«مەنىڭ مۇستافام!..»
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۇلتتىق دراما تەاترى 95-ماۋسىمىن ۇلكەن ابىرويمەن اياقتادى. وسى ارالىقتا تەاتر ۇجىمى كورەرمەندەرگە «پرەمەرار اپتالىعى» ارقىلى جەتى بىردەي جاڭا سپەكتاكلدىڭ تۇساۋىن كەستى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن جايت، تەاتر ساحناسىندا مەملەكەتشىل تۇلعا مۇستافا شوقايدىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى، مۇڭ-شەرىن بايان ەتەتىن «مەنىڭ مۇستافام!..» اتتى دراما-ديالوگى قويىلدى.
سپەكتاكل مۇستافانىڭ سۇيىكتى جارى ءماريانىڭ ەستەلىگى ارقىلى باياندالادى. ءماريا بار ءومىرىن ەرىنىڭ كۇرەسكەرلىك تاعدىرىنا ارناعان، «مەنىڭ مۇستافام» دەپ رۋحىن ارداقتاپ وتكەن اياۋلى تۇلعا ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى.
«قازىرگى تاڭدا كورەرمەننىڭ تالعامى وزگەرىپ كەتكەن. ءبىز ارزان كۇلكىگە ءۇيىرمىز. كوپ نارسەگە جەڭىل قارايمىز. تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلىپ، كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالۋ شىنىن ايتقان كەزدە وتە قيىن، وتە اۋىر. مەن ول اۋىرلىقتان قاشقانىم جوق. مەندە تەك ءبىر عانا ماقسات بولدى. قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ اسىل جارى ءماريا اپايىمىزدىڭ ءرولىن جاقسىلاپ ويناپ شىعۋدى ماقسات ەتتىم. سپەكتاكل قالاي شىقتى، مەن ءرولىمدى الىپ شىعا الدىم با، جوق پا، بىلمەدىم. ول جاعىن كوزىقاراقتى كورەرمەندەرىمىز ايتا جاتار»، – دەيدى اكتريسا كۇنسۇلۋ شاياحمەتوۆا.
مۇستافا شوقايدى زەرتتەۋشىلەر كوپ. الايدا، ونىڭ ءومىرىن، شىعارماشىلىعىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كىتاپ شىعارىپ، فيلم تۇسىرىلۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان جالعىز قاسىمحان بەگمانوۆ ەدى. دراما-ديالوگتى ساحاناعا اكەلگەن اۆتور دا ءبىر ءوزى.
«تۇركى الەمىنىڭ كوسەمى جايلى «مۇستافا شوقاي جولىمەن» اتتى كىتاپ جازعام. سونداي-اق، دەرەكتى ءفيلمدى دە تۇسىردىك. كىتاپتا مۇستافا شوقايدىڭ وتكەن ءومىرى، اتقارعان قىزمەتى، كورگەن قيىنشىلىقتارى، تۋعان-تۋىس، باۋىرلارىنىڭ جازىقسىز جالا جابىلىپ، جازاعا تارتىلعاندىعى جايلى بايان ەتىلدى. ونىڭ ومىرىندە قۋانىشتى جايتتار وتە از بولعان. سپەكتاكل نەگىزىنەن ءماريا شوقايدىڭ «مەنىڭ مۇستافام» اتتى ەستەلىكتەرىنەن الىنعان. سونداي-اق، جاس ۇرپاققا تاعىلىم بەرەرلىك اقپاراتتار دا قوسىلدى»، – دەيدى اۆتور قاسىمحان بەگمانوۆ.
قويىلىمدى تاماشالاپ وتىرىپ، الاش زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلدىك. اكتريسانىڭ شەبەرلىگىنە حالىق سۇيسىنە قارادى. سۇراپىل ساياساتتىڭ قازاق دالاسىنا تيگىزگەن اسەرىن كورىپ كۇڭىرەندىك.
«رولگە ەكى جىل بۇرىن بەكىتىلدىم. كارانتيننىڭ كەزىندە قۇلاعىما جاستانىپ جاتىپ سوزدەرىن جاتتادىم. مونو-سپەكتاكلدە ءبىر ءوزىڭ تىرشىلىك ەتەسىڭ، ول وتە قيىن. حالىقتى سەندىرۋ قاجەت. ءماريا اپايىمىز 80 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن ءوتتى. قويىلىم ول كىسىنىڭ جاستىق شاعىنان باستاۋ الىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىنە دەيىنگى ۋاقىتتاردى بەينەلەيدى. سول سەبەپتەن ىنتا-ىقىلاسىممەن ول كىسىنىڭ جان-دۇنيەسىن ۇعىنۋعا تىرىستىم. ءماريا انامىزدىڭ قولىمەن جازىلعان حاتتارىن وقىدىم، فوتو سۋرەتتەرىن ءوز كوزىممەن كوردىم»، – دەيدى اكتريسا كۇنسۇلۋ شاياحمەتوۆا.
سونداي-اق، قويىلىمدا مۋستافا ششوقوي پاريجدە جۇرگەندە امىرەمەن تانىسقاندىعى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. الايدا، بۇل كەزدەسۋلەر امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ ءومىرىن وزگەرتىپ، قۋعىنعا ۇشىراۋىنا اكەپ سوقتىرادى. بۇل تۋرالى «تاريح. تاعدىر. تۇلعا» دەرەكتى فيلمىندە ايتىلادى.
«مۇستافا امىرەنىڭ كونسەرتىندە بولادى. كەيىن ءانشىنى ءپاريجدىڭ ورتالىعىنداعى قىمبات مەيرامحاناعا قوناققا شاقىرادى. مۇستافا شوقايدىڭ جانىندا رومەن روللان، انري باربيۋس سىندى فرانسۋز جازۋشىلارى بولادى. ەكەۋى مەيرامحانادا قۇشاقتاسىپ امانداسادى. وندا وتىرعان فرانسۋز جازۋشىسى رومەن روللان كوپتەن بەرى كورمەي جۇرگەن باۋىرىن كەزدەستىرىپتى عوي دەپ ويلاپ قالادى. كەيىن ول ەكەۋى ءبىرىن-بىرى العاش رەت كورىپ تۇرعانىن بىلگەن كەزدە قاتتى تاڭقالادى. ال كەڭەس ۇكىمەتى شوقاي قاشقىن، ساتقىن دەگەن پىكىردە ەدى. كەيىن نكۆد قىزمەتكەرلەرى امىرەنى تەرگەۋگە شاقىرىپ، قىراعى باقىلاۋعا الادى»، – دەيدى قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بالنۇر قىدىربەك.
قويىلىم بارىسىندا مۇستافا شوقاي باستاعان مۇسىلماندار قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى شۇعىل جينالىپ، توتەنشە سەزد وتكىزگەن ساتتەر ايتىلادى. سەزد شەشىمىمەن قۇرىلعان تۇركىستان–قوقان اۆتونومياسىنىڭ 54 ادامنان تۇراتىن ۋاقىتشا حالىق كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا سايلاندى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولادى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا شوقاي سايلاندى. مۇستافا شوقاي اۆتونوميانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەنمەن، وكىنىشكە قاراي اۆتونوميانىڭ عۇمىرى ۇزاققا سوزىلمايدى.
«راسىمەن-اق، الاش ارىستارىن كوپ ەسكە الا بەرمەيمىز. اسىرەسە، مۇستافا شوقايدى. مونو-سپەكتاكلدەن تاماشالاعانىمىزداي، ول كىسى سىرتتا كوپ جۇرگەن. دەسە دە، قازاق حالقى مەن ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەندىگىن تۇسىندىك. اكتريسا كۇنسۇلۋ شاياحمەتوۆاعا ءدان ريزامىن. ءماريا اپايىمىزدىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن تەبىرەنتە جەتكىزدى. قويىلىم كەزىندە كوزىمە جاس تا كەلدى، جىگەرلەندىم دە. جاستارىمىز وسىنداي سپەكتاكلدى تاماشالاپ، ەرىك-جىگەرى ويانسا ەكەن»، – دەيدى كورەرمەن قۇرالاي اعىبايەۆا.
دراما-ديالوگ شەبەر ساحنالانعان. وندا كونە جازۋ ۇستەلى مەن ايناسى بار تريۋمو ورنالاسقان. ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى جازۋ ماشينكاسى، كىتاپتار مەن مۇستافانىڭ سۋرەتى كورەرمەن نازارىن بىردەن اۋدارىپ اكەتەدى. رەجيسسەر وسى رەكۆيزيت زاتتارىنا جان ءبىتىرىپ، ءماريانىڭ كوڭىل كۇيىن بەرۋدە اسەرلى ويناتقان. سونداي-اق، ءبىر بولىگىندە فورتەپيانو ورنالاسقان. رەجيسسەر ءماريا اپايدىڭ انشىلىك قابىلەتىن ەسكەرىپ، اراسىندا ءبىراز اندەر ورىندايتىنىن بايقاۋعا بولادى. وسى سەبەپتەن بولار، قويىلىم كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان.
