الماتىدا ىندەتتى جۇقتىرۋدىڭ كورسەتكىشى ارتىپ وتىر. مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور راۆيليا ەگەمبەردييەۆا بۇل جاعدايدى ۆاكسينا الۋ ارقىلى وزگەرتۋگە بولادى دەيدى.
بۇگىن الماتى قالاسى وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنىڭ كەڭەيتىلگەن ونلاين-بريفينگىنە قاتىسقان مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، س. ج. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازۇمۋ جۇقپالى جانە تروپيكالىق اۋرۋلار كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى راۆيليا ەگەمبەردييەۆا ۆاكسينا تاقىرىبى بويىنشا سۇحبات بەردى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
- ءسىز كوروناۆيرۋس اۋرۋىنىڭ الماتىداعى احۋالىن قالاي باعالايسىز؟
- بۇگىندە قازاقستاندا COVID-19 جۇقتىرۋدىڭ 396 832 جاعدايى تىركەلدى. جالپى، قازاقستان مەن الماتىدا كوروناۆيرۋستىق ىندەتىن جۇقتىرۋ جاعدايى جاقسارۋدا، ءبىراق بۇل بەتپەردە تاعۋدى توقتاتۋ مەن ۆاكسيناعا قارسى كەلۋدى بىلدىرمەيدى. الدىن الۋدىڭ نەگىزگى شاراسى – بەتپەردە تاعۋ. ينفەكسيانىڭ شامامەن 90%-ى اۋا تامشىلارى ارقىلى جۇعادى. سەبەبى، وكپەگە ءبىرىنشى كەزەكتە اسەر ەتەتىن تىنىس جولدارىنىڭ ينفەكسياسى. ينفەكسيونيست رەتىندە ايتارىم: كوروناۆيرۋس ىندەتىن جۇقتىرعان ناۋقاستار ءالى دە كوپ.
- وتكەن ونلاين-سۇحباتتا ءبىز سىزدەرمەن ءداستۇرلى كوروناۆيرۋس تۋرالى سويلەستىك. بىرنەشە اي بۇرىن الەمدە جاڭا شتامدار پايدا بولا باستادى. نەلىكتەن ۆيرۋس مۋتاسياسى پايدا بولۋدا؟
- ءبىزدىڭ پلانەتامىزدا ادامدار، جانۋارلار، وسىمدىكتەر مەن بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ەۆوليۋسياسى قالىپتاستى. ءدال وسىنداي پروسەسس وزدىگىنەن «تەحنيكالىق» ءومىر سۇرە المايتىن ۆيرۋستاردىڭ الەمىندە جۇرەدى. ولار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ولاردى قابىلداۋشى ورگانيزم قاجەت.
سوندىقتان ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسى قوزدىرعىشپەن (قوزدىرعىشتارمەن) كۇرەسۋ ءۇشىن ءبىرقاتار ادىستەردى قولدانادى. انتيدەنەلەر قابىلداۋشى جاسۋشالاردى ۆيرۋستىڭ ەنۋىنەن قورعايدى، جاسۋشانىڭ سىرتىندا بەلگىلى ءبىر ۆيرۋستىق شتاممنىڭ اقۋىزىنا جول بەرمەيتىن كۇشتى قالقان تۇزەدى. ال پاتوگەن ءوز كەزەگىندە يممۋندىق جۇيەنىڭ زياندى اسەرىن بولدىرمايدى. بۇل زارداپ شەككەن اعزانىڭ جاسۋشالارى ارقىلى تارالاتىن كوپتەگەن كوشىرمەلەردى جاساۋ ارقىلى پايدا بولادى.
