى اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپشىلىگى ۆاليۋتالىق كۋرستى تەك ديەۆالۆاسيامەن بايلانىستىرادى، بۇل بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە دۇرىس بولعانىمەن، شىندىعىندا ولاي ەمەس. كۋرستىڭ كۇشەيۋى ءجيى تاڭدانىس تۋدىرادى. ينفلياسيا مەن ۆاليۋتا اراسىنداعى بايلانىستى كوپ ادام تۇسىنسە دە، ۇلتتىق قوردىڭ كۋرسپەن تىكەلەي بايلانىسىن كوبىسى ەسكەرمەيدى.
ۇلتتىق قور جانە ونىڭ ىقپالى
«ۇلتتىق قور كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن جيناقتاۋ قۇرالى رەتىندە ويلاستىرىلعان. ءبىراق قۇرىلعاننان باستاپ، ونى پايدالانۋعا قاتىستى وزگەرىستەر بولا باستادى. نازاربايەۆ ونى جۇمساۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداپ، قاراجاتتى قولدانۋ ونىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە-اق باستالدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى مارچەنكو.
العاشقى كەزەڭدە ۇلتتىق قور اكتيۆتەرىن ساتىپ، ۆاليۋتانى ەلگە جەتكىزۋ سحەماسى قولدانىلعان. ۇلتتىق بانك ونى نارىقتان تىس جاعدايدا ساتىپ الىپ، قاراجاتتى قارجى مينيسترلىگى ارقىلى بيۋدجەتكە اۋدارعان.
«كەيىن مەن جانە ارىپتەستەرىم قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن، قوردىڭ قاراجاتىن نارىق ارقىلى ساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. نارىققا جىلىنا قوسىمشا 5-6 ميلليارد دوللار تۇسكەندە، بۇل ۆاليۋتا ۇسىنىسىن ارتتىرىپ، تەڭگە كۋرسىن قولداپ وتىردى»، – دەدى مارچەنكو.
مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى بولماسا، تەڭگە كۋرسى بىرنەشە جىل بۇرىن-اق 500 تەڭگەدەن اسىپ كەتەر ەدى.
گ.مارچەنكو ەكونوميكانى دامىتۋ، يمپورتتى شەكتەۋ جانە وتاندىق ءوندىرىستى ارتتىرۋ ماقساتىندا دوللار باعامى 1200–1500 تەڭگە بولۋى كەرەك دەگەن پىكىرلەرگە دە توقتالدى. ءبىراق بۇل پىكىرلەردىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى قانشالىقتى ورىندى ەكەنىنە كۇمان كەلتىردى.
2014–2015 جىلدارداعى ديەۆالۆاسيالار
گريگوريي مارچەنكو 2014–2015 جىلدارى قايرات كەلىمبەتوۆ پەن دانيار اقىشيەۆتىڭ باسقارۋىمەن ۇلتتىق بانك جۇرگىزگەن ءۇش ديەۆالۆاسيانى سىنعا الدى. بۇل كەزەڭدە تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 150-دەن 380-گە دەيىن ءوستى، ياعني تەڭگە ەكى جارىم ەسەگە قۇنسىزداندى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماكروەكونوميكالىق ساياساتتاعى ءبىرقاتار قاتەلىكتەردىڭ سالدارى بولدى.
«2014 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا ءىرى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ قىسىمىمەن قاجەتسىز ديەۆالۆاسيا جۇرگىزىلدى. لوببيستەر ديەۆالۆاسيا بارلىق ماسەلەنى شەشەدى جانە جاعدايدى جاقسارتادى دەپ سەندىردى. الايدا، ولاي ەمەس ەدى. «قازاقمىس»، «قازسينك» جانە Mittal Steel سياقتى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ پايداسى بولدى: ولار سول دوللار ءۇشىن كوبىرەك تەڭگە الا باستادى. ءبىراق بۇل شەشىم تەك شەكتەۋلى كومپانيالار توبىنا عانا ءتيىمدى بولدى»، – دەپ ءتۇسىندىردى مارچەنكو.
ونىڭ ايتۋىنشا، ديەۆالۆاسيا ۇلتتىق ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي زيان كەلتىردى، ال قاراپايىم حالىق پەن بيزنەسكە اۋىرتپالىق سالدى.
مارچەنكو سونداي-اق 2013 جىلى سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر سەرىك احمەتوۆتىڭ Mittal Steel-گە قولداۋ كورسەتۋ جوسپارىن جاساعانىن ەسكە سالدى. بۇل جوسپار ديەۆالۆاسيانى دا قامتىعان بولاتىن.
«مەن ۇلتتىق بانك اتىنان پرەزيدەنتتى بۇل قادامنان باس تارتۋعا كوندىردىم. ءبىراق مەن قازان ايىندا قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن، 2014 جىلى ديەۆالۆاسيا ءبارىبىر جۇزەگە استى»، – دەدى ول.
كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستان ديەۆالۆاسيانى كوبىنە رەسەيدىڭ ارەكەتىنەن كەيىن وتەمدىك شارا رەتىندە جۇرگىزەتىن. مىسالى، 2009 جىلى رەسەي ءرۋبلدى 50 %-عا ديەۆالۆاسيالاعان كەزدە، قازاقستان بۇل كورسەتكىشتى 25 %-بەن شەكتەدى. بۇل ەكونوميكاعا كەلتىرىلەتىن شىعىندى ازايتىپ، ۇلتتىق ءوندىرىس ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن ماشينالار مەن جابدىقتاردى يمپورتتاۋدى قولداۋعا مۇمكىندىك بەردى.
مارچەنكونىڭ پىكىرىنشە، ديەۆالۆاسيا ساياساتىنىڭ سالدارى ۇزاقمەرزىمدى كەزەڭدە ەكونوميكاعا تەرىس اسەر ەتتى جانە ونى جۇرگىزۋدىڭ تيىمدىلىگى قايتا قارالۋى ءتيىس.
2014 جىلعى ديەۆالۆاسيا: قاتەلىكتەر جانە سالدارى
گريگوريي مارچەنكو 2014 جىلعى ديەۆالۆاسيا كەزىندە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن ونىڭ سالدارىن سىنعا الدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل كەزەڭدە ەڭ ناشار سەناريي جۇزەگە اسقان.
«2014 جىلدىڭ اقپانىندا قاجەتسىز الدىن الا ديەۆالۆاسيا جاسالدى، بۇل قاتە شەشىم بولدى. جەلتوقساندا رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن 50%-دان استامعا قۇنسىزداندىردى. ءبىراق قازاقستان بۇل جاعدايدا وتەمدىك ديەۆالۆاسيا جۇرگىزبەي، تەڭگە باعامىن قولداۋعا 23 ميلليارد دوللار جۇمسادى. بۇل قاراجات ءىس جۇزىندە بوسقا «جانىپ» كەتتى»، – دەپ اتاپ ءوتتى مارچەنكو.
تەڭگەنى قولداۋدىڭ سالدارى
2014 جىلدىڭ اقپان، جەلتوقسان ارالىعىندا ۇلتتىق بانك ديەۆالۆاسياعا جول بەرمەۋگە تىرىسىپ، ءىرى كولەمدە ۆاليۋتا قورىن جۇمسادى. ناتيجەسىندە، ەلدە ەكونوميكالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلدى.
«رەسەي ديەۆالۆاسيا جاساپ جاتقان كەزدە قازاقستان بۇل قادامعا بارمادى. بۇل ەلدەگى ونىمدەر مەن قىزمەتتەردىڭ ۆاليۋتاعا شاققاندا باعانىڭ ەكى ەسەگە قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوقتى. ناتيجەسىندە، قازاقستاندىق تاۋارلار رەسەيمەن سالىستىرعاندا قىمباتتاپ، ءبىزدىڭ نارىقتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ايتارلىقتاي تومەندەدى»، – دەدى مارچەنكو.
رەسەي بۇل جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانىپ، چەليابينسك، ساراتوۆ سياقتى شەكارالاس قالالاردا قازاقستاندىق اتاۋلارى بار ونىمدەردى (پەچەنە، ماكارون جانە ت.ب.) وندىرە باستادى. بۇل قازاقستاندىق نارىقتىڭ، اسىرەسە ورتا بيزنەس سەكتورىندا، ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولدى.
مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا، كەلىمبەتوۆتىڭ باسشىلىعى كەزىندە العاشقى ديەۆالۆاسيا 2015 جىلدىڭ تامىزىندا باستالعان. الايدا، ۇلتتىق بانك باسشىلىعى اۋىسقاننان كەيىن دە تەڭگە باعامى تۇراقتانباي، ودان ءارى قۇنسىزدانعان.
«ديەۆالۆاسيانى ۋاقىتىلى وتكىزبەۋ ەكونوميكالىق تەڭگەرىمسىزدىككە الىپ كەلدى جانە ەل ەكونوميكاسىنا تەرىس اسەر ەتتى»، – دەپ تۇيىندەدى ول.
مارچەنكو بۇل وقيعالاردىڭ ەل ەكونوميكاسىنا ۇزاق مەرزىمدى اسەرى بولعانىن جانە بولاشاقتا مۇنداي جاعدايلاردى بولدىرماۋ ءۇشىن جۇيەلى ساياسات قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ءازىربايجان بانكىمەن داۋ: ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى قالاي جۇمسالدى؟
سۇحبات بارىسىندا مارچەنكو ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى ءازىربايجان بانكىنە اۋدارىلعانى تۋرالى ماسەلەنى دە كوتەردى. بۇل بانك كەيىننەن جەمقورلىق داۋىنا ۇرىنعان.
«ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى ءازىربايجان بانكىنە اۋدارىلدى، ال كەيىن بانك جەمقورلىق جانجالىنا تاپ بولدى. بانكتىڭ ءتوراعاسى ۇلىبريتانياعا، ناقتىراق ايتقاندا لوندونعا قاشىپ كەتتى. ونىڭ ايەلى قىمبات مەيرامحانالاردا ۇلكەن قارجىلاردى جۇمساعان. ءبىراق مەنىڭ بىلۋىمشە، ونى قاماۋعا الىپ، تۇرمەگە جاپتى»، – دەدى ول.
مارچەنكو بۇل مامىلەگە ەش قاتىسى جوق ەكەنىن ناقتىلادى، ويتكەنى بۇل وقيعا ونىڭ ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ بولعان.
«سول ۋاقىتتا ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ بولدى. بۇل وقيعا مەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ بولدى. ونىڭ ۇستىنە، قاراجاتتى اۋدارۋ و باستان قاتە بولدى جانە ۇلتتىق بانكتىڭ بارلىق ىشكى راسىمدەرىنە قايشى كەلدى. مىسالى، ءبىز قانداي دا ءبىر ەميسسيانىڭ 10%-دان استامىنا قاتىسا المايتىن ەدىك. ەگەر بانك 500 ميلليون دوللار شىعارسا، ءبىز ەڭ كوبى 50 ميلليون الا الاتىنبىز. ال ول جەردە مامىلە بارلىق رەگلامەنتتەردى بۇزا وتىرىپ جاسالدى»، – دەپ ءتۇسىندىردى ول.
مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا، كەيىنىرەك بلوگەرلەر مەن جۋرناليستەر بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى وعان اۋدارۋعا تىرىسقان. الايدا، ەكس-توراعا 2013 جىلدان باستاپ ۇلتتىق بانككە ەش قاتىسى بولماعانىن اتاپ ءوتتى.
«الييەۆ مەنىڭ دوسىم نەمەسە كۋرستاسىم ەمەس»
مارچەنكو سونداي-اق ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆتىڭ ونىڭ دوسى نەمەسە كۋرستاسى ەكەنى تۋرالى اقپاراتتى جوققا شىعاردى.
«جوق، بۇل شىندىققا جاناسپايدى. بۇل ماسەلەگە بىردەن نۇكتە قويايىق. الييەۆ مەنىڭ كۋرستاسىم دا، جەكە دوسىم دا ەمەس. ءبىز ونىمەن راسىندا قىسقا ۋاقىت ىشىندە كەزدەسكەنبىز. مەن قاراپايىم پروۆينسيالىق ستۋدەنت ەدىم، ال ونىڭ اكەسى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات بولعان. ول ءاردايىم كۇزەتپەن جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ول حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىدى، ال مەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە بولدىم. ءبىزدىڭ كۋرستا شىنىندا ءازىربايجاننان ءبىر جىگىت بولدى، ونىمەن سول كەزدە دە، ءقازىر دە دوسپىز. ول الييەۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا ەدى، بالكىم، سول ارقىلى الييەۆ مەنى ەستە ساقتاعان شىعار. ءبىراق ونىمەن جاقىن بايلانىسىم بار نەمەسە ونىڭ الدىنا شىعا الامىن دەپ ايتۋ – جالعان»، – دەدى مارچەنكو.