«كەزىندە مونو-پەسالارعا كونكۋرس جاريالاعان ەدىك. سول كەزدە بۇل سپەكتاكل جۇرەگىمىزگە ءبىرتابان جاقىن بولدى. بۇگىنگى جاستار كوپ بىلە بەرمەيتىن مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەگى، قىزمەتى ونىڭ كوزىن كورىپ، جانىندا جۇرگەن ءماريا شوقايدىڭ ەستەلىگى نەگىزىندە جازىلعان. وزدەرىڭىز جانرىنا قاراساڭىزدار، دراما-ديالوگ دەپ بەرىلگەن. كورەرمەنمەن سۇحبات تۇرىندە جاسالىپ وتىر. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز ءماريا اپايىمىز ارقىلى مۇستافا شوقايدىڭ پورترەتىن بەرۋ. ونىڭ كۇرەسكەرلىك بەينەسىن وسى ەستەلىكتەر ارقىلى تانىتۋ. وسى رەتتە مۇستافا شوقاي جايلى نەگە جەكە سپەكتاكل قويىلمادى دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. ول جەردە تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا اۆتوردىڭ ويىنان شىعارىلعان دۇنيەلەرگە نازار اۋدارىلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتەن ۇلى تۇلعالار جايلى جازاردا نە ايتاردا بۇرمالاۋدان اۋلاق بولۋ قاجەت. ال بۇل سپەكتاكل ءماريا اپامىزدىڭ ەستەلىگىنەن جازىلعاندىقتان، شىندىققا ءبىرتابان جاقىندىعى بار دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىك»، – دەيدى سپەكتاكل رەجيسسەرى اۋباكىر راحيموۆ.
وسى رەتتە تۇركىستان اۆتونومياسى قۇلاعاننان كەيىن، شوقايدى ۇستاۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتى ونىڭ باسىنا ءبىر ميلليون رۋبل تىگەدى. مۇستافا قاشىپ ءجۇرىپ تاشكەنتكە بارادى. ودان كەيىن باكۋگە، كەيىن تبيليسيگە كەلەدى. تبيليسي كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولىنا وتكەن سوڭ، تۇركياعا بارىپ باس ساۋعالايدى. ءبىراق تۇرىك ەلىندە تۇراقتاپ قالا المايدى. اقىرى فرانسيا استاناسى پاريجدەن ءبىر-اق شىققان ساتتەرى سۋرەتتەلەدى. قۋعىنعا ۇشىراعان كەزدەردە دە مۇستافا ءوز رۋحىنان تانباي، ەل ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەك ەتەدى.
«ءبىز مۇستافا شوقايدىڭ جەرلەستەرىمىز. ول كىسىنىڭ ۇرپاقتارىمىز دەسەم، ارتىق ايتپاعانىم بولار. ماعان قويىلىم ەرەكشە ۇنادى. باسقالارىنا قاراعاندا ورنى بولەك. ەستىمەگەن تىڭ اقپاراتتاردى ەستىدىك. ءماريا اپامىز قيىن كەزەڭدەردە مۇستافا اعامىزعا ادال جار، ءارى قولداۋشىسى بولعانىن بايقادىق. مەنىڭ تۇڭعىشىمنىڭ ەسىمىن مۇستافا اعامىزدىڭ رۋحىنا ارناپ اتاعان ەدىك. ول كىسىنىڭ قازاق حالقىنا قالدىرىپ كەتكەن تۋىندىلارى كەيىنگى بۋىنعا دا جەتەتىنىنە سەنىمدىمىن»، – دەيدى كورەرمەن ەرجان تولەگەن.
مۇستافا شوقاي 21 جىل بويى ەۋروپادا ەميگراسيادا جۇرەدى. ءماريام اپايىمىز الاش زيالىسىنىڭ جان-تانىمەن جاقسى كورەتىن تۋعان ەلىن تاستاپ كەتۋى وڭاي سوقپاعاندىعىن اتاپ وتەدى. وسىعان قاراپ-اق ەلىنەن جىراقتا جۇرسە دە، قازاقتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەنىن بايقاۋعا بولادى. ەۋروپادا ءجۇرىپ، بۇكىل الەم نازارىن تۇركىستان پروبلەماسىنا اۋدارتۋعا تىرىسادى. ءماريا تۇركيا مەن فرانسيا مەملەكەتتەرىندە باستان كەشكەن تۇرمىستىق قيىندىقتارىن دا جاسىرماي جازادى.
«مەن تەاتردان كەلە سالىپ، ەرتەڭگى كۇنگى تاڭەرتەڭگى استى ازىرلەيمىن نەمەسە شەلپەك پىسىرەتىنمىن. مۇستافا ساياسي جۇمىستاردان قولى تيمەسە دە، كوكونىستەردى ارشىپ، تۋراپ، داستارحاندى جايىپ، ماعان كومەكتەسەتىن»، – دەپ مۇستافانىڭ سۋرەتىن كەۋدەسىنە باسىپ، ايالاي سيپالايدى.
قايراتكەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مۇسىلمانداردىڭ قۇقىعىن قورعايمىن دەپ كونسلاگەرگە اتتانىپ، كەيىننەن سول جەردە اۋرۋعا شالدىعىپ، ومىردەن وزعان ساتىمەن اقتالادى. بۇدان بولەك، تەاتر مۇراجايىندا مۇستافا شوقايعا ارنالىپ كورمە ۇيىمداستىرىلدى. كورمەگە ونىڭ سۋرەتتەرى مەن شىعارمالارى قويىلعان.