ۆيرۋستىڭ جاڭا ۇرپاعى وسى ءتۇردىڭ كۇشتى تۇسى جانە ءارى قاراي ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەدى،ال تارالۋىن قيىنداتاتىن قاسيەتتەر جاي جوعالادى. حوستتى جۇقتىرعان وزگەشە مۋتاسيالانعان ۆيرۋس ارتىقشىلىققا يە بولادى. حوستتا وسى ىندەتكە قارسى انتيدەنەلەر تۇرىندە بۇرىن پايدا بولعان يممۋنيتەت جوق. مۇنداي جۇيە بۇرىن-سوڭدى بولماعان كۇش رەتىندە مەديسينا جەڭە المايتىن اۋرۋلارعا اسەر ەتەدى.
- ۆاكسينا سالدىرۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟
- جالپى، ۆاكسينا كەز كەلگەن ادامعا، ەگەر بۇگىندە اۋرۋدىڭ وتكىر فازاسى بولماسا، ونى قابىلداۋ ءقاۋىپسىز. مىسالى، گامالەيا ورتالىعى جاساعان «سپۋتنيك V» ۆاكسيناسى ادامنىڭ ادەنوۆيرۋس ۆەكتورىنىڭ جاقسى زەرتتەلگەن پلاتفورماسى نەگىزىندە قۇرىلعان. ۆاكسينا الۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى: الدىمەن ءبىرىنشى كومپونەنتتى الۋ، ءۇش اپتادان كەيىن ەكىنشى كومپونەنت ەنگىزىلەدى. ەكىنشى كومپونەنت ءبىرىنشىسىنىڭ ارەكەتىن كۇشەيتەدى ءارى قايتا ەگۋ ناتيجەسىندە ءبىزدى ۇزاق ۋاقىت قورعايتىن جاس جاسۋشالاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەدى.
سونداي-اق، ۆاكسينا ۇلىبريتانيادا تابىلعان كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا شتاممىنان قورعايدى، ول 70 پايىزعا جۇقپالى جانە تەز تارالادى. ۆاكسينا كوروناۆيرۋستىڭ بارلىق سپايك اقۋىزىنا يممۋنيتەت جاسايدى، ال بريتاندىق مۋتاسيا وسى اقۋىزدىڭ بەتىندەگى ءبىر عانا كىشكەنە نۇكتەنى وزگەرتەدى.
«QazVaq» ۆاكسيناسىنا كەلەتىن بولساق، ول «ولتىرىلگەن» ۆيرۋس پايدا بولعان كەزدەگى ەسكى تەحنولوگيالارعا سايكەس شىعارىلدى. بۇل تەحنولوگيا ۇزاق ۋاقىت قولدانىلعان، مىسالى، چۋماكوۆ ورتالىعى پوليوميەليت پەن ۆيرۋستىق ەنسەفاليتكە ۇقساس ۆاكسينا شىعاردى. الايدا، ىندەت ۆيرۋستىڭ بارلىق بولىكتەرىنە انتيدەنەلەردى قالىپتاستىرادى. ەكى ۆاكسينا دا ءقاۋىپسىز، زەرتتەۋدىڭ ەكى كەزەڭى جۇرگىزىلگەن. ۆاكسينالاردا چيپتەر بار ەكەندىگى تۋرالى اقپارات ميف جانە جالعان. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۆاكسينا جايلى عىلىمي مالىمەتتەردى وقۋعا بولادى.
- ۆاكسينادان كەيىن ورگانيزم يممۋندىق جۇيەنى قانشالىقتى تەز قالىپتاستىرادى؟
- يممۋندىق جۇيە انتيدەنەلەردى 2 نەمەسە 3 اپتادا قابىلدايدى. يممۋنوگلوبۋلين ءم-نىڭ العاشقى قورعانىش انتيدەنەلەرى ۆاكسينادان كەيىن 7-8 كۇندە وندىرىلە باستايدى.
ءۇشىنشى اپتادا ءبىرىنشى ۆاكسيناعا يممۋندىق جاۋاپ قالىپتاسقان كەزدە ۆاكسينانىڭ ەكىنشى دوزاسى ەنگىزىلەدى.
بۇل ۆاكسينا تۇماۋعا قارسى ۆاكسينا سياقتى جۇمىس ىستەيدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ءبىز جىل سايىن تۇماۋعا قارسى ۆاكسينا الامىز.
كۇتىلەتىن ەڭ جوعارى يممۋندىق جاۋاپ ەكى جىل.
يممۋندىق جاۋاپ جاسۋشالىق پەن گۋمورالدى بولىپ بولىنەدى. جاسۋشالىق جاد ءومىر بويى دەرلىك بولادى. ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز بولادى جانە گۋمورالدى يممۋندىق جاۋاپ سياقتى تەز جۇمىس ىستەمەيدى.
- بىزدە كوروناۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەت بار ما؟ ول قالاي قالىپتاسادى؟
- كوروناۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتتىڭ پايدا بولۋ ءپرينسيپى باسقا ۆيرۋستارمەن بىردەي. يممۋندىق جۇيە اعزانىڭ گەنەتيكالىق قۇرامىنىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن كۇرەسەدى. ياعني، كەز-كەلگەن شەتەلدىك گەندەر: باكتەريالار، ۆيرۋستار، راك كلەتكالارى ءبىزدىڭ يممۋنيتەتىمىزگە شابۋىل جاسايدى جانە جويۋعا تىرىسادى.
بارلىق ادامداردا تۋا بىتكەن يممۋنيتەت بار. ول ميكروبتاردىڭ ەنۋىنە بىردەن جاۋاپ بەرەدى جانە ولارعا جاد كەرەك ەمەس.
الىنعان يممۋنيتەت اۋرۋ قوزدىرعىشىنىڭ ءاربىر تۇرىنە رەاكسيا بەرەدى. بۇل يممۋنيتەت ينفەكسيانى زەرتتەۋ ءۇشىن ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى.
ەگەر اعزاعا ءدال وسىنداي ينفەكسيا ەنسە، جاد جاسۋشالارى يممۋنيتەتتى، باكتەريامەن نەمەسە ۆيرۋسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قانداي انتيدەنەلەر قاجەت ەكەنىن ايتادى، سوندىقتان ءبارىن نولدەن قايتا الۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل يممۋنيتەتتىڭ قالىپتاسۋى.
ۆاكسينا بىردەي پرينسيپ بويىنشا جۇمىس ىستەيدى اعزاعا اۋرۋدى تۋدىرمايتىن ارنايى السىرەگەن ۆيرۋس ەنگىزىلەدى. ءبىراق ونىڭ يممۋنيتەتىن زەرتتەپ، «ەستە ساقتاۋ» ءۇشىن جەتكىلىكتى. سوندىقتان ۆاكسينا العان ادام اۋرۋدى وڭاي جۇقتىرادى، ونىڭ يممۋنيتەتى بىردەن بەيتانىس ادامدارعا شابۋىل جاسايدى. كەيبىر اۋرۋلاردان نەمەسە قىزىلشاعا قارسى ۆاكسينادان كەيىن يممۋنيتەت ءومىر بويى ساقتالادى.
- ۇجىمدىق يممۋنيتەت دەگەنىمىز نە جانە كوپتەگەن ەلدەر نەگە كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسۋدىڭ وسى ستراتەگياسىن تاڭداۋعا شەشىم قابىلدادى؟
- ۇجىمدىق يممۋنيتەت دەگەنىمىز – اۋرۋدىڭ تارالۋىن توقتاتاتىن ادامداردىڭ ۇجىمدىق توپتاسۋىن قالىپتاستىرۋ.
ەگەر ادامداردىڭ جەتكىلىكتى سانى جۇقپالى اۋرۋعا قارسى يممۋنيتەتكە يە بولسا – الدىڭعى ينفەكسيا نەمەسە ۆاكسينا بولسىن اۋرۋدىڭ ودان ءارى تارالۋى قيىنعا سوعادى. بۇل بارلىق توپ ءۇشىن، ءتىپتى اۋرۋعا جەكە يممۋنيتەتى جوق ادامدار ءۇشىن جاناما قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا حالىقتى 70%-دان 90%-عا دەيىن ۆاكسينالاۋ قاجەت. ۆاكسينا – ۆيرۋستى توقتاتۋدىڭ باستى فاكتورى. ۇجىمدىق يممۋنيتەتتى ساقتاۋ – بۇل جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇراقتى كۇرەس، ويتكەنى ۆيرۋستار يممۋندىق رەاكسيالاردان قورعانۋ ءۇشىن داميدى. سوندىقتان جىل سايىن تۇماۋعا قارسى جاڭا ۆاكسينا ەنگىزىلەدى جانە ۋاقىت وتە يممۋنيتەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءار 10 جىل سايىن ديفتەريادان ريەۆاكسيناسيا قاجەت.
-COVID-19-دان كەيىن يممۋنيتەتتىڭ بۇزىلۋى مۇمكىن ەكەنى راس پا؟
-COVID-19 ادام اعزاسىنا اسەرى تۋرالى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جيناقتالعان سايىن، عالىمدار جاڭا كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيانى تىنىس الۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جۇرەك-تامىر، اسقازان-ىشەك، يممۋندىق جۇيەلەرگە دە اسەر ەتەتىن جۇيەلى اۋرۋ رەتىندە قاراستىرادى.
جاڭا كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيانىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر كوۆيدتىڭ يممۋنيتەتتى ەداۋىر تومەندەتەتىنىن كورسەتەدى.
سونىمەن، كوۆيدتەن كەيىن يممۋنيتەتتىڭ السىرەۋى ادامنىڭ باسقا ينفەكسيالارعا وسالدىعىنا اكەلۋى مۇمكىن. ۆيرۋستارعا، باكتەريالارعا، ساڭىراۋقۇلاقتارعا دەنەمىزدەگى السىرەگەن قورعانىس كەدەرگىلەرىنەن ءوتۋ وڭايىراق.
كوۆيدتەن كەيىن السىرەگەن يممۋنيتەتى بار ەڭ كوپ تارالعان جۇقپالى اۋرۋلار: پنيەۆمونيا، برونحيت، تەرى ينفەكسياسى.
- كوۆيد بەلگىلەرى بار كوپتەگەن الماتىلىقتار مەديسينالىق مەكەمەلەرگە بارۋعا اسىقپايدى، ۇيدە ەمدەلەدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟
-كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىن-وزى ەمدەۋ بولماۋى كەرەك. ناۋقاستىڭ دەنەسىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرەتىن جانە ونىڭ ءارتۇرلى دوزالارىندا پرەپاراتتاردىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى تۇسىنىككە يە دارىگەردەن سۇراۋى كەرەك، دارى-دارمەكتەردى قابىلداعان ادامدار قالاي ەمدەلۋ جولدارىن بىلمەيدى.
-قازىرگى COVID-19 جاعدايى قوعامعا ءقاۋپى ءارقاشان بار ەكەندىگى بەلگىلى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىز الداعى جىلدارى تاعى ءبىر ىندەتتى كۇتۋىمىز مۇمكىن بە؟
- ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ساراپشىلار جاڭا اۋرۋدىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولعان ۆيرۋس ادامزات تاريحىنا ماڭگى ەنەتىنىنە سەنىمدى.
SARS-Cov-2 سوڭعى 100 جىل ىشىندە باسقا ۆيرۋس نەمەسە باكتەريالار ءساتسىز بولعان نارسەنى جاسادى: ول الەم حالقىنىڭ كوپ بولىگىن ۇيلەرگە قاماپ، كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق ءومىرىن دە توقتاتتى. بۇل الەمدىك اكادەميالىق قاۋىمداستىق ءۇشىن عىلىمي قۇپيا بولدى. ولىمگە اكەلەتىن COVID-19 اۋرۋىنىڭ پاتوگەنەزى ءالى انىقتالعان جوق. ءبىراق SARS-Cov-2 بارىنە تۇسىنىكتى: جاڭا جۇقتىرۋ ءقاۋپى 100، 200 نەمەسە 300 جىل بۇرىنعىداي ادامزات ءۇشىن دە وزەكتى.
- جاڭا ىندەت بولۋى مۇمكىن بە؟
- مۇنداي وقيعا كەنەتتەن جانە الەمنىڭ ءتۇرلى بولىكتەرىندە ورىن الۋى مۇمكىن. ءقازىر ءبارىمىز COVID-19 اينالىسامىز، ءبىراق بۇعان دەيىن افريكادا ەبولا ۆيرۋسىنىڭ ءورشۋى بولعان. ايتپاقشى، جارالارمەن بايلانىستى ۆيرۋس. بۇعان دەيىن زيكا بەزگەگى بولعان جانە ءبارى وعان قاتتى الاڭداعان. سونىمەن قاتار، كەنەتتەن بۇل ۆيرۋس، ادەتتە، بۇرىننان بەلگىلى، جاڭا دياپازونداردا وسىنداي جىلدامدىقپەن تارالا باستاعانى جانە وسىنداي سالدارعا اكەلەتىنى تۇسىنىكسىز بولدى. بۇعان دەيىن، 2009 جىلى H1N1 شوشقا تۇماۋىنىڭ جاڭا پاندەميالىق ۆيرۋسى بولعان.
بۇرىن ازيادا قۇس تۇماۋىنىڭ جاڭا نۇسقالارى ۇنەمى پايدا بولدى، ولار ادامدار ءۇشىن پاتوگەندى بولدى. ايتپاقشى، قۇس تۇماۋىنىڭ قازىرگى زامانعى شتاممى ادامنان ادامعا بەرىلمەيدى. ءبىراق مۇنداي شتامم ادام پوپۋلياسياسىندا پايدا بولىپ، تارالۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان جاڭا اۋرۋ بولۋى مۇمكىن.
- وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، اقش-تا 12-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەردى يممۋنداۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. ال Pfizer كومپانياسى قىركۇيەك ايىندا 2 جاستان 11 جاسقا دەيىنگى بالالارعا ۆاكسيناسىن شۇعىل پايدالانۋعا رۇقسات سۇراۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە كوروناۆيرۋستىق ۆاكسيناسيا قانشالىقتى نەگىزدەلگەن؟ قازاقستان دا بۇل تۋرالى ويلانۋى كەرەك پە؟
- بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى ۆاكسيناسيالاۋ قاجەت. بالالار كونتينگەنتىنىڭ كۆي اۋرۋى تۋرالى كوبىرەك مالىمەتتەر بار، ولاردىڭ اراسىندا اۋىر جاعدايلار تىركەلەدى. رەسەي عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە، پەدياتريادا COVID-19-عا قارسى بارلىق ءۇش ۆاكسينا قولدانىلادى، ءبىراق بالانىڭ دوزاسى ەرەسەكتەردەن وزگەشە بولۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز بالالارعا ۆاكسينا جاساۋدى ۇسىنعان كەزدە دە وسى كەزەڭگە كەلەمىز.
- ينفەكسيانى جۇقتىرۋ ءقاۋپىن تومەندەتۋ جانە ءوز دەنساۋلىعىن نىعايتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- مىناعان باسا نازار اۋدارتقىم كەلەدى – بەتپەردە كيىپ، قولىڭىزدى مۇقيات جۋىڭىز، قاشىقتىقتى ساقتاڭىز، اۋرۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى پايدا بولعان كەزدە دەرەۋ ۋچاسكەلىك دارىگەرگە حابارلاسىڭىز. بۇگىنگى تاڭدا بۇل الدىن الۋ شارالارى ەڭ ءتيىمدى ءادىس. ارينە، ۆاكسيناعا ۇلكەن ءۇمىت ارتامىز، ويتكەنى ىندەتتى توقتاتۋداعى ەڭ ءتيىمدى ءادىس – ۆاكسينا سالدىرۋ.
- مازمۇندى سۇحباتىڭىز ءۇشىن راحمەت!