حابارسىز كەتكەن ۇشقىش كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءبىلال قالييەۆ ەدى
1985 جىلى ليپەسك وبلىسىنىڭ دەبريسكيي اۋدانى، حۆوروستيانكا ەلدiمەكەنiنiڭ جەڭiس ساياباعىنداعى باۋىرلاستار زيراتىنا التى جاۋىنگەردiڭ مۇردەسi قويىلدى. ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستاعى ۇلى جەڭiستiڭ 40 جىلدىعى قارساڭىندا بۇل التى ۇشقىشتىڭ مۇردەسiن مەكتەپ وقۋشىلارىنان قۇرالعان كادiمگi قىزىلiزشiلەر تاپقان. ۇشقىشتاردىڭ iشiندەگi بiرەۋi – بiءلال قالييەۆ دەگەن قازاق بولىپ شىقتى. كەڭەستiك ۇشقىشتار ارادا 43 جىل ۋاقىت وتكەن سوڭ، ءسويتiپ، ەكiنشi رەت جەرلەنگەن بولاتىن.
1942 جىلدىڭ 14 شiلدەسiندە الىسقا ۇشاتىن «دب-3» (يل-4) كەڭەستiك بومبالاۋشى ەكi ۇشاقتى وسى ەلدiمەكەننiڭ اسپانىندا نەمiس-فاشيستەرiنiڭ يسترەبيتەلدەرi اتىپ ءتۇسiرگەن بولاتىن. ارادا 43 جىل وتسە دە، جەرگiلiكتi تۇرعىندار بۇل وقيعانى ۇمىتپاعان ەدi.
1989 جىلى «بالاڭ تابىلىپ، باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەندi» دەگەن حات كەلگەندە، جامال اپا نە iستەرiن بiلمەي، ەستەن تانا جازداعان. ول كەزدە مارقۇم ەرi – ءابiل تiرi بولاتىن. بۇرىن – 1942 جىلى «بالاڭ حابارسىز كەتتi» دەپ قارا قاعاز العاننان بەرi كوڭiلدەرiندە كۇمان جۇرەتiن. نە ءولi، نە تiرi ەكەنi بەلگiسiز حابارسىز كەتۋ ول كەزدە وتانىن ساتىپ كەتتi دەگەنمەن بiردەي ەدi. ەندi، مiنە، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ۇشقىش بiءلال قالييەۆتىڭ مۇردەسi تابىلىپ، بەس ۇشقىشپەن بiرگە باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەنiپ وتىر. العاشىندا، جامال قورجىنبايەۆا نە كۇلەرiن، نە جىلارىن بiلمەي قالدى. كiشكەنتاي كەزiندە شەشەسiنەن ايsرىلعان بiءلالدi جامال جەڭگەسi باۋىرىنا باسىپ، ءوزiنە بالا ەتiپ العان بولاتىن.
بiءلال قالييەۆ مەكتەپ بiتiرگەن سوڭ 1934 جىلى كراسنوۆودسكiدەگi پەداگوگيكا ۋچيليششەسiنە وقۋعا تۇسكەن. ونى ءتامامداعاننان كەيiن 1939 جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، چەرنيگوۆتەگi اسكەري اۋە ۋچيليششەسiنiڭ كۋرسانتى بولادى. ول وسىلايشا «يل-4» (دب) بومبالاۋشى ۇشاعىنىڭ ۇشقىشى بولىپ شىققان. ونىڭ ارى قارايعى تاعدىرى بەلگiسiز بولىپ قالار ما ەدi، ۇلكەندەردiڭ اڭگiمەسiن تىڭداپ، ەگجەي- تەگجەيلi زەرتتەپ جۇرەتiن قىزىلiزشi- پيونەرلەر 1942 جىلى 14 شiلدەدە بiرگە جەرلەنگەن كەڭەستiك التى ۇشقىشتىڭ جاتقان جەرiن iزدەپ تاپتى.
كەڭەستiك ۇشقىشتاردىڭ ەكi ۇشاعى اسكەري تاپسىرمالارىن ورىنداپ، قايتىپ ۇشىپ كەلە جاتقان جولدا، اسپانداعى ايقاستا كۇشi باسىم جاۋ وعىنان قۇلاعان. ۇرىس الاڭىنا جاسىرىنىپ بارىپ، كەڭەستiك ۇشقىشتاردى اسىعىس جەرلەگەن جەرگiلiكتi تۇرعىندار ولاردىڭ كiم ەكەنiن بiلمەگەن. 1945 جىلى 9 مامىر – ۇلى جەڭiستiڭ 40 جىلدىعى قارساڭىنداعى iزدەستiرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسiندە عانا ولار جاتقان جەر قايتا تابىلىپ، جان-جاقتى سۇراستىرىلا باستادى.
– 1985 جىلى ەكi بiردەي ۇشاقتىڭ ۇشقىشتارىن قايتا جەرلەۋ كەزiندە ۇشقىشتاردىڭ مۇردەسiنەن اتى-جوندەرi جازىلعان وقتىڭ كاپسۋلاسى شىققان. بiءلال اعامنىڭ ءاتى-جونi جازىلعان كاپسۋلا iشiندەگi قاعازدا «1917 جىلى تۋعان، كراسنوۆودسك اسكەري كوميسسارياتىنان شاقىرىلعان» دەلiنiپتi. وسى دەرەكتەر ارقىلى iزدەۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلiپ، بارلىق اقيقات اشىلعان، – دەيدi باتىر ۇشقىشتىڭ باۋىرى مۇحانبەت قالييەۆ.
اسكەر قاتارىنا تۇركiمەنستاننان شاقىرىلعان بiءلال قالييەۆتىڭ تۋعان- تۋىستارىن قىزىلiزشiلەر اسكەري كوميسساريات ارقىلى، الدىندا، كراسنوۆودسك قالاسىنان iزدەگەن. تىڭ يگەرۋ كەزدەرiندە قازاقستانعا قايتا كوشiپ كەلگەن ونىڭ اعايىن-تۋىستارى ول كەزدە بۇل وقيعادان حابارسىز بولاتىن. «بiءلال تiرi، بiر كۇنi بiر دەرەگi شىعادى» دەگەن وي دا جوق ەمەس ەدi. بالكiم، بۇل كوڭiلدiڭ جاماندىققا قيماعاندىعىنان دا شىعار. دەگەنمەن، قىران كوزدi قايسار بiءلالدi حابارسىز كەتتi دەۋ قيسىنعا كەلمەيتiن. سوعىستا جۇرگەندە ودان ەكi رەت حات كەلگەن. بiءلالدi باۋىرىنا باسىپ ءوسiرگەن جەڭگەسi، ەكiنشi شەشەسi بولعان جامال قورجىنبايەۆا:
– اينالايىن، بiزگە جازعان الدىڭعى حاتىندا ول «ۇلكەن «تويعا» بارايىق دەپ جاتىرمىز. قۇداي اماندىق بەرسە، سوعىس تا بiتەر، امان-ەسەن بارامىز. بiراق قازiر الدىمىزدا بiر قيىن نارسە تۇر» دەپ جازعان ەدi. سويتسەك، ماسكەۋگە 60 شاقىرىم قالعان ەكەن، جاۋدىڭ بەتiن قايتارىپ، بiزگە تاعى حات جازدى. وتانىمىزدىڭ استاناسىنا 60 شاقىرىم قالعان جاۋدى 280 شاقىرىمعا دەيiن كەيiن قۋىپتى. ۇشقىشتاردىڭ مۇردەلەرiن تاپقان قىزىلiزشiلەر ولاردىڭ مويىندارىنا تاعىلعان كاپسۋلا ارقىلى ءبارiن انىقتاعان. بەس ورىس، بiر قازاق – التاۋى بiرگە جەرلەنiپتi، – دەيدi وتكەندi ەسكە الىپ.
1941 جىلدىڭ 22 شiلدەسiندە، سوعىس باستالعان سوڭ بiر ايدان كەيiن، نەمiس- فاشيستەرiنiڭ ۇشقىشتارى ۇشىپ كەلiپ ماسكەۋدi بومبالاعان. «گەرينگ قىراندارى» اتالعان فاشيستەردiڭ اۋە كۇشتەرi مىقتى بولاتىن. بۇدان كەيiن كەڭەستiك اسكەري اۋە كۇشتەرiنiڭ الدىندا بەرليندi بومبالاۋ مiندەتi تۇردى. قازاقشا ايتقاندا، قارىمتا قايتارۋ كەرەك بولعان. شىندىعىن ايتقاندا، ەكiارا تىم الىس. ۇلكەن ەسەپتەۋلەر مەن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋلەردiڭ ارقاسىندا دب-3 دەپ اتالاتىن «يل-4» ۇشاقتارى بالتىق تەڭiزiندەگi ساارەما ارالىنىڭ اۋەجايىنان ۇشقاندا عانا بەرلينگە بارىپ قايتۋعا شاماسى جەتەتiنi بەلگiلi بولدى. الايدا، بۇنداي كوزسiز ەرلiككە بارۋ وڭاي ەمەس ەدi. ستاليننiڭ تiكەلەي بۇيرىعىمەن قولعا الىنعان بۇل iستە كەڭەستiك ۇشقىشتاردىڭ iشiنەن ەڭ مىقتى دەگەندەرi iرiكتەلiپ الىنعان. سولاردىڭ قاتارىندا ۇشقىش يۆان ۋدوۆەنكو مەن شتۋرمان پاۆەل يوففە جانە بiءلال قالييەۆ ۇشەۋiنەن تۇراتىن ەكيپاج بار بولاتىن.
– سول كەزدەگi بiزدiڭ №8 اسكەري اۋە جانە ميننوتورپەدا پولكi بالتىق تەڭiزiندە ورنالاسقان ەكەن. «بiز قالايدا بەرليندi بومبالاۋىمىز كەرەك!» دەگەن ستاليننiڭ قاتال تاپسىرماسى بويىنشا ەسەپتەۋلەر جۇرگiزiلەدi. بەرلينگە ۇشىپ بارىپ قايتاتىنداي ەڭ جاقىن جەر سول جەردەگi ساارەما ارالى دەپ تابىلعان. ۇشاقتىڭ جانارمايى سول جەردەن ۇشىپ شىققاندا عانا بارىپ قايتۋعا جەتەتiنiن ەسەپتەگەن عوي، – دەيدi باتىر ۇشقىشتىڭ اعاسى بiءلالدiڭ تاعدىرىن جەتە زەرتتەگەن مۇحانبەت قالييەۆ.
ەرلiكپەن قازا تاپقان ۇشقىشتاردى قازاقستان حالقى ءالi بiلە قويماعان تۇستا ليپەسك وبلىسىنىڭ قىزىلiزشiلەرi مەن جەرگiلiكتi تۇرعىندارى تاۋىپ، ارۋلاپ كومگەن. ءاتى-جونi بەلگiلi، الايدا تۋعان- تۋىستارى ءالi بiلمەيتiن بولعان سوڭ، ولاردى باۋىرلاستار زيراتىنىڭ جانىنا ءوز بەتiنشە جەكە جەرلەدi. Iزدەگەن جۇرت تەز ت اباتىن بولسىن دەگەن. باست ارىنا ەسكەرتكiش ورناتىپ، ولاردىڭ تۋىستارىن iزدەي باستاعان. 1942 جىلى وسىنداعى اسپانداعى ايقاستىڭ كۋاگەرi بولعان قىزدىڭ بiرi سول كەزدە 8 جاستا ەكەن.
– بiز 1985 جىلى اكەمiزدiڭ باسىنا بارعانىمىزدا الگi كiشكەنتاي قىز بالا ۇلكەن مۇعالiم بولىپتى. ول كiسi بiزگە كوپ نارسە ايتتى. اكەمiزدi الدىمەن كراسنوۆودسكiدەن iزدەگەن ەكەن، ونداعى تۋىستار بiزدiڭ مەكەن جايىمىزدى بەرiپ، 90-جىلدارى عانا بiز حاباردار بولدىق، – دەيدi مۇحانبەت قالييەۆ.
1941 جىلدىڭ 8 تامىزى – تاريحتا ەرلiك پەن باتىرلىقتىڭ ۇلكەن بەلگiسi بولىپ قالعان قاستەرلi كۇن. ول كۇنi كەڭەستiك اسكەردiڭ ۇشاقتارى تۇڭعىش رەت نەمiس-فاشيستەرiنiڭ ورداسىنا اينالعان بەرليندi بومبالاعان. وندايدى كۇتپەگەن فاشيستiك گەرمانيا ەرتەڭiنە – 9 تامىزدا راديودان «بەرليندi اعىلشىن ۇشاقتارى بومبالادى» دەپ حابار تاراتادى. ونى ارتىنشا بي-بي-سيدiڭ راديوسى جوققا شىعارعان. شىندىعىندا، بۇل ۇشاقتار كەڭەس وداعىنىڭ ۇشاقتارى ەدi. ونىڭ بiرەۋiندە قازاق جiگiتi بiءلال قالييەۆ بار بولاتىن. بەرليندi تۇڭعىش رەت بومبالاعان ۇشقىشتاردىڭ ءبارiنە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرiلگەن. انە، بiزدiڭ قازاقتان كiمدەر شىقپاعان دەيسiز!