اشارشىلىق، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن، توقىراۋ زامانى سۋرەتتەلگەن ەڭ ءىرى كوركەم تۋىندىلاردىڭ ءبىرى – سماعۇل ەلۋبايەۆتىڭ «اق بوز ءۇي» تريلوگياسى ەكەنى داۋسىز. اسىرا سىلتەۋدىڭ اۋىر زاردابىن ارقاۋ ەتكەن بۇل تۋىندى جايلى كەزىندە اكادەميك رىمعالي نۇرعاليدىڭ: «اۆتوردىڭ بىزگە اكەلگەن ولجاسى – وسى الاساپىران جايلاردى اسا ءبىر جان تەبىرەنتەر حيكايالىق تىلمەن جەتكىزىپ وتىرۋى. بىر-بىرىنە ۇقساس كەشتەر، قالاعا ازىق-تۇلىك قامىمەن كەتكەن كىرەكەشتەر، وشارىلا كوشكەن اۋىل، بوسقان ەل، اشتىق، جوقتىق قىسقان جانداردىڭ ۇرەي جايى ءاردايىم وزىنە لايىق سۋرەتپەن، وزىنە ءتىن سەزىم، اسەرمەن باياندالادى دا، جالپى مال باققان قازاق اۋىلىنىڭ ادام ايتقىسىز مۇشكىل ءحالىن كوز الدىڭا اكەلەدى. سول جىلدار تراگەدياسىن بۇلاي جالاڭاشتاپ كورسەتۋ بۇرىن بولماعان»، – دەپ جازعانى بار.
ايتسا-ايتقانداي، قازاق تاريحىنداعى اقتاڭداق تاقىرىپ شىنايى سۋرەتتەلگەن «اق بوز ءۇي» كۇنى بۇگىن دە قۇندى شىعارمالار قاتارىندا. مۇنىڭ سىرتىندا، ول سەنارييىن جازعان «وتەلمەگەن پارىز»، «سۇراپىل سۇرجەكەي»، «باتىر بايان»، «كەك»، «اي استىنداعى ءۇي» فيلمدەرى دە – ءمان-ماڭىزى، تاعىلىمى ەرەكشە تۋىندىلار. سونداي-اق كوزىقاراقتى قاۋىم سماعۇل ەلۋبايدى قوعامداعى ءتۇرلى قۇبىلىستارعا، الەۋمەتتىك، رۋحاني ماسەلەلەرگە ءۇن قوسىپ، باتىل پىكىر، اشىق كوزقاراس ءبىلدىرىپ جۇرەتىن زيالى رەتىندە دە بىلەدى.
ۇلت رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى لايىقتى باعالانعان قالامگەر، جاقىندا «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعىن يەلەندى. قۇرمەتتى اتاعىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءبىز جازۋشىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى تىنىس-تىرشىلىگىن، وي-پىكىرىن بىلۋگە تىرىستىق.
– قالام ۇستاعان قاۋىمنىڭ ءبىرى بولعاننان كەيىن ايتەۋىر نە جازىپ وتىرامىن، نە وقىپ وتىرامىن، – دەيدى كەيىپكەرىمىز. – تىنىش وتىرعان كۇنىم بولمايدى. سوڭعى جىلدارى سەنارييدەن بولەك، «قوڭىر داپتەرگە قونعان ويلار» دەگەن وي-تولعاۋلار جازىپ ءجۇرمىن. ول قالامگەردىڭ ءوز زامانىنداعى ءتۇرلى قۇبىلىستارعا بەرگەن باعاسى ءتارىزدى. ءبارىمىز جۇمىر باستى ادامبىز عوي. جاقسىلىققا قۋانامىز، جاماندىققا قۋارامىز. ءاربىر بولىپ جاتقان قۇبىلىسقا، اسىرەسە ءوز حالقىمىزدىڭ، ءوز قوعامىمىزدىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان جاعدايلارعا بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى. «وڭ» دەپ نەمەسە «تەرىس» دەپ ايتۋ – پارىزىمىز.
– ونداي ويلارىڭىزدى، ءتۇرلى وقيعالارعا كوزقاراسىڭىزدى كوركەم شىعارمامەن دە، كينوسەنارييلەرىڭىزبەن دە جەتكىزدىڭىز عوي. ال قارا سوزگە كوشۋىڭىزگە نە سەبەپ؟ بۇل وزەكتى ويلاردى بەرۋدىڭ باسقا جولىن، پۋبليسيستيكانى تاڭداعانىڭىز با؟
– «قوڭىر داپتەرگە قونعان ويلار» پۋبليسيستيكا ەمەس. پۋبليسيستيكا دەگەن – بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق نارسە. ال مىسالى، ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» پۋبليسيستيكا دەۋگە بولا ما؟
– «قارا سوزدەر» فيلوسوفيالىق تۇرعىداعى وي-تولعامدار عوي...
– مىنە، ءبىز دە سول ابىزدىڭ ءداستۇرىن ارى قاراي جالعاستىرۋعا تىرىستىق. ەگەر اباي اتامىز بۇگىن ءتىرى بولسا ايتۋى مۇمكىن نارسەلەردى، «بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق» دەپ، سول ءپالساپالىق رۋحتا جازۋدامىز.
– ءسىز كەزىندە رومان دا، كينوسەنارييلەر دە جازدىڭىز، ءتۇرلى وتكىر تاقىرىپتارعا باردىڭىز. ءقازىر وعان نە كەدەرگى؟
– ادەبي پروسەس دەگەن – ءوزى ءبىرتۇرلى قىزىق رۋحاني قۇبىلىس. مەنىڭشە، ول ادامعا جوعارىدان، ياعني جاراتۋشىدان كەلەتىن بۇيرىق سياقتى. ول كەلگەن كەزدە جازباۋعا بولمايدى. جازباساڭ رۋحاني دۇنيەڭ جازىم بولاتىنداي جاعدايدا جۇرەسىڭ. سوندىقتان مەيلى ءول، ءتىرىل، جازاسىڭ. 80 جىلدارى «اق بوز ءۇي»، ودان كەيىن «ءمىناجات»، سوسىن «جالعان دۇنيە» دەگەن 3 رومان جازدىق. ونىڭ ءبارى سول «اق بوز ءۇي» دەگەن كىتاپقا توپتاستىرىلدى. 2000 جىلى تريلوگيا اياقتالدى. سودان كەيىن، جاڭا ايتقانىمداي، پروزانى ارى قاراي جالعاستىرۋعا جوعارىدان بۇيرىق كەلمەدى. سوسىن ءبىز سەنارييلەر جازۋمەن اينالىسىپ كەتتىك. ءقازىر مەن 11 كينوسەنارييدىڭ اۆتورىمىن. ال ۇلكەن شىعارمانى جازباۋعا بولمايتىن، جازباساڭ ءتىرى جۇرە المايتىن جاعدايعا جەتكەندە عانا جازۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ونداي جاعداي بولعان جوق. سول سەبەپتى جازا الماي قالدىق.
– سول 3 رومانىڭىزدى كەزىندە زەينوللا قابدولوۆ ءسىزدىڭ باتىلدىعىڭىزدان، ءتىپتى باتىرلىعىڭىزدان تۋعان شىعارمالار رەتىندە باعالاعان ەكەن. شىنىمەن دە اشارشىلىق تاقىرىبىنا جازىلعان كوركەم تۋىندى ىزدەسەك الدىمىزدان، نەگىزىنەن، وسى روماندار شىعادى. وزەكتىلىگى ءوز الدىنا، تاريحىمىزدىڭ وسىنداي اقتاڭداق تۇسىنا قالام تارتۋعا، ءوزىڭىز ايتپاقشى، الدەبىر تىلسىم جاعداي، ەرەكشە تۇيسىك سەبەپكەر بولدى ما؟
– بىرىنشىدەن، ءبىز اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، قازاقستاننان قاشقان اۋىلدا ومىرگە كەلگەن بالامىز. ءبىزدىڭ اۋىل قاراقالپاقستانعا ءوتىپ، سوعىس جىلدارىنا دەيىن سول جاقتا بولدى، كيىز ۇيمەن ءجۇرىپ، كوشپەلى تىرلىك كەشتى. مەن 4-5 جاسقا كەلگەندە ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، تۇگەل ءبىر اۋىل تۇركىمەنستانعا بارىپ، اۋعانستانمەن شەكاراسىندا مال باعىپ وتىردى. اشارشىلىق تۋرالى اڭگىمەنى ءبىز سول كەزدە ەستي باستادىق، ۇلكەن كىسىلەر ارقىلى ول قۇلاعىمىزعا كوپ ءسىڭدى. 1961 جىلى قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، الماتىنىڭ №12 مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە تاريح وقۋلىعىندا «30 جىلدارى اشارشىلىق بولدى» دەگەن ءسوز بولعان جوق. وعان تاڭ قالىپ، «سوندا وتىرىك ايتقان كىم: تاريح پا الدە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى مە؟» دەپ زەرتتەۋگە كىرىستىك. سودان 30-جىلداردىڭ ءباسپاسوزىن قاراساق، ول جەردە دە وتىرىك نارسەلەر كوپ. كىلەڭ «بەسجىلدىقتىڭ بالعاسى»، «جاساسىن، پارتيا» دەگەن اڭگىمەلەر.
ءبىراق ءبىز رەسمي باسپاسوزگە، رەسمي وقۋلىقتارعا سەنبەدىك. وسى وقيعانى زەرتتەۋ ءۇشىن كەزىندە ءوزىمىزدىڭ اۋىل كوشكەن اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانىنا بارىپ، اشارشىلىقتى كورگەن ۇلكەن كىسىلەردى سويلەتتىك. كوشكەن جۇرتتىڭ ىزىمەن ءۇستىرت ارقىلى ءجۇرىپ ءوتىپ، قاراقالپاقستانعا، ودان ءارى تۇركىمەنستانعا بارىپ، كوزىقاراقتى ادامداردىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادىق. ءسويتىپ، بىزدە 30-جىلداردىڭ اقيقاتى تۋرالى پىكىر قالىپتاستى جانە مۇنداي قاسىرەتتى جاسىرىپ قالۋعا بولمايتىن بولدى. ول كەزدە ونى شىعارماق تۇرماق، «اشارشىلىق» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭ باسىڭ بالەگە قالاتىن. ءبىراق سوعان قاراماستان جازدىق.
مەنىڭ اشارشىلىق تۋرالى رومان جازىپ جاتقانىمدى بىلگەن زەينوللا قابدولوۆ: «اينالايىن-اي، بوسقا ارامتەر بولاسىڭ-اۋ، قازىرگى زاماندا بۇل قيىن تاقىرىپ قوي»، – دەدى. ايتسا-ايقانداي، ول كىسىنىڭ ايتقانى كەلدى. تاقىرىبىن ايتقان كەزىمدە باسپالار ءتىپتى وقىماي-اق، كورمەي-اق، ات-تونىن الا قاشتى. ءسويتىپ، ول شىعارما 4-5 جىل جاتىپ قالدى. «ەندى جاعداي نە بولادى؟» دەپ ءجۇرىپ، كينوسەنارييلەر جازۋمەن اينالىسىپ كەتتىم. «جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار» دەگەندەي، ايتەۋىر قۇداي تاعالا وڭ كوزىمەن قاراپ، 1989 جىلى كوممۋنيستىك سەنزۋرا كۇيرەدى عوي. سول كەزدەن باستاپ روماننىڭ تاراۋلارى جارىققا شىعا باستادى. كوپ ۇزاماي كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى دە قۇلادى. ايتپەگەندە، «وداقتى قالپىنا كەلتىرەمىز» دەگەن گكچپ بيلىكتى قولعا العان بولسا، ءبىزدى دە سول ماعجانداردىڭ سوڭىنان سىبىرگە ايداعان بولار ما ەدى دەپ ويلايمىن.
– ءيا، ءوزىڭىز ايتقانداي، ول كەزدە وتىرىك كوپ بولدى، شىندىق بۇركەمەلەندى. ءبىراق ايتپاۋعا، جازباۋعا بولمايتىن جايتتار بۇگىن دە جەتىپ ارتىلادى عوي. ءبىراق ولار كوپ جاعدايدا قالامگەر قاۋىمنىڭ نازارىنان تىس قالىپ جاتقان سياقتى. نەگە ولاي؟
– ونى مەن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. ءوز باسىم پروزا جازۋدى توقتاتقانىما 23 جىل بولىپتى. جازعىم كەلەدى. ءبىراق جاڭاعىداي، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن باۋراپ الاتىن نارسە كوڭىلىمىزگە ۇيالاماي تۇر. قوعامداعى ءتۇرلى قۇبىلىستاردى، جاعدايلاردى مەن نازاردان تىس قالدىرىپ وتىرعان جوقپىن. ولارعا قاتىستى اشىق پىكىرىم، ءوزىمدى تولعانتقان جايتتار «قوڭىر داپتەرگە» جازىلىپ جاتىر.
– «اقىن بولۋ شارت ەمەس، ازامات بولۋ – پارىزىڭ» دەگەندەي، زاماناۋي قۇبىلىستارعا ءپالساپالىق تۇجىرىمدارمەن بولسا دا ءۇن قوسۋدى ازاماتتىق پارىز سانادىڭىز عوي، سولاي ما؟
– ارينە. شىنىن ايتقاندا، بۇگىنگى قوعامنىڭ كەلەڭسىزدىكتەرى جەتىپ ارتىلادى. قالام ۇستاعان قاۋىمنىڭ ونى ايتپاي، ءۇنسىز وتىرۋىنا بولمايدى. جاپپاي كۇرەسپەسەك ءبىز اياققا تۇرىپ كەتەتىندەي ەل بولمايمىز. بۇگىنگى تاڭدا قىز بالالارعا، ايەلدەرگە جاسالاتىن زورلىق-زومبىلىق كوبەيىپ كەتتى. سول قايدان شىقتى؟ مىسالى، «قوڭىر داپتەردە» مەن وسىعان قاتىستى وي تولعادىم. سوندا «كەيبىر نارسەلەرگە ۇيالعاندا ۇياتىمىز تابىتتان اۋىر بولدى، ولىمنەن كۇشتى بولدى» دەگەن جازبا بار.
– ال ەندى سىزدىڭشە، وسىنداي ۇياتتى جاعدايلاردىڭ، ادام قولىمەن جاسالاتىن قياناتتىڭ، قاتىگەزدىكتىڭ تۇپ-توركىنى نەدە؟ نەگە وسىنداي جاعدايلار قوعامدى جايلاپ بارا جاتىر؟
– شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىز قۇدايدى كۇستانالاعان كەشەگى اتەيستىك قوعامنان شىقتىق. 70 جىل بويى ءبىزدى قۇبىلامىزدان جاڭىلتىپ، قىزىل كوسەمگە تابىندىرتتى. قازاق قاۋىمىندا سونداي اتا-انادان تۋعان ءدىنسىز، قۇدايسىز، يمانسىز ۇرپاق بالالاپ، ءوستى. ولاردىڭ داستارحانىندا 70 جىل بويى دۇعا وقىلمادى، اراق قوجايىندىق ەتتى. مىنەكي، سونداي شاڭىراقتا وسكەن ءيتتىڭ بالاسىن ءىبىلىس جەتەلەپ اپاردى دا، ءوز بالاسىنا قاتىستى ايتۋعا اۋىز بارمايتىن ايۋاندىقتار جاساتتى. كۇندەلىكتى اقپارات قۇرالدارىنان وسىنداي سۇمدىقتاردى ەستۋ بىزگە ولىمنەن دە اۋىر.
– ەندى قالاي كۇرەسەمىز؟ نە ىستەۋ كەرەك مۇندايدا؟
– اتا-بابالارىمىز اكادەميا بىتىرمەسە دە، مىڭداعان جىل بويى ءوزىنىڭ قاراپايىم قوڭىر شاڭىراعىندا تىرشىلىك ەتىپ-اق، مۇنداي سۇمدىقتى باستان كەشپەگەن. ءوز بالاسىنا ءوزى قيانات جاساعان اكە دەگەن ارعى-بەرگى قازاق تاريحىندا بولماعان. ءبىز بۇگىن سول «اكە» دەگەن اسقار تاۋداي ۇعىمدى اياققا باستىق. ال ەندى مۇنىمەن كۇرەسۋدىڭ جولى – اتا-بابا سالتىنا ورالۋىمىز كەرەك. قازاق شاڭىراعىندا ءىبىلىس سالتانات قۇرماۋى كەرەك. بۇگىنگىدەي ءوز ايەلىن ءوزى ولتىرەتىن، ءوز بالاسىن ءوزى زورلايتىن ازعىندار سول قۇدايسىز، يمانسىز شاڭىراقتاردان شىعىپ جاتىر. سوندىقتان اراقسىز، يمانىمەن ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسى ينستيتۋتىنا ورالۋىمىز كەرەك، سونى ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك.
– سوندا قوعامداعى كۇللى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءبىر سەبەبى – يمانسىزدىقتان، دىنسىزدىكتەن دەيسىز عوي؟..
– ارينە. يمانسىزدىق – ەكى دۇنيەدە داۋاسى جوق، ەشقاشان ەم-دومى تابىلمايتىن ىندەت. وعان ۇرىنعان قاۋىم ءسوزسىز باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى. يمانسىز قوعام مىندەتتى تۇردە قۇرىپ تىنادى.
– سوڭعى ۋاقىتتا بايقاپ جۇرگەنىمىزدەي، حالىقتىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ دىنگە، يماندىلىققا بەتبۇرىسى جامان ەمەس. ءبىراق ءجون كورسەتەدى دەگەن كەيبىر ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوزى كەيبىر جاعدايلاردا دۇرىستى «بۇرىس» دەپ جۇرتتى شاتاستىرىپ، تەرىس پىكىر تۋدىرىپ ءجۇر ەمەس پە؟
– ءدىن دەگەن نارسە ءبىر مولدانىڭ نەمەسە ءبىر يمامنىڭ جەكەمەنشىگى ەمەس. قازاق «مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە» دەپ بەكەر ايتپاعان. دۇرىس ايتقان حالقىمىز. نەگىزى، ءداستۇرلى ءدىنىمىز مىڭداعان جىلدار بويى حالقىمىزدى جاڭاعىنداي ماسقارادان، ۇياتتى ىستەردەن ساقتاپ كەلدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قازاق وتباسىندا ءتىپتى اجىراسۋ دەگەن بولمايتىن.
– ءداستۇرلى ءدىنىمىز دەگەندە، ءسىز نەنى مەڭزەيسىز؟ ونىڭ شارتتارى، تالاپتارى قانداي؟
– مەن بۇل جەردە سوناۋ XI عاسىردا قۇل قوجا احمەت ياسساۋي دالامىزعا تاراتقان ءدىندى ايتىپ وتىرمىن. ياسساۋي تاراتقان سوپىلىق تاريقاتتىڭ ارقاسىندا ءبىز يسلام ءدىنىن ءاربىر شاڭىراققا ەنگىزدىك. سول ءدىن قازاقتىڭ وتباسىلىق ءداستۇرلى سالتىنا اينالدى. ال ءداستۇرلى سالتتى ءداستۇرلى دىننەن ايىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى دىننەن اجىراعان جاستار سوندىقتان دا بارىنەن اجىرايدى. ولار وتباسىن قالاي قۇرۋدى، ونى قالاي ۇستاپ تۇرۋدى بىلمەيدى. سول سەبەپتى، بۇگىنگى تاڭدا كوتەرىلگەن ءاربىر 100 وتباسىنىڭ 40 پايىزى قۇلاپ جاتىر. ءبىز انانىڭ، اكەنىڭ، بالانىڭ ءرولىن بىلمەيمىز. شەتەلدىك كينولاردان كورگەن نارسەلەرگە ەلىكتەيمىز دە، ءوز شاڭىراعىمىزدى ءوزىمىز ورتاسىنا تۇسىرەمىز. ال قازاقتىڭ وتباسىلىق ينستيتۋتى، ول – ءبىزدىڭ كوپتەگەن ەلدەردىڭ قولى جەتپەگەن بايلىعىمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!