«سۇلەيمەنشىلەر» دەگەن كىمدەر؟

 «سۇلەيمەنشىلەر» ءدىني اعىمى، ولاردىڭ تاريحى، ءدىني ۇستانىمداعى ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى

سۇلەيمەنشىلەر – قازاقستاندا جانە الەمنىڭ باسقا دا ەلدەرىندە ارەكەت ەتەتىن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ءبىرى. بۇل جاماعات ناقشباندي تاريقاتىنىڭ ءبىر تارماعىن ۇستانادى جانە نەگىزىن قالاۋشى سۇلەيمەن حيلمي تۋناحاننىڭ (1888-1959) ەسىمىمەن اتالادى.

سۇلەيمەن حيلمي تۋناحان

سۇلەيمەن حيلمي تۋناحان ءدىني ءبىلىمىن الدىمەن ءوز اۋىلىنداعى مەدرەسەدە باستادى، كەيىنىرەك ستامبۋلدا جالعاستىردى. 1916 جىلى جوعارى ءبىلىم الىپ، «سۇلەيمانيا» جانە «قۇزات» مەدرەسەلەرىندە وقۋىن جالعاستىردى. 1920 جىلى وسمانلى سۇلتانىنىڭ بۇيرىعىمەن جالپى ۇستاز رەتىندە قىزمەتىن باستادى. 1923 جىلى وسمان يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىمەن ەلدەگى ءدىني ساياسات وزگەرىپ، مەدرەسەلەر جابىلدى. تۋناحان قىزمەت ەتكەن مەدرەسەلەر «يمام حاتيب» مەكتەپتەرىنە اينالدىرىلدى، ءبىراق ول بۇل جۇيەنى لايىقتى دەپ سانامادى جانە ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن كەتتى.

تۋناحاننىڭ قىزمەتى

سۇلەيمەن حيلمي تۋناحان رەسمي ورىنداردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، قۇراندى وقىتۋ جانە ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇمىستارىن جالعاستىردى. ول ءوز شاكىرتتەرىن تاربيەلەپ، جەر-جەردە قۇران كۋرستارىن اشتى. تۋناحان بىرنەشە رەت قۋدالاۋعا ۇشىراپ، تۇرمەگە دە وتىردى، ءبىراق ءوز ءىسىن توقتاتپادى. ول 1959 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى.

سۇلەيمەنشىلەردىڭ ۇيىمداسۋى

سۇلەيمەن حيلمي تۋناحاننىڭ دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، ونىڭ شاكىرتتەرى جاماعاتتى جالعاستىرىپ، «سۇلەيمەنشىلەر» دەپ اتالا باستادى. جاماعاتتىڭ العاشقى كەزەڭىندە باسقارۋ قارارلارى «كەڭەس» ارقىلى قابىلداندى، ونىڭ جەتەكشىلىگىن تۋناحاننىڭ كۇيەۋبالاسى كەمال كاجار جۇرگىزدى. بۇل كەزەڭدە جاماعات تۇركيانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا، سونداي-اق شەتەلدەردە قۇران كۋرستارىن اشتى.

سۇلەيمەنشىلەر حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا تۇركيادا ساياسي كۇشكە يە بولعان «ادىلەت» پارتياسىنان قولداۋ تابۋ ماقساتىندا وسى پارتيا مۇشەلەرى اراسىندا قۇپيا تۇردە بەلسەندى ۋاعىز جۇرگىزگەن. 1980 جىلعى تۇركياداعى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە دەيىن اعىمنىڭ كوشباسشىسى كەمال كاچار (سۇلەيمەن تۋناحاننىڭ كۇيەۋ بالاسى) «ادىلەت پارتياسىنان» پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان. سونداي-اق تۇركيالىق باق-تا سۇلەيمەنشىلەردىڭ تۇپكى ماقساتى ءوز جاقتاستارىن كوبەيتىپ، زايىرلى رەسپۋبليكانىڭ ورنىنا تەوكراتيالىق مەملەكەتتى قۇرۋ ەكەنى جازىلعان.

رەسەيلىك باق-تا سۇلەيمەنشىلەر تۇركيادا بەيرەسمي ارەكەت ەتەتىن راديكالدى ءدىني ۇيىم رەتىندە كورسەتىلگەن. راديكالدى ءدىني يدەولوگياسى ءۇشىن تۇركيانىڭ رەسمي ءدىن باسقارماسىمەن 1995 جىلى قاتىناسىن ۇزگەن.

جالپى سۇلەيمەنشىلەر «ۇلى تۇركيا»/«ۇلى تۋران» ۇلتتىق يدەياسىن جاقتايتىن تۇركيالىق ساياسي جانە بيزنەس وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋشىلار سانالادى. ولار تۇركيانىڭ «ۇلتتىق قوزعالىس پارتياسى» مەن «ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنا» قولداۋ كورسەتەدى.

سۇلەيمەنشىلەر جاماعاتى قايىرىمدىلىقتى بۇركەمەلەنىپ جابىق مەدرەسە جۇيەسى نەگىزىندە پانسيوناتتار ارقىلى ارەكەت ەتەدى. الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال جاندارعا ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتۋ (تەگىن تاماقتاندىرۋ، جاتاقحانادان ورىن بەرۋ) ارقىلى ءوز قاتارىنا تارتىپ، ولاردىڭ ساناسىنا جاماعاتشىلدىق پسيحولوگيانى قالىپتاستىرادى. سەكتانتتىق باعىتتاعى جاماعاتشىلدىق يدەولوگيانى جاقتاستارى اراسىندا تاراتىپ، رەسمي ءمۇفتياتقا استىرتىن قارسى ارەكەت جاساپ، ەلدىڭ ءدىندار قاۋىمىنىڭ اۋىزبىرشىلىگىن بۇزادى، ءدىندى ساياسيلاندىرادى. قايىرىمدىلىقتى بۇركەمەلەنۋ ارقىلى الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال ازاماتتاردى ءوز قاتارىنا تارتىپ، جاماعات مۇددەسىنە بەرىك ەتىپ تاربيەلەپ، ولاردى بولاشاقتا ءوز مۇدەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ساياسي جانە بيزنەس ەليتا قاتارىنا قوسىلۋىنا جاعداي جاسايدى.

سۇلەيمەنشىلەردىڭ قازىرگى جاعدايى

بۇگىنگى كۇنى سۇلەيمەنشىلەر جاماعاتىنىڭ باسشىلىعىندا سۇلەيمەن حيلمي تۋناحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى احمەد اريف دەنيزولگۋن تۇر. جاماعاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ، قۇراندى ۇيرەتۋ جانە جاعدايى تومەن نەمەسە كوپبالالى وتباسىلاردان شىققان وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى تەگىن جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. تۇركيا جەرىندە بۇل جاماعاتقا تيەسىلى كوپتەگەن بالاباقشالار، جەكە مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، تۋريستىك جانە قاجىلىق كومپانيالارى، ساۋدا ۇيىمدارى، باسپا ۇيلەرى تىركەلگەن.

سۇلەيمەنشىلەر جاماعاتى ءوزىنىڭ ماقساتتارى مەن ادىستەرىن قوعامدا ءدىني جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا. الايدا، ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى رەسمي ءدىني ۇيىمدارمەن جانە مەملەكەتتىك بيلىكپەن قايشىلىقتار تۋدىرۋى مۇمكىن.

قايشىلىقتار مەن قارسىلىقتار

سۇلەيمەنشىلەر جاماعاتىنىڭ قىزمەتى قازاقستاندا كەيبىر قايشىلىقتاردى تۋدىرادى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى (قمدب) ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىن جانە ءدىني ۇستانىمدارىن سىنعا الادى. سۇلەيمەنشىلەردىڭ رەسمي ءدىني مەكەمەلەرگە قارسى ارەكەتتەرى، زايىرلى مەملەكەت قاعيداتتارىنا قايشى كەلەتىندىگى بەلگىلى. ولاردىڭ قىزمەتى راديكالدى ءدىني يدەولوگيانى جاسىرىن تۇردە ناسيحاتتاۋ جانە جاماعاتشىلدىق پسيحولوگيانى قالىپتاستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

سۇلەيمەنشىلەر جاماعاتى قازاقستانداعى ءدىني جانە الەۋمەتتىك ءومىردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ قىزمەتى ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەن قايىرىمدىلىق جۇمىستارىن قامتيدى. الايدا، رەسمي ءدىني ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىك بيلىك ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىنە قارسى شىعىپ، جاماعاتتىڭ زايىرلى مەملەكەت قاعيداتتارىنا قايشى كەلەتىندىگىن العا تارتادى. سوندىقتان، بۇل جاماعاتتىڭ قىزمەتى قوعامدا ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرۋدا جانە ونىڭ بولاشاعى مەن ىقپالى تۋرالى ماسەلە ءالى دە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